Bismillay Rahmany Rahiym

Kópenmen alghash 1966 jyly Almatyda úshyrastyq. KazGU-de oqugha niyet etip kelgende qazirgi Masanchy kóshesindegi jataqqananyng tómengi qabatyndaghy bir bólmesi armiyadan oralghan Qayyrbek Asanov pen sol jyly mektep bitirgen Tólegen Múqaev, Ghalym Sabyrjanov, Kópen Ámirbekov beseumizge búiyrdy. Ishimizdegi qol bala kishkentayymyz Kópen edi. Sýikimdi bolghan song «Bos taksi» atap, kózin kókshiytip, kóbirek júmsaytynbyz. Elgezek kórindi. Alghash jaghday súrasyp mektepti qalay bitirgenimiz turaly әngime bolyp jatqan kezde, Tólegenen: «Sening baghang qanday?» - degende;

- Bir tórt te joq, - dep qaldy. Sol kezde Kópen ishegin tartyp;

- Bәri ýsh pe? -degeni ghoy. Sóitsek, Tólegenimizding attestaty týgel bestik...

Sodan elden aqyn bolamyz dep armandap kelgen beseumiz «Leninshil jasqa» ólenderimizdi birge alyp bardyq. Redaksiya: Qayyrbek, Tólgen jәne mening ólenimdi «Ólenning qaqtym esigin!» - degen aidarmen toptastyryp berip, ýsheumizge sәt sapar tiledi. Tóbemiz kókke jetken sol quanyshymyzdy qazir de tilmen jetkizu qiyn. Ol kezde «Leninshil jastan» sәt sapar alu aqyndyq qújat alghanmen birdey kóringen bizge. Jatqan jataqqanamyz týgili Almatynyng keng kóshesine simay jýrdik. Sodan Tólegen ishtey, men syrttay oqugha týstik...

1975 jyly men Janaqorghan audandyq partiya komiyteti sayasy aghrtu kabiynetining mengerushisi bolyp jýrgen kezimde birinshi hatshy Ahmetjan Janpeysov shaqyrtyp jatyr degen son, bólmesine kirsem:

- Áy bala, «Ara» juranlynan Kópen kele jatyr, Ámirbekov. Qaydan tanushy edin, elden erek seni súrap jatyr. Menen súhbat alamyn, - deydi. Qazir jet, vertolet sening ýiinning manyna qonyp, kidirmey qaytyp úshyp ketedi, bar da kýtip al, shygharyp salghansha janynda bolasyn, - dedi.

Oy, shirkin, «Aranyn» abyroyy! «Ara» ghana emes, jalpy sol kezde baspasózding bedeli men mysy basym kez bolatyn. Baspasóz synyna iligu, onyng ishinde «Arada» kórinu...

Hatshymyz aitqanday aq, Janaqorghannyng shyghysynda janadan salynghan bizding ýiding janyna elden erek shanyn búrqyratyp vertolet qondy, ishinen kele jatqan Kópenim týsti. Qúshaqtasa kettik. Aldymen bizding ýige kirip, anamnyng qolyn alghan Kópen, bir kese airandy simirip saldy da, «Kópen kele jatyr», - degen sózdi aitqan hatshymyzdyng sózin qaytalap, «auzynyng dúghasy bar azamat shyghar, mening oiymnan shyqpay, aityp jýrgen sózdi qaytalapty ghoy...», - dep kýtip otyrghan  hatshygha asyqty. Bilgenim Qyzylordagha Syrdariya jaghalauyna ornalasqan Týgisken massiyvin sulandyru jayymen kelgen saparyn ayaqtap, qaytarynda maghan jolyghyp, odan әri tughan jeri Shәuildirge sogha ketpek eken...

