Júma, 29 Nauryz 2024
Ádebiyet 2971 13 pikir 5 Aqpan, 2023 saghat 18:11

Jyl toldy ýlken jýrek toqtaghaly

Alyptar kóshining songhy túyaghy, әdebiyetimizding abyzy Ábenmen birge tútas bir dәuir kóship ketti. Tirshilikte talay jaqsylyghyn kórgen, tughan әkemdey qamqorshym bolghan aqsaqalmen saghattar boyy syrlasqan kezim esime týsse, kózime móltildep jas keledi.

Kózimizden ketse de, kónilimizden ketpeytin Ábenmen syrlas, súhbattas bolghanymdy maqtan tútamyn. Asyl beynenizdi mәngi úmytpaymyn. Sizben ótkizgen әr sәtti eske alyp, saghynatyn bolamyn. Jaqsylardy saghynudan basqa qanday júbanysh qaldy myna jalghanda.

ADAMZATTYQ AMANAT

(Jazushy Ábdijәmil Núrpeyisovting «Songhy paryz» romany turaly keleli әngimege kirispe)

Suretker Ábdijәmil Núrpeyisovting jana shygharmasyn úsynghansha oqyrmanyn yntyqtyryp, tózimin tauysyp, zaryqtyryp qoyatyn әdeti bar. Ýnemi asyl tastarmen júmys istep ýirengen zergerdey, jýz oilanyp, myng tolghanyp baryp әr sózin qaghaz betine týsiretin suretkerding móldir búlaghynan susynynyzdy qandyryp ýirengen siz, jazushynyng jana tuyndysyn shól dalada kele jatyp qúdyqtyng suyn izdegen jolaushyday anqanyz keuip, ansaysyz. Júrt kirpishting qalyndyghynday birneshe romandy ayaqtap, jazghan dýniyesining baghasyn alugha asyqsa, búl kisining eshtenege mәn bermey, әdemi kýlkisin ezuine qystyryp alyp, jasaghan obrazdaryn qayta-qayta jonyp, aq ter, kók terge týsip, shygharmashylyq sheberhanasynda júmys istep jatqany. Suretkerding ózin-ózi ayamaytyndyghy sonshama, jalghyz sóilem týgil, kónilinen shyqpasa әr sózi bir-bir qaralyqtay tútas taraulardy óshirip, qayta jazudan jalyqqan emes. Erinudi aitasyz-au, kerisinshe jazushylyqtyng qara júmysyna ynty-shyntysymen berilip, qayta jazugha qúnygha kirisetinin qaytesin. Áytse de ýnemi bizdi tanqaldyrudy aldyna maqsat etip qoyghan suretkerding jana shygharmasy ylghy da әdebiyetting aidynyna eshkim kýtpegen úly saualdardy alyp shyghyp, janymyzdy jabyrqatyp, kónilimizdi qobaljytyp tastaydy. Boyyna Qúday bergen mol boyaudy asa bir ýlken talghampazdyqpen qoldanatyn suretkerding jazghan dýniyesin qayta-qayta óndeuden jalyqpaytyn enbekqorlyghynyng syryn sodan keyin týsingendey bolamyz.

Ábdijәmil Núrpeyisov ýshin óner eng aldymen talant, enbek jәne tózimdilikting qosyndysy. Osy ýsh qasiyetti óz boyyna ólshem qylyp alghan jazushynyng songhy jazghan romany «Songhy paryz» dep atalady eken. .

Oqydyq. Jazushynyng romanyndaghy kótergen mәselesi bizdi de tolghandyryp, tereng oigha batyrdy. Sosyn biz de osy roman turaly alghan әserimizdi aityp, bir auyz pikir bildirudi paryz sanadyq.

