Qarasha aiynyng 11-shi júldyzynda Almatyda Ahmet Baytúrsynúlynyng 150 jyldyq mereytoyyna arnalghan «Ahmet Baytúrsynúly –  últ ústazy» taqyrybyndaghy halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótken-di. Ghylymy alqaly jiyngha Europa, Koreya, Japoniya jәne Týrkiya, Qyrghyzstan, Ózbekstan elining jetekshi alashtanushy-ghalymdary kelip qatysqan edi. Sol alqaly jiyngha Ózbekstan Respublikasy Qughyn-sýrgin qúrbandarynyng memlekettik múrajayynyng bas ghylymy qyzmetkeri, tarih ghylymdarynyng doktory Bahrom Yrzaev myrza kelip qatysyp, Tashkenttegi Alash túlghalarynyng ghúmyr joly haqynda talay syrdy ashyp,kópti qyzyqtyrghan bolatyn.

Bahrom myrza Ózbekstannyng búrynghy KGB arhiyvine kirip, eski qújattarmen tanysugha mýmkindik alghan rúqsaty bar ýsh tarihshynyng bireui eken. Qolgha jii týse bermeytin ghalymmen ekeuara tildesip edik. Sol әngimeni kópting nazaryna úsynudy jón sanadyq.

– Sovet Odaghy ornaghannan keyin Úly Týrkistannyng berekesi men birligin joydy. Býginde Týrkistan degende Qazaqstandaghy qalanyng aty ghana eske týsedi. Týrkistannyng geografiyalyq jәne sayasy atauynan nege aiyryldyq?

– Shyndyghynda patsha imperiyasy Búhara әmirligin, Qoqan jәne Horezm handyqtaryn jeke-jeke talqandap, Úly Týrkistannyng bayyrghy qorghaushylary bolghan qazaq, qyrghyz, týrikmen taypalary arasynda qayshylyq tudyrdy. Orys imperatory Týrkistan general-gubernatorlyghyn úly tarihy bar Týrkistan mening bir guberniyam degen maghynada saqtap qaldy. Biraq ol ózining ejelden kele jatqan qandas bauyrlastyq iydeologiyasyn, tarihyn, mәdeniyetin búrmalay bastady.

Sovet Odaghy Týrkistan Múhtariyatyn joimen birge Týrkistannyng atyn jongdy úighardy. Osylaysha sovetter «Týrkistan týrkistandyqtar ýshin» degen úranmen birikken últtyq tәuelsizdik qozghalysyn әlsirete aldy. 1920 jyldary «Shura» músylman-týrik úiymynyng «últtyq mejeleu» sayasatynyng nәtiyjesinde birtútas Týrkistan ólkesinde jana Sovettik memleketter qúryldy. Týrkistan atauy Qazaqstannyng ontýstigindegi shaghyn qala aty retinde ghana saqtalyp, jattalyp qaldy.

Býgin Qazaqstanda esimi úlyqtalyp otyrghan Ahmet Baytúrsynúly – býtin Týrkistan halqynyng ar-ojdany, kuәligine ainalghan túlgha. Ahmet Baytúrsynúlynyng ghúmyrnamasynyng Tashkent kezenin jiti zertteuimiz qajet. Ahang dep qúrmetteletin tarihy túlghanyng Tashkenttegi qyzmeti barysynda orasan zor isterdi atqarghan-dy. Tashkentting manayyndaghy auyl-aymaqtardyng balasynyng bilim aluyna jol ashqan azamat. Mektep oqulyqtarynyng jazylu әdistemesin dayarlap, tek qana qazaq oqyghandaryna ghana emes, ózbek aghartushylarynyng da enbektenuine serpin bergen ústaz emes pe! Ahmet atamyzdyng Týrkistan tútastyghy oilarynyng manyzyn, parqyn týsine almay jatyrmyz... ókinishti...

– Biz HH ghasyrdyng basyndaghy Týrkistan ziyalylaryn әli tolyq tany almay kelemiz. Ashylmaghan shyndyq qansha? Bolishevikterding sovettik iydeologiyasy tól tarihymyzdy búrmalap, ótirik jazdy. Tәuelsiz Týrkistan memleketterining múraty qanday boluy kerek?