Dәl sol kezde men de oblys kólemindegi partiya-kenes qyzmetkerleri arasynda «Sosialistik jarys jenimpazy» atanyp, arnayy qaulymen «Moskvaich-412» avtokóligine iyelik etip, jas  kónilim alyp úshyp, shabyt qúshaghynda jýrgen edim. «Kópen kele jatyr», - dep Janaqorghandy dýrliktirgen Kópenmen eki kýn Týrkistan men Kentaudy birge aralap, boy jazdyq. Týrkistandaghy «Jaughashty» bazarynyng iyesi, marqúm jurnalist Núry Muftahovtyng jan dosy, Ábilәsh Aydarbekovtyng ýiinde arnayy qonaq boldyq. Ol kezde kólikter az, ýlken joldar mashinalardan  bostau kez ghoy. Shәuildirge bara jatqanda «Moskvich» spidometri 145-ten asyp bara jatqanyn kórgen Kópen:

- Ekpinindi pәseiyt, mynaday shapshandyqta mashinandy jaman jol laqtyryp tastasa, barar jerimizdi tappay qalarmyz, - dep iyghymnan basty.

- Au, «Kópen kele jatyr», - dep bәrimizdi dýrliktirgen jan da osylay ýreylene me eken, - dep óz әbestigimdi juyp shayyp, ekpinimdi basyp, tughan auyly Shәuildirge biraq jetkizip salghanym esime týsip otyr...

Sodan, 1981 jyly orda búzar otyz jasymda jeti balamdy jetektep Almatygha kóship kelgende, alghash Jýrsin Ermanov ekeumizdi bala-shaghamyzben Kópenning otbasy qonaq etip qarsy alyp edi. Sodan bastap qyzmet babynda aralastyghymyz bolmasa da, janúyalyq ara qatynasymyz ýzilmedi.

Qay bir jyly Kópen bastaghan tuystary, mýrdesi Sozaqtaghy Qarabura әuliyening janyna ornalasqan, Qonyrat Qúrban Ata әuliyege arnap qúdayy as berdi. Qúdayy as! Asqa batysy - qyrghyz, qaraqalpaq, shyghysy - qytay elinen arnayy shaqyrylghan ataq-danqy darday biraz zily jandar qatysty. Tórding tóbesinde ózimizding Ómirbek Bәigeldi, Gharifolla Esim siyaqty azamattarymyz da otyrdy. Asta asabalyq jasaghan Kópekeng aruaqtar jebedi me, ayaq astynan qyrghyz elinen kelgen mәrtebeli meymandardan song maghan sóz berdi. Álbette, din ústanghan jandardyng onday jerde arqasy kóteriledi. Men de solay kóterilip, әulie degen kim, qúdayy as degen ne, asqa kelgen adamdar Qara bura men Qonyrat Qúrban Ata әulie turaly ne bilip, ne týiip qaytuy kerektigi jayly bilgenimdi aityp, sonynan búdan bylayghy kezde múnday mәdeny shara audan ortalyghyndaghy mәdeniyet ýiinde ótip, asta әuliyeler jatqan mazarda qúran ghana oqylyp, eldi imandylyqqa shaqyrghan zikirler salynuyn ortagha tastadym. Sol kýnge belgilengen rәsim kýn batqansha ótti de, kýn batqan song keshegi qazaqtyng astanasy bolghan kәri Sozaq aspanyn audandyq mәdeniyet ýiinen shyrqalghan ózbek aghayynnyng әshulәsi terbep túrghanyn estigende janymyzgha jay týskendey kýy keshtik...

Halyq jastar esebimen ósedi ghoy. Baqsaq, Sozaghymyz songhy on-on bes jyl kóleminde jergilikti jastar esebinen ósude elge ýlgi boludyng onyna týrmege toghytylghan jastarynyng kóptigimen kózge týsipti. Bazarlarda, sauda ortalyqtarynda, kóshe-kóshelerde bolymsyz tirlik jasap, alyp-satarlar men saudagerlerge «krysha» bolghandy dәreje kórgen aqyl toqtatpaghan, imany tәrbiyesi jútang jastarymyz, ózderimen-ózderi tóbelesip, qyrqysyp, jastyq ómirlerining tamyrlaryna balta shauyp kelgen. Búl mәselening aldyn alumen ainalysugha tiyisti diny qyzmetkerler, oilanyp óreli tirlik jasamaghan, zang qyzmetkerleri jastardy týrmege toghytqandaryna mәz bolghan. Osydan kelip auyldaghy jastar esebinen ósuge tiyisti jastarymyzdyng janúyalary bastaryna ózderi tilep alghan tauqymetpen, kóbeymek týgili ala dorbalaryn arqalap borday tozyp ketipti. Osy qasiretten Sozaqtaghy әr otbasynda ómirge keluge tiyisti qanshama sәby dýniyege kelmey, tipti qanshama jas úrpaqsyz qalghan. Eldi meken demografiyalyq dertke úshyraghan. Astan oralghan son, osy bir dertti jaghdaydy Elbasy atyna erkin әngime retinde jazyp, «Tórtinshi biylik» gazetinde jariyalap, shara kóruin ótinish etkenmin.