Sonymen Ábdijәmil Núrpeyisovting «Songhy paryz» romany ne turaly? Eger biz osy saualgha «jazushynyng jana tuyndysy ekologiya taqyrybyna arnalghan shygharma» dep, qysqasha ghana jauap qayyrsaq, qalamger kótergen auqymdy problemany birjaqty týsinip, aqiqattyng auylynan alystap ketken bolar edik. Shyndyghynda búl roman ómir men ólim, meyirimdilik pen zúlymdyq, mahabbat pen ghadauat, әdilettilik pen arsyzdyq jayynda; bir-birin almastyryp jatqan osy úghymdardyng óliarasyna tap kelgen taghdyrlar turaly - sony tuyndy, kesek shygharma, adamgershilik turaly aitylghan iri sóz. Jazushy Ábdijәmil Núrpeyisov keuip, qúr qanqasy qalyp, qu taqyr shólge ainalghan Araldyng auyr ahualy men jan-dýniyesi jalanashtanyp, oy ormany órtenip, kýizeliske úshyraghan adam taghdyryn shygharmasyna arqau ete otyryp, adamzattyng aldyna Gamlettik mәngilik saualdy qaytadan qoyypty. Ólmek pe, ómir sýrmek pe?! ( Byti ily ne byti) Kim-kimdi de beyjay qaldyrmaytyn ústara saual.

HH ghasyr adamzat balasy ýshin ghylymiy-tehnikalyq progress asa qatty damyghan úly órkeniyetting dәuiri boldy. Biraq osy órkeniyetting paydasymen qatar, adamzatqa tiygizgen zarary da shash-etekten. Ásirese, formasiyalyq damu ýlgisin belden basyp zorlyqpen ornatqan Kommunistik qogham qazaq halqyn zar iyletip, qasiret shekkizip, qayghynyng uyn ishkizdi. Órkeniyetting mýddesi ýshin adamdy aitpaghanda, tútas bir últtyng jeri qúrbandyqqa shalynyp, toz-tozy shyqty. Qazaqtyng jeri synaq alanyna, últymyzdyng taghdyry oiynshyqqa, ainaldy. Qazaq dalasyna adamgershilikten irgesin aulaq salghan jabayy órkeniyet qanatyn jaydy. Adamdy sýyge negizdelmegen órkeniyetting keleshegine kýmanmen qaraghan jazushy óz shygharmasynda Aral tenizi sekildi eki ayaqty pendening boyyndaghy adamgershilik qasiyetterding de sualyp, qu taqyr shólge ainalyp bara jatqandyghyn asa bir ýlken sezimtaldyqpen suretteydi. Úly suretshi Vinsent Van Gogtyn: «Álsizderding ezilgenin jii kórgendikten, órkeniyetting progresine ýlken kýmanmen qaraymyn», dep, aitatyny bar emes pe. Endeshe jazushynyng úzaq jyldar boyy tolghanyp, óz jerinde ógey balanyng kýiin keship, órkeniyetting tabanynda taptalghan qaymana qazaqtyng ayanyshty taghdyry turaly «Songhy paryz» syndy aitary mol, auqymy keng roman jazuyn, zandylyq dep qabyldauymyz qajet. Búl tuyndy tynnan týren salghan qazaq prozasynyng ýlken tabysy, әdebiyetimizding kórkemdigin onan sayyn bayytqan asyl qazyna. Oqyrmandy qamyqtyryp tastaytyn «Songhy paryz» shygharma ghana emes, adamgershilikke bet búrmasa, jer betinen joyylyp ketui mýmkin ekendiginen saqtandyrghan, jazushynyng atynan júmyr basty pendege aitylghan – adamzattyq amanat.

Jazushynyng auyr jýkti arqalap, adamzattyq amanat aitugha tolyq qaqysy bar dep oilaymyz. Adamzatqa qarsy jasalyp jatqan zúlymdyq pen nәubatty jazushydan artyq kim sezine alady. Aytynyzshy kim?! Jer-Anagha jasalghan qiyanat, qay kezende bolsa da eng aldymen jazushynyng janyn auyrtyp, jýregine tikenek bolyp qadalghan emes pe. Al, tóbe shashynyzdy tik túrghyzatyn sol zúlymdyq kóz aldynyzda jasalyp jatsa she. Ondayda jazushynyng ýndemey qaluy perzenttik paryzyn sezinbegen nәuetektik qana emes, qylmys. Múnday qiyanattyng kez-kelgen últ pen úlysqa jasaluy mýmkin ekendiginen saqtandyru ýshin ne istegen jón? Álemdi jyrtqyshtyq sezimi oyanghan hayuandyq zúlymdyqtan qútqaratyn qanday kýsh, qanday amal bar? Jazushy óz shygharmasy arqyly býkil әlemdi tolghandyryp otyrghan osy bir mazasyz saualdyng jauabyn izdeydi.