– Shynynda da, solay. Biz HH ghasyrdyng basyndaghy Týrkistan ziyalylaryn әli tolyq tany almay kelemiz. Birneshe sebepterge baylanysty iri últtyq is-sharalar úiymdastyrylyp, olardyng tarihy jasala bastady. Biraq, múraghattar әr elde qalghandyqtan, ony bir ghana ghylymy ortalyq jýrgizgen joq. Sonday-aq Tashkenttegi Olaydyng qazaq úly Súltan Segizbeevtyng Ózbekstan, Qazaqstan, Mәskeudegi qyzmeti men ghylymy qyzmetin de kóre alamyz. Múnday mysaldardy Mústafa Shoqay, Múhammedjan Tynyshpaev, Abdullabek Músabekov, Nәzir Tóreqúlov, Túrar Rysqúlov syndy jýzdegen batyrlarymyzdyng ómirinen de keltiruge bolady. Keyinnen asyldarymyzdyng kópshiligi qughyn-sýrginge úshyrap, jәdidtik qozghalystaghy orny men Týrkistan tarihyndaghy orasan qyzmetteri tarih betterinen kýshpen óshirildi. Jana jas elder ýshin arnauly tarihy instituttar kommunistik iydeologiyanyng prinsipterine negizdelgen jalghan tarihtar jasady. Sonyng saldarynan tarihy shyndyqtan, atalarynyng ghasyrlyq armandarynan alshaq jana úrpaq ósip keledi.

Býgingi Týrkistandaghy tәuelsiz elder iydeyasy, әriyne, bar shekarany moyynday otyryp, «bes tudy bir el» degen úrangha negizdelui tiyis. Óitkeni, ata-babamyzdyng qolynan shyqqan әrbir qarys topyraghy, suy, dalasy, shóli, taulary, eskertkishteri biz ýshin qasiyetti ken oryndary. «Týrkistan – ortaq ýiimiz», «Týrkistan – Otanymyz» degen úrandar Týrkistan týrikterining ózbek, qazaq, qyrghyz, týrikmen úrpaqtarynyng әrqaysysynyng jýreginde saqtaluy kerek.

– Týrkistan jastarynyng shetelde bilim alghanyn bilemiz. Jalpy Týrkistan jastar qozghalysy qanshalyqty zertteldi?

– Áriyne, 1922 jyly Týrkistannyng týkpir-týkpirinen ózbek, qazaq, qyrghyz, týrikmen, tatar, hattian, tәjik, evrey jastary 1922 jyly Germaniyagha oqugha attandy, onyng bastamasymen qúrylghan «Kómek» qoghamy bolatyn. Jastar oryndalady. Europada olargha Mústafa Shoqay, Zәky Uәlidy Toghan syndy týrki әlemining belgili ghalymdary, Sattar Jabbar, Sayid Áliqoja, Ahmadjon Ibrahiym, Ghazymbek Birimjan syndy ozyq jastar jetekshilik etti. Ókinishke oray, búl ýderisterdi býgingi tanda tarihshylarymyz jetkilikti týrde zerttep jatqan joq. Biylghy jyly osy oqighalardyng 100 jyldyghyna baylanysty Tashkent, Astana, Bishkek, Ashhabad qalalarynda tarihshy ghalymdardyng qatysuymen eske alu sharalary ótkizilip, keninen qamtylsa jaqsy bolar edi dep oilaymyn.

– Sovet ýkimeti ardaqty atalarymyzdy panislamist, pantýrkist dep aiyptap, týrmege qamap, atu jazasyna kesti. Stalinizmning qylmysyn әshkereleuge ne kedergi?

– Olay bolsa, últtyq tәuelsizdik ýshin kýres («baspa»), jasandy ashtyq, újymdastyru, «shabuyl» siyaqty kenestik sayasy nauqandar milliondaghan týrkistandyqtardyng qyryluyna, elinen aiyryluyna әkelip soqtyrghan stalindik qughyn-sýrginning kezendik týri boldy. olardyng shet elderge ketuine jәne qonys audaruyna әkeldi. Shyndyghynda Kenes ókimetining maqsaty – qoghamdaghy ozyq oily, óz bolmysyna adal adamdardy fizikalyq týrde joi bolyp, Týrkistan halqyn mәngilik qúldyqqa sottaytyn súmdyq jospardy jýzege asyrdy. Shura biyligi negizinen din ghúlamalaryn jalghan qylmystyq isterde panislamistik, al qazirgi progressivti aghym ókilderin pantýrkist dep aiyptau arqyly qúrtty. Mening oiymsha, eshqanday kedergi joq. Mening biluimshe, búl túrghyda Ózbekstanda, Qazaqstanda, Qyrghyzstanda ghalymdarymyz ýlken júmystar atqardy. Mәsele búl bilimning qoghamgha keninen nasihattalmauynda. Ortalyq Aziya elderining barlyghynyng reseylik búqaralyq aqparat qúraldarynyng yqpalynda boluy da jastar arasynda últtyq biregeylikti týsinuge degen qyzyghushylyqtyng artuyna kedergi bolyp otyr.