Osydan song Janaqorghan audanynda, kezinde «Kóktik» atalynghan, kók perishteleri jii úshyp qonatyn qasiyetti «Horasan Atada» Kópen ekeumiz Almatyda kezdeskenimizding 50 jyldyghyn eske alghanymyz bar. Búl mazarda әulie Qara buranyng qyzy, Qúrban Ata әuliyening bәibishesi Jansaya jerlengen. Búl jer -  Jamanbaydyng inisi Jaulybaydyng balasy Alaqaydyng jaz jaylauy bolghan jay. Ákesining inisi sol Alaqay balaly bolmay jýrgende Qúrbannyn: «Ey, Alla, Alaqaygha bala ber, bala ber de mening janymdy ala ber», - dep bergen batasymen ósip óngen. Osy jerde Qúrban Ata turaly taghy da bIraz әngimelesip, sol әngime jelisimen men «Qonyrat - Qúrban Ata әuliye».  (Áuliyening úrpaghy jazushy Kópen  Ámirbekke  Hat) degen taqyryppen maqala jazyp, Astanada jaryq kóretin «Tórtinshi biylik» gazetine bastyryp, jauabyn berersin, - dep gazetti qolyna ústatyp ketkenmin. Onda Qúrban Ata tarihyn qayta zertteu men birge qazaq topyraghyndaghy ruhany qasiyetti jerler men basqa da әuliyeler  tarihyn jazudaghy imany mәsele kóterilgen bolatyn...

Kópenmen ómirden ozardan bir ay búryn telefon arqyly habarlassam dauysy solghyn estildi. Sóitsem bir-eki operasiyagha týsip shyqqanyn aitty. Pyshaqqa týsu onay sharua ma. Sasqanymnan:

- Ana, Qúlbeq qabarlasty ma, qabarlassa aitar edi ghoy maghan, - dedim sasqanymnan. Ákesining tughan inisi Qúlbekti auyldan aldyryp qalay tәrbiyelegeni kóz aldymyzda ótti ghoy. Operasiya jasap jatqan kezde qasynda bolmapty. Ile bauyryma telefon shalyp, «Kelinderding kezeginen qolyng tiymey jatyr ma, nege barmadyn?..», - dep aghalyq bazynamen biraz silkilep aldym. Sóittim de әielimdi ertip tikúshaqpen Astanagha jettim. Kópenmen baqilasyp qaldym.

Biz osy baqilasugha mәn bere bermeymiz. Músylman jolynda ýiinnen shyghyp bara jatqanda, shanyraghyndaghylarmen qoshtasyp shyq, oralghanda «Assalamu ua aleykum» dep qayta amandasyp kir, - deydi. Adam ómiri - dem. Demge senim joq. Jútsang barsyn, jútpasang joqsyn.

Kópen eshkimmen habarlasqandy kónili qalamay, qaranghy bólmede bir ózi jatyr eken. Kónilding qoshy bolmasa kim de bolsa qajidy ghoy. Esikti ózi ashty. Qúshaqtasyp amandasyp mauyq basystyq. Kelem dep aitqan kurstasy Beysembaydy da (Sýleymenov) kýtip otyrghanyn aitty. Arada aitylghan әngimeden tys ishtey úghysqan qanshama әngimeler ketti. Qoshtasar sәtte:

- Ei, dostym, búl jalghannan kim aman qalar deysin. Jetpiske jetkende bar, jetpegende bar, bәrine tәuba shýkirshilik qoy, jalghangha ókpem joq. Qartayghanda júbanysh qylyp bir tentek úl berip edi Tәnirim, sony jetkizip ketsem be, - dep edim, oghan da Allanyng jazghan taghdyry túrghan shyghar...