Bәlkim siz, talay nәubattan aman qalghan býkil әlemning taghdyry jalghyz Aralgha tirelip túr ma dep te dau aitatyn shygharsyz. Jo, jo, joq. Múnday jansaq pikirmen biz әste kelise almaymyz. Aynalyp kelgende Aral da Jer-Anamyzdyng bir jandy tamyry, ajyramas bólshegi emes pe. Aral ólse әlemning de bir jandy tamyrynyng ýzilgeni. Endeshe Jer-Anagha istelgen qiyanattyng ýlkeni nemese kishkentayy bolmaytyndyghyn nege úmytamyz. Eger kóz aldynyzda tughan jerinizding topyraghy azyp, tabighaty borday tozyp bara jatsa, býkil әlemning keremet bolyp jaratylghanynyng ne keregi bar? Sondyqtan da jazushy Ábdijәmil Núrpeyisov ýshin Aral men Jerdin, Aral men Adamnyn, Aral men Álemning taghdyry bir-birine ajyramaytyn egiz úghym.

Nege ekeni belgisiz, dәl osy tústa mening oiyma úly jazushy Uiliyam Folknerding esimi orala beredi. Esinizde bolsa, bir kezderi úly suretker Yoknapatafany oilap tauyp, Qúday úmyt qaldyrghan, jerdegi adamdardyng taghdyry turaly «Tamyzdaghy sәule», (Svet v avguste), «Avessalom, Avessalom» atty kesek tuyndylar jazyp, oqyrmandy qamyqtyryp tastap edi ghoy. Folknerding ózi de bir sózinde әlemning jargha qúlap ketpey aman qaluy, ózi surettegen osy bir kishkentay auyldyng taghdyryna baylanysty ekenindey sezinetindigin aitqan bolatyn.

Núrpeyisovting Folknerden aiyrmashylyghy ol óz Yoknapatafasyn oidan shygharghan joq. Ol Qúdaydyng meyirimi jaumaghan, shapaghaty sirkiremegen, dauyly túrmaghan osynday ólkede tuyp-ósti. Sol sebepten de búl taqyryp Folknerge qaraghanda Núrpeyisovting janyna әldeqayda jaqyn. Aqiqatqa jýginsek, «Songhy paryz» tek jazushynyng jan syry ghana emes, Núrpeyisovting jýregin talay jyl janshyp, janyn ezgilegen ómirding ashy shyndyghy, halyqtyng kózinen jas emes, qan bolyp sorghalaghan qasiretti múny. Suretkerding shygharmasyn oqy otyryp, Mikalandjello Buonarrotiyding «Strashnyy sud» atty kartinasyn qayta kórgendey әser alyp, qúlaghyma azaly muza estilgendey túla boyym týrshigip qoya berdi. Úmytpasanyz Italiyanyng úly suretshisining kartinasynda Ghaysa –Payghambardyng adamshylyqtan ketip, Alla-Taghalanyng jolynan adasqandargha laghnet aityp jatqan sәti beynelengen. Onyng jýzinen meyirimdilikting nyshany bayqalmaydy. Qorqynyshty keskin.

Jazushy Ábdijәmil Núrpeyisovting «Songhy paryz» romanynda da adamshylyqtan kete bastaghan, úly Jaratushynyng meyirimin úmytqan halyqtyng ayanyshty taghdyry jan-jaqty surettelgen. Qúrghap, qúr qanqasy qalghan bayghús Aral tenizi sekildi adamdardyng jan-dýniyesi de azyp-tozghan. Aral tenizi sekildi adamdardyng sana-sezimi de ulanyp, kenezesi keuip, oiy sualghan. Aral tenizi sudy qalay ansasa, adamdardyng jany da meyirimge shólirkep qalghan. Úly Jaratushysyn úmytqan adamgha Qúday da kóz qyryn salmaytyn sekildi. Jon arqana kirpi aunaghanday bolyp, túla-boyyng týrshigip, sana-sezimindi ýrey biyleydi. Shynymen de dýniyening ayaghy yryn-jyryng bolyp bara ma?! Suyq oilardan jýreginiz shoshidy. Álemning qabaghyna múz qatyp, myna adamdyqtan ketken, alasapyran súm zamanda pende balasy týgil, Qúday da qatymyrlanyp, qatigez bolyp alghan ba, qalay?! Adamgha úly Jaratushynyng da jany ashymaghany ma, sonda. Kimge kerek sonda, búl adamnyng taghdyry? Kimge?