– Ózbekstanda stalindik repressiya qanshalyqty ashyq zerttelude?

– Ózim qyzmet etetin qughyn-sýrgin qúrbandarynyng memorialdyq múrajayynyng qyzmeti mysalynda Ózbekstanda múraghat materialdary negizinde Kenes ókimetining qughyn-sýrgin sayasaty keninen zerttelgenin aita alamyn. Aldaghy eki jylda ataqty ghúlama Seyit Nәsirhannyng úly, kýres batyry Kamalhannyng shóberesi Ibrahimbek Laqay syndy túlghalar bastaghan 300-den astam batyrlarymyzdyng aqtalghanyn mysalgha keltiruge bolady. tәuelsizdik ýshin.

– Týrki halyqtarynyng ortaq tarihyn jazudyng manyzdylyghy turaly pikiriniz qanday?

– Áriyne, býgingi kýnning eng ýlken tarihy qajettiligining biri – týrki halyqtarynyng ortaq tarihyn jazu. Sonyng kesirinen kýshpen bólingen Týrkistan tarihy kommunistik iydeologiyanyng yqpalymen mýlde búrmalanyp, týsindirildi. Jalghan tarih eshqashan ózining shynayy oqyrmanyn taba almaydy. Býgin bizge osy mәselede bizding ýkimetterimizden bayypty sayasy erik pen kóshbasshylyq qajet. Ol ýshin qarjynyng jaqsy boluy, dýnie jýzine shashyranqy gazet-jurnal, kitaptardy jinap, qúpiya múraghattar ashyp, ýlken tarihshylardy tartu kerek. Sonda kenesterding osy uaqytqa deyin qúpiya bolyp kelgen ýlken qúpiyalary ashylady. Hakkany tarihy bizdi tarihy tamyrymyzgha jeteleydi. Bolashaqta armanymyz sanalatyn qúdiretti Úly Túran ýshin bәrimizding bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp, bir jaghadan bas shygharuymyzgha iydeyalyq negiz beredi. Áriyne, iydeologiyalyq negiz payda bolghannan keyin tәuelsiz memleketterding ekonomikalyq jәne sayasy qúrylymdary soghan sәikes sheshile bastaydy.

– Qazirgi kezde Ortalyq Aziyadaghy bauyrlas týrki halyqtaryna ne jetispeydi? Bizge eng keregi týrikshildik pe, últshyldyq pa, әlde músylmanshyldyq pa?

– Qazirgi tanda Ortalyq Aziyadaghy bauyrlas týrki halyqtaryna eng qajet nәrse – ortaq tarih pen til birligi. Osy rette memleketaralyq til mamandarynyng alqasyn jasaqtap, barlyghyna ortaq әlipbiyge kóshu, halyqaralyq terminderdi qabyldap, jalpy kelisim negizinde jana balama terminder jasau qajet. Óitkeni, jahandanu zamanynda bauyrlas halyqtardyng bir-birin onay týsinui qay jaghynan da qúptarlyq. Islam – halqymyzdyng myng jyldyq qasiyetti qúndylyghy. Balalarymyzdy islamy etika negizinde tәrbiyeleu – qazirgi әlemdi alandatyp otyrghan kóptegen zúlymdyqqa qarsy (LGBT, nashaqorlyq, maskýnemdik, jezókshelik, t.b.) ýlken qúral. Sonymen qatar, meshitter men medreselerding kóptigi Týrkistannyng islam ghúlamalarynyng otany retindegi bayyrghy ústanymyna sәikes keledi. Búl rette islam әlemining moyyndauy jetkilikti negiz bolyp tabylady. Áriyne, tar últshyldyq shekteuli úghym. Degenmen, әr halyqtyng últtyq qúndylyqtaryn, salt-dәstýrin, auyz әdebiyetin, últtyq qolónerin, әdet-ghúrpyn, halyq әnderin saqtap qana qoymay, keninen nasihattau kerek. Últtyq erekshelikter últtyq qaqtyghystardy tudyrmaydy, kerisinshe bizding materialdyq emes qúndylyqtarymyz bolyp tabylady. Búl túrghyda biz Týrkistannyng barlyq elderinin, sonymen qatar әr ónirdin, oblystyng biregey dәstýrli qúndylyqtaryn saqtauymyz kerek. Týrikshildik iydeologiyanyng eng jogharghy dengeyine kóterilui kerek.