Al endi, men sening gazettegi jazghan Hatyna jauap bere almadym. Tarihta aty óshpegen túlghalar men ru atyn alghan atalardyng bәri әulie ghoy. Naghyz sopylar «Ólmey túryp ól», - dep zarlap ótken shyghys shayyrlaryn biz tereng týsinbegen ekenbiz. Eki ómirding esigin ashyp, tirshilik jasaghan Yassauiydi de ilimy týsindiretinder bolmapty. Áulie turaly aitu Allagha jaqyndastyrady. «Alladan - jol, payghambarlar men әuliyelerden - shapaghat» mәnin qu tirshilikpen jýrip kim úqqan?  Úghugha ýlken dayyndyq, tereng sezim kerek eken. Osy jolgha kesh te bolsa kirisip edim, kirisip Qúrban Atamnan da әri ketip, týp atamyz Naghanaydyng Ózbekstandaghy jatqan jerine ziarattap, eskertkishin Týrkistangha ornatugha, qonyrattyng úrany bolghan Alatau batyr babamyzdyng Múryngharaqtaghy mazaryna ziarattap, basynda úiymdastyrylghan ghylymy konferensiyagha qatysyp, biraz sharlargha múryndyq bola bastap edim, biraq keshigip qalyppyn. Sening maghan jazghan Hatyndy ózim qúrastyrghan myna «Atatariyh» kitabyna ýtirin ózgertpey engizdim, - dep qolyma «Kursiyv» baspasynan jaryq kórgen ýlken qyzyl kitabty tabystady. Jastar shyghyp jatyr ghoy, men saghan jazbaghan jauapty solar jazar....

Ózing aitpaqshy Allany moyyndau men sezinip moyyndaudyng jer men kóktey aiyrmashylyghy barlyghyn men songhy jyldary ghana úghyndym. Qúday kóre biler kózge kórsetip-aq qoyyp jýredi eken ghoy. «Dinsiz patsha patsha emes, ol - apat, ol - qasiret», - dep kezinde Qajy Ahmet babamyzgha arnap ghajayyp qútqana meshitin saldyrghan Ámir Temirding sol meshitke  qaldyrghan kepildik ósiyetin (Vakuf) ózi audarghan Ózbekәli aghamyz Ortalyq komiytetting hatshysy, Mәdeniyet ministri bolyp jýrip-aq atalynghan jәdigerdi qalpyna keltirip, el rizyghy  Tayqazandy Ermitajdan qaytaruda qanshama qyruar qyzmet atqardy. Otyrardaghy Arystanbab meshitin memleket qamqorlyghyna aldyrtty, ómirden ótkende óz amanatymen sol әulie babasynyng shapaghatyn tilep janynan jay tapty. Jaqynda baryp qayttym, Ómirzaq Aytbaev aghamyzdy da sol jerge janyna jayghastyrdyq.  Búiyrtsa әulie babamyzdyng shapaghatyn tilep men de sol jerden jay tauyp jatamyn ba dep keldim. Sol niyetim iske asyp jatsa, batys pen orysqa eliktep, dinen alshaqtap qalghan elimdi jatysymnyng ózi dinge shaqyryp jatqan tirligim bolar edi.

Ótip bara jatqan kýnder... Osylay dep din men әuliyeler jayly bayau ghana baqilyq әngimesin aitqan Kópen dosymnyng ómirden ozghanyna da mine, qyryq kýn bolyp qalypty. Áyeli aldaghy beysenbide Shymkent qalasyndaghy  ótetin asyny shaqyrtu joldapty...

IYә, Kópen, ózing aitpaqshy kim qalar deysing búl jalghannan, Alla aldynnan jarylqasyn, qúdaydan - jol, әulie babalarynan - shapaghat tilep, olardyng janynan jay tauyp, sol jatysymen bәrimizdi Allagha jaqyndatyp ketken bauyrym. Búl jazghanym baghyshtaghan dúgham bolsyn, Alla qabyl etsin...

Dosyng Baqtybay Aynabekov

Abai.kz