Kýnnen-kýnge teniz tartylyp barady. Balalar ana jatyrynda indetke shaldyghyp kemtar bolyp tuyp jatyr. Auyldaghy adamdar, ata-mekenin tastap, ýdere kóshude. Kýni keshe ghana tirshilik qaynaghan auyldar qanyrap, bos qaluda. Elde tek shal-kempirler men auru-syrqau jandar ghana. «Songhy paryzdaghy» әdiram qalghan ata-mekenning ayanyshty taghdyry turaly syr shertetin osy bir kónilsiz kórinis, janynyzgha múng úyalatyp, keudenizdi sherge toltyrady.

« ...Bayaghyda keme jýzgen qoltyq, basattardyng bәri kәzir qara jer. Tenizding búl betindegi bayaghy araldar – Jalanash, Búiyrghyndy men sol anau kóz úshynda búldyrap qalyp bara jatqan Kók-Aral –kәzir qara jerge tútasyp ketken. Bayaghyda ata-babalary qostanyp jatyp balyq aulaghan su ortasyndaghy sol araldardy sen kóbine-kóp shamamen oisha tanyp, kónili qúrghyr kýni boyy qúlazydy da otyrdy. Esine qay-qaydaghylar týsip, bayaghyda osy elding basynan ótken ómir birinen song biri tirilip jatyr. Ótken kýnning qayta tirilip jatqan elesteri yzaly ash ittey, qasaqana kókiregine jarmasyp, ashy tyrnaqpen ayamay osyp-osyp alady. Kenet, eleng etip, ensendi tiktep aldyn: Áy-әi, myna shúnghyma shúnqyr qaydan shyqty. Búl jerde dәl osynday qazan shúnqyr joq edi ghoy? Toqta... Bәtir-au, mynau Shómish-kól emes pe, әi? Túzdy sor betine shyqqan myna qazan shúnqyr bayaghyda balyghy taydau tulaghan ataqty –Shómish-kól boldy-au! Oi, adyra qalghan ata meken-ay?» (Songhy paryz, Almaty, Jazushy baspasy, 1999 jyl, 24 bet)

Bayqausyzda denene suyq jylan kirip ketkendey túla-boyyndy titirkendiretin qorqynyshty suret. Osy joldardy oqyghanda keudenizge óksik tirelip, kózinizge jas kelip, ashy shyndyq jýreginizdi tyrnaydy. Jazushy óz shygharmasynda keleshekten ýmiti ýzilgen, ynsaptan, ar-úyattan aiyrylghan, kýnnen-kýnge qatigezdenip bara jatqan halyqty surettep qana qoymay, ony osynday beyshara, dәrmensiz kýige kim jetkizdi degen saualdyng jauabyn izdeydi. Shyndyghynda da búghan kinәli kim? Zaman ba, Qúday ma, әlde adamshylyqty úmytyp, úly Jaratushyny aldaghysy keletin eki ayaqty pendening ózi me? Tabighatta eshtenening kezdeysoq bolmaytyny ras bolsa, Jer-Ananyng tozuy men adam balasynyng azuynyng arasynda biz bilmeytin bir zandylyq bar, әiteuir.

Aytyp otyrghan әngimemizge qatysy bolghandyqtan, sәl sheginis jasap, jazushy Ábdijәmil Núrpeyisovting osydan talay jyl búryn jazghan «Qan men trillogiyasyn» eske alayyqshy. Úmytpasanyz osy trillogiyada shygharmanyng basty keyipkeri Tәnirbergen orys soldattarymen kelip ózining auylyn shabady emes pe. Óz әielining qalay zorlanghanyn kózimen kóredi. Tәnirbergen ózi ornatqysy kelgen iydealdy ómirding qanday ekendigin sonda ghana týsinedi.

«Songhy paryz» romanynan biz sol Kenes ýkimeti ornatqan iydealdy ómirding shyrqau shegine jetken kezine kuә bolyp, Qúdaydy úmytqan, maghynasyz ómir sýrip jatqan halyqtyng dalbasa tirshiligin kóremiz.