– Týrkistan әdebiyetinde últshyldyq iydeyasy 20 ghasyrdyng basynda boldy. Maghjan, Fitrat, Abdolla Qadiri, Mirjaqyp halyqty oyatugha atsalysty. Qazirgi ózbek әdebiyetinde múnday últshyldyq motivter bar ma?

– HH ghasyrdyng basynda Týrkistan әdebiyetindegi últshyldyq iydeyasynyng atasy dep Maghjan Júmabayúlyn, Abdurauf Fitrat pen Abdulhamid Sholpandy aitugha bolady. Olar Mahmúdqoja Behbudi, Mústafa Shoqay, Álihan Bókeyhan, Mirjakyp Dulatúlynyng iydeyalaryn Alashordadaghy Týrkistan halqynyng mәngilik armany retinde óz shygharmalaryna sinirip, әli kýnge deyin milliondaghan jýrekterdi eljiretip keledi.

1929 jyly jeltoqsanda Parijde shyghatyn «Yash Týrkistan» jurnalynyng birinshi nómirinen Maghjan Júmabaydyng «Týrkistan» (Tashkent, TurGosIzdat, 1923. «Maghjan Júmabayúly óleni) jәne Sholpannyng «Japyraqtary» jaryq kórdi. Osy ruhty ólender bizding senimimizdi taghy bir ret rastaydy. Keyingi kezende ózbek әdebiyetindegi búl baghyt Rauf Parpy («Ýztýrik»), Shavkat Rahmon, býginde jas prozashylar Djavlon Djovliyev, aqyndar Djontemir Djondor, Shahriyyor Shavkat, Nadjmiddin Ermatov shygharmalarynan bayqalady. Múnday ónerpazdar Qazaqstan, Qyrghyzstan, Týrkimenstan jastarynyng arasynda kezdesedi dep oilaymyn.

– Týrkistandaghy respublikalarymyzdyng tәuelsiz memleket bolghanyna 30 jyl boldy. Osy uaqyt ishinde nege últtyq memleketke ainala almadyq? Bizding bolashaqtaghy  baghytymyz qanday boluy kerek?

– Ókinishke qaray, tәuelsizdik alghanymyzgha 30 jyldan astam uaqyt ótse de, birikken, yntymaghy myghym memleketke ainaldyq dep birlik búl túrghyda jetken jetistikterimizben maqtana almaymyz. Múnyng birinshi sebebi, Shura dәuirinde qalyptasqan elitanyng búl birlikting bolashaghyna senbeui. Áriyne, aldaghy uaqytta jastar óz oiyn aitatyn bolady. Óitkeni, Týrkistandy biluge ​​ruhany qajettilik qana emes, sonymen birge ýlken ekonomikalyq, sayasi, әleumettik qajettilik bar. Eng aldymen, shynayy tarihty jasap, jaudyng tilimizge aram niyetpen qoyghan kedergilerin joyymyz kerek. Osydan keyin әdebiyet pen ónerimizdi jaqyndastyrayyq. Konsertterdin, teatr jәne kino qoyylymdarynyn, beyneleu ónerinin, mýsinshilerding shygharmashylyq yntymaqtastyghyna jol ashu qajet. Ghylym men bilim salasyndaghy yntymaqtastyqty nyghaytu, odan keyin keng auqymdy óndiristik mәseleler.Búl túrghydaghy basty jauapkershilik, әriyne, ziyaly qauymgha jýkteledi. Búl túrghyda jaqyn arada ýlken jetistikterge jetetinimizge senemin.

Eldos Toqtarbay

Abai.kz