«Teniz tartylghaly búl ónirding halqynyng isi men minezi úsaqtap barady. El ishinde yrym-jyrym kóbeyip, sadaqa janaza dese, júrt júmysyn tastay jýgiredi. Búrynghy aktivterding kóbi kәzir basynda sәlde, qolynda Qúran; bala pishtirgende, ólik jerlegende, ýshkirip-týshkirgende әsirese pitir-zeket tiyetin tústarda, bir kezderde «Qúday joq! Qúday joq!» dep, halyqty qyryp jibere jazdaghan qyzyl kóz belsendiler, kәzir molda janynda mýlgip otyrghandary» ( Songhy paryz, Almaty, Jazushy baspasy, 1999 jyl, 27 bet)

HHH

Jaryq dýniyege kelgen adam balasynyng qansha qashsa da qútyla almaytyn bir serigi bar. Onyng aty –taghdyr. Sening dýniyege keluin, jan mahabbatyn keshuin, perzent sýnin, ómirden ótuin.. bәri-bәri taghdyrdyng qolynda. Júmsa júdyryghynda, ashsa alaqanynda.

Óner ýshin de eng manyzdy taqyryp –adam taghdyry. Jazushy ýshin adam taghdyry –shygharmanyng kilti. «Songhy paryz» romanynyng kilti – Jәdiger, Bәkizat, Ázim atty ýsh adamnyng taghdyry arqyly ashylady eken. Áriyne, shygharmada basqa adamdardyng da taghdyrlary bar. Alayda negizinen oqigha osy ýsh adamnyng tónireginde órbiydi.

Mine – aidalada, anyraghan ashyq tenizding ýstinde jalghyzdyghymen arpalysyp qalghan Jәdiger. Ony osy ólim nýktesine aidap әkelgen de taghdyrdyng tәlkegi emes pe edi.

«Keshegi qara suyqta balyqshylar auylynyng bet aldynda qoltyq ústasqan-dy. Sonan artyna birer kýn salghasyn sypyra jaghalau enirep qatyp, kókshe múz kóz úshyna asyp ketti. Býgin ýiden azanda jyn úrghanday atyp shyqqan úzyn qara kisi jana qatqan jas múzdyng kisi kóteretin jerine deyin barghan edi de, toqtaghan edi. Kәzir, mine, týs audy. Qysqy kýn keshke taqady; úzyn qara kisi azanda kep toqtaghan jerden әli tapjylghan joq; sol bayaghy bir orynda túra-túra tabanynan yzghar ótti; tonazyghan dene oqtyn-oqtyn titirkep qalady; búl bәribir tyrp etken joq; kelgen izben keri qaytugha betinen basady; al ne de bolsa býgin ertengisin bet alyp shyqqan jaqqa manday týzep tarta bereyin dese, oghan... aldy bir attasa-qara su. Onyng arghy jaghy bulanyp jatyr. Úly teniz ashuly. Ásirese osy joly óz-ózinen doldanyp, ókpektep ókiredi. Qalghan dýnie jym-jyrt.»

( Songhy paryz, Almaty, Jazushy baspasy, 1999 jyl, 13 bet)

Ádilettilik ýshin kýresken shygharmanyng basty keyipkeri Jәdiger adaldyqtyng simvoly. Ádebiyetting tilimen aitsaq, ardyng arqanynan attap kete almaghan - lirikalyq qaharman. Romandaghy oqighalardyng bәri de Jәdigerding kózimen bayandalyp, dýniyeni payymdau týisigimen óriledi.

Jәdiger de barlyq adam balasy sekildi baqytty ómirdi armandady. Ol armany oryndalghanday bolyp, Alla-Taghala aldynan jarylqap, jan-tәnimen sýigen adamyna qosyldy. Perzent sýidi. Biraq bәribir baqytty bola alghan joq.

Qayta kerisinshe, adal ghúmyr keship abyroy tabam dep oilaghan Jәdiger mazaqqa úshyrady. Araldy qalay aman saqtap qalam dep jany kýizelgen Jәdigerdi aqyr sonynda Qúday qosqan jary Bәkizatqa sheyin kelemej qyldy. Osy bir adal minezi ýshin ómirden opa tappaghan Jәdiger otbasynda da baqytty bola almady. Nekeli jarynan jylylyqty sezine almaghan ol kýnderdin-kýninde otbasynyng shyrqyn búzyp, uday mas bolyp kelip, әielin sabady. Jәdiger men Bәkizattyng arasyndaghy qarym-qatynas birte-birte suyy berdi. . Júrtqa úqsaghysy kelmey, elden erekshe adal bolghysy kelgen Jәdiger, jasaghan enbegining de jemisin kórgen joq. Otyrsa opaq, túrsa sopaq boldy. Biraq osyghan kinәli kim? Senning ýstinde qalyp, ajal alqymnan alghanda ghana Jәdiger ómir boyy tynyshtyq bermey, janyn jegidey jegen mazasyz saualdyng jauabyn tapqanday.

Mine, ólim sәtining kelgenin jan-tәnimen sezingen ol shúbalandap jatqan izine qarap, ótken ómirin oy eleginen ótkizip, qayta saralap túr. Shyndyghynda da myna opasyz tirshilikte jalghandyqpen kýresken pende balasynyng Ólim atty ajdahamen betpe-bet kelgende ghana әlsizdigin moyyndaytyndyghy nelikten?! Nege biz ómirde azamattyq paryzymyzdy úmytyp, adamdyq qasiyetimizden aiyrylyp, Tabighat-Ananyng ózine qarsy shyghyp, sonynan bәrin ózgelerden kórip jatamyz. Osy ústara saualdyng jauabyn Jәdiger búryn-sondy da bilgenimen, aqtyq demining tausylghanyn jan-tәnimen sezingende ghana moyyndaghanday ma, qalay?!

«Adam shirkinning kinәli ózi bolsa da, kinәni basqadan izdeytini ne? Mine, bú da basyndaghy bar pәleni ózinen, ózining bolyp bolghan bolmysynan kórmey, әldebir izden kóretini ne? Aytsa da, býgin jerge simay, jany shiryqqanda búny aldy artyna qaratpay, anyraghan ashyq tenizge quyp әkelgen iz emes edi ghoy? Qayta, osy izdi osy aragha sýiretip әkelgen búnyng ózi emes pe edi? Iya ózi edi» ( Songhy paryz, Almaty, Jazushy baspasy, 1999 jyl, 14 bet)

Romannyng taghy bir basty keyipkeri –Bәkizat. Bәkizat- tragediyalyq túlgha. Ol ómir boyy ózin shyn jýregimen berile sýigen Jәdigerding kirshiksiz taza janyn baghalay almay ótti. Ádiline jýginsek Bәkizat pen Jәdigerding qosyluy jýrek qalauymen emes, taghdyrdyng tәlkegimen bolghan is edi. Áytpese o basta Bәkizatting jýregi joly bolghysh, ómirge iykemdi Ázimdi qalaghan. Kýiki esebi ýshin Ázim Bәkizattan bezinip ketkennen song ghana ol Jәdigerding eteginen ústady. Áyel balasynyng bәri sekildi Bәkizat ta beyneti az, qyzyghy mol iydealdy ómirdi ansady. Al, Jәdiger syndy adaldyq sertine bolattay berik, ózge bireuding ala jibin attay almaytyn adamnyng jary bolu Bәkizat ýshin auyr syn edi. Ol syngha Bәkizat tóze almady. Mine, sondyqtan da alghashqy kýnnen-aq Bәkizat pen Jәdigerding arasyndaghy sezim kýn ótken sayyn salqynday berdi. Tipti, osy jaratylysy mýlde bólek Jәdiger men Bәkizattyng arasynda shynayy sezim bolmaghan da sekildi. Perzent sýy de Bәkizat pen Jәdigerdi baqytty ete almady. Qayta olardyng ómirin onan sayyn qiyndatyp, qasiret shekkizdi.

«Oghan mine on ýsh jyl. Sonan beri búlar eki balaly boldy. Eki balanyng ekeui de ana jatyrynda kemtar bop tudy. Ásirese, on ekige qarap bara jatqan búnyng dәl ózindey deneli, iri qara balanyng tili әli dúrystap shyqqan joq; aqyl-esi kem. Al, ekinshi balasy.. Bәkizattyng auzynan týskendey appaq әdemi qyz bala.. búl ainalayyn da sol qoly ishten ýsh sausaghy kem tudy» ( Songhy paryz, Almaty, Jazushy baspasy, 1999 jyl, 49 bet)

Jazushy óz shygharmasynda búghan kim kinәli? Qúday ma? Adam ba? Joq, әlde ant atqyr myna zaman ba? degen saualdyng jauabyn izdeydi. Shyndyghynda búl auyr tragediya eki adamnyng taghdyryn tәlkek qylghan, beykýnә eki sәbiyding ómirin ghana baqytsyz etken nәubat nemese tipti, Aral ónirine kelgen ghana qasiret emes. «Songhy paryzdy» oqy otyryp, búl kýlli halyqtyn, qaymana qazaqtyng basyna qara kýn ornatqan, súm zamannyng súmdyq zaualyna ainalyp, etek alyp, tamyryn terenge jayyp bara jatqan indet ekeninin sezinesiz. Ásirese, kýni keshe ghana balyghy tayday tulaghan Aral tartylyp, ana jaqta Semey, myna jaqta Bayqonyr, ol az degendey Manghystaudyng miday jazyq dalasy men Aqtóbening qatpar-qatpar kәri taulary, Oral men Ordanyng shaghyl qúmdaryna dýrkin-dýrkin bomba jaryp úlan baytaq jer-su, el-júrt jappay poligongha ainalghaly beri búl dýniyede qazaq tatpaghan u men dertting qalmaghany «Songhy paryz» romanynda nanymdy, әri shynayy surettelgen.

«Songhy paryzdaghy» ýshinshi keyipker -Ázim. Jazushy shygharmasyndaghy Ázim býgingi zamannyng Hlestakovy men Chichikovi. Ázim - Jәdigerding antipody, zúlymdyqtyng simvoly. Eger Jәdiger adal ómir sýrudi múrat tútsa, Ázim ózining aram oiyn jýzege asyru ýshin eshteneden tayynbaydy. Mansaptyng jolynda ar-úyat syndy ólshemderden attap ketip, Jer-Anagha qiyanat jasaudan da esh shimirikpeytin naghyz zúlymnyng ózi. Ázimning syrtqy kelbeti súlu bolghanymen, ishki dýniyesi qúbyjyq. Ázim óz isine myghym Chichikov sekildi qorqynyshty qúbylys. Ar-úyat týgil, tughan Otany Araldy saudagha saludan da Ázim shimirikpeydi. Biraq Ázim kóp nadannyng biri emes. Qalay sóileu kerek ekendigin jaqsy biletin, júrtty ózining sózine ilandyra alatyn alayaq, Kóp oqyghan, alayda «aqylyna sәule qonbaghan»(Abay) zúlymdyqtyng kórinisi.

Ol zúlymdyq jasay jýrip adal, qiyanat jasay jýrip meyirban bolyp kórinudi jaqsy biledi. Eger Jәdiger adal jýrip baqytty bola almasa, oza shauyp bәige alghysy kelgen Ázim de armandaghan maqsatyna jete almady.

«Songhy paryz» romany turaly keleli sóz aitqan jazushy Ábish Kekilbayúlynyng dәl bayqaghanynday syrt qaraghanda ghana, bir-birine atymen kereqar antipodtar siyaqty kórinetin eki erkek týptep kelgende bir-birining dәl balamasy. Ekeuining talasyp jýrgen әieli de, tek syrt kózge ghana ekeuine de úqsamaytyn erekshe túlgha. Týptep kelgende, ol da bar bolghany ýshinshi balama ghana. Jalpylay alsaq, ýsh dara túlgha dep jýrgen ýsh adamymyzdyng jeke-jeke bastan keshirip jýrgenderi de, bәri birigip, bir-birimen tabysyp, birde ketisip, birge bastan keshirip jýrgenderi de –bir taghdyr.

Jazushy shygharmasyndaghy Aral joghalghan júmaqtyng simvoldyq beynesi bolsa, Jәdiger, Bәkizat, Ázim osy mekende ómirding mәnin izdep adasyp jýrgen taghdyrlar. Shygharmanyng sonynda, oqigha kuliminasisyna jetip, osy ýsh taghdyr bir senning ýstinde qalyp, Ajalmen betpe-bet kezdeskende sýrgen ómirlerinde eshqanday mәn bolmaghandyghyn týsinedi.

Jәdiger mәnsiz ómir sýrgen eken. Adal ómir sýrem dep, aqyr sonynda ajalgha jolyqty.. Baqytsyz tirshilik keshipti. Shyn mahabbatty sezine almapty. Ómirge baqytsyz úrpaq әkelip, aidyny sarqylypty.

Oza shauyp bәige alam dep alasúrghan Ázimning ómirinde de mәn joq eken. Dosyn aldap, sýigen qyzynan aiyrylyp, aghayyn-tuysyn joghaltypty. Jalghan tirshilikting aldamshy qúshtarlyghyna dәndep alghan mansapqúmar Ázim aqyr sonynda bәrinen aiyryldy.

Eki erkekting ortasyndaghy jalghyz әiel Bәkizat ta ómirden mәn taba almaghan beyshara jan. Adamdyq sezimning ne ekendigin úmytqan ol, ózin jan-tәnimen sýigen Jәdigerdi ómir boyy týsinbey ótipti. Naghyz mahabbaty qasynda túrghanda, ony ol basqa jaqtan izdepti. Onymen qoymay, ózin-ózi aldaumen ómir sýrgen Bәkizat Jәdigerding ishkenin iring jegenin jelim qylyp, baqytsyz etipti. Kýieuining kózine shóp salyp, mahabbatyn satypty. Múnday ómirde qanday mәn, qanday maghyna boluy mýmkin.

Sonymen ómir boyy birin-biri týsine almaghan ýsh taghdyrdy úly Jaratushy songhy synnan ótkizbekshi. Adamnyng basy Allanyng doby. Kimning janyn alyp, kimdi aman qaldyru endigi uaqytta Allanyng qolynda. Osy syn saghatta ýsh taghdyrdyng býkil bet-beynesi men júmbaq bolmysy ashylyp, jarqyray kórinedi.

Aylaker Ázim amalyn tauyp, seng ýstindegi sergeldennen sytylyp shyghyp, Ajaldyng qúryghynan qútylsa, adaldyqtyng simvoly Jәdiger qaza tabady. Shygharmany oqyp shyqqannan keyin, rasymen de zúlymdyqtyng kýshti bolghany ma degen oigha batasyz. Al, shyndyghynda zúlymdyq jengen joq. Adamgershilik jendi. Ómirding aldyndaghy ózining shyndyghy men adaldyghyn dәleldeu ýshin Jәdiger óldi. Ázim bolsa taghy da ózining zúlymdyghyn dәleldep aman qaldy. Ghúmyr boyy zúlymdyqtyng jalyna jarmasyp ómir sýrgen beysharalar ýshin ghana ólim qorqynyshty, al jýregi taza, imanyna berik jandargha o dýnie qorqynyshty emes. Shygharmanyng sonynda ruhtyng ólmeytindigi simvoldyq detali arqyly sheberlikpen surettelip, Bәkizattyng kóz aldynda Jәdigerding jany qúsqa ainalyp úshyp ketedi.

«Sóner aldynda sәulesin saryqqan әlsiz janaryn әzer kóterip, jana, tap jana ghana arystay azamattyng keudesinen qús bop úshqan shybyn jannyng sonynan telmendep әli qarap túr. Kózinde jas. Mólt etip omyraugha tamghan eki týiir sol boyda móldirep múz monshaqqa ainaldy. Biraq ony әiel sezgen de, bilgen de joq. Erini jybyrlady: «Úsh paqyr!»-dedi; «Berekesi ketken dýniyening taghy bir qarly qara dauylyn basynan ótkizip, endi, әne, shyghystan qyzaryp atyp kele jatqan jaryq kýnning jarshysynday úiqysynan jana oyanyp jatqan adamdargha jet»-dedi; «jeltoqsannyng taghy bir qarly dauylynda búlar bastan keshken bar-bar shyndyqtyng týgin qaldyrmay, týgel ait!»-dedi». «Shyrylda!» -dedi. «Dýniyede eshtenege túlgha bolmasang da, biraq sen aman bol!»-dedi. «Shyrylda! –dedi. –Shyrylda! Shyrylda, bayghús!». (Songhy paryz, Almaty, Jazushy baspasy, 1999 jyl, 445 bet)

Roman ayaqtaldy. Jazushynyng shygharmasyndaghy adamdardyng taghdyry qatty tebirentip, ondaghy oqighalar kóz aldymnan ketpey qoydy. Sosyn bir kýni otyryp osy maqalany jazyp shyqtyq. Alayda «Songhy paryz» syndy әdebiyetimizding ýlken tabysy bolghan, bitimi bólek shygharma turaly keleli әngime әli alda dep oilamyz. Mýmkin bizdiki, keleshekte bolatyn sol keleli әngimening kirispesi ghana shyghar...

Amangeldi Kenshilikúly

Abai.kz

13 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2279
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3596