الىپتار كوشىنىڭ سوڭعى تۇياعى، ادەبيەتىمىزدىڭ ابىزى ابەڭمەن بىرگە تۇتاس ءبىر ءداۋىر كوشىپ كەتتى. تىرشىلىكتە تالاي جاقسىلىعىن كورگەن، تۋعان اكەمدەي قامقورشىم بولعان اقساقالمەن ساعاتتار بويى سىرلاسقان كەزىم ەسىمە تۇسسە، كوزىمە مولتىلدەپ جاس كەلەدى.

كوزىمىزدەن كەتسە دە، كوڭىلىمىزدەن كەتپەيتىن ابەڭمەن سىرلاس، سۇحباتتاس بولعانىمدى ماقتان تۇتامىن. اسىل بەينەڭىزدى ماڭگى ۇمىتپايمىن. سىزبەن وتكىزگەن ءار ءساتتى ەسكە الىپ، ساعىناتىن بولامىن. جاقسىلاردى ساعىنۋدان باسقا قانداي جۇبانىش قالدى مىنا جالعاندا.

ادامزاتتىق امانات

(جازۋشى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز» رومانى تۋرالى كەلەلى اڭگىمەگە كىرىسپە)

سۋرەتكەر ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ جاڭا شىعارماسىن ۇسىنعانشا وقىرمانىن ىنتىقتىرىپ، ءتوزىمىن تاۋىسىپ، زارىقتىرىپ قوياتىن ادەتى بار. ۇنەمى اسىل تاستارمەن جۇمىس ىستەپ ۇيرەنگەن زەرگەردەي، ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ بارىپ ءار ءسوزىن قاعاز بەتىنە تۇسىرەتىن سۋرەتكەردىڭ ءمولدىر بۇلاعىنان سۋسىنىڭىزدى قاندىرىپ ۇيرەنگەن ءسىز، جازۋشىنىڭ جاڭا تۋىندىسىن ءشول دالادا كەلە جاتىپ قۇدىقتىڭ سۋىن ىزدەگەن جولاۋشىداي اڭقاڭىز كەۋىپ، اڭسايسىز. جۇرت كىرپىشتىڭ قالىڭدىعىنداي بىرنەشە روماندى اياقتاپ، جازعان دۇنيەسىنىڭ باعاسىن الۋعا اسىقسا، بۇل كىسىنىڭ ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي، ادەمى كۇلكىسىن ەزۋىنە قىستىرىپ الىپ، جاساعان وبرازدارىن قايتا-قايتا جونىپ، اق تەر، كوك تەرگە ءتۇسىپ، شىعارماشىلىق شەبەرحاناسىندا جۇمىس ىستەپ جاتقانى. سۋرەتكەردىڭ ءوزىن-ءوزى ايامايتىندىعى سونشاما، جالعىز سويلەم تۇگىل، كوڭىلىنەن شىقپاسا ءار ءسوزى ءبىر-ءبىر قارالىقتاي تۇتاس تاراۋلاردى ءوشىرىپ، قايتا جازۋدان جالىققان ەمەس. ەرىنۋدى ايتاسىز-اۋ، كەرىسىنشە جازۋشىلىقتىڭ قارا جۇمىسىنا ىنتى-شىنتىسىمەن بەرىلىپ، قايتا جازۋعا قۇنىعا كىرىسەتىنىن قايتەسىڭ. ايتسە دە ۇنەمى ءبىزدى تاڭقالدىرۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان سۋرەتكەردىڭ جاڭا شىعارماسى ىلعي دا ادەبيەتتىڭ ايدىنىنا ەشكىم كۇتپەگەن ۇلى ساۋالداردى الىپ شىعىپ، جانىمىزدى جابىرقاتىپ، كوڭىلىمىزدى قوبالجىتىپ تاستايدى. بويىنا قۇداي بەرگەن مول بوياۋدى اسا ءبىر ۇلكەن تالعامپازدىقپەن قولداناتىن سۋرەتكەردىڭ جازعان دۇنيەسىن قايتا-قايتا وڭدەۋدەن جالىقپايتىن ەڭبەكقورلىعىنىڭ سىرىن سودان كەيىن تۇسىنگەندەي بولامىز.

ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ ءۇشىن ونەر ەڭ الدىمەن تالانت، ەڭبەك جانە توزىمدىلىكتىڭ قوسىندىسى. وسى ءۇش قاسيەتتى ءوز بويىنا ولشەم قىلىپ العان جازۋشىنىڭ سوڭعى جازعان رومانى «سوڭعى پارىز» دەپ اتالادى ەكەن. .

وقىدىق. جازۋشىنىڭ رومانىنداعى كوتەرگەن ماسەلەسى ءبىزدى دە تولعاندىرىپ، تەرەڭ ويعا باتىردى. سوسىن ءبىز دە وسى رومان تۋرالى العان اسەرىمىزدى ايتىپ، ءبىر اۋىز پىكىر ءبىلدىرۋدى پارىز سانادىق.

سونىمەن ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز» رومانى نە تۋرالى؟ ەگەر ءبىز وسى ساۋالعا «جازۋشىنىڭ جاڭا تۋىندىسى ەكولوگيا تاقىرىبىنا ارنالعان شىعارما» دەپ، قىسقاشا عانا جاۋاپ قايىرساق، قالامگەر كوتەرگەن اۋقىمدى پروبلەمانى بىرجاقتى ءتۇسىنىپ، اقيقاتتىڭ اۋىلىنان الىستاپ كەتكەن بولار ەدىك. شىندىعىندا بۇل رومان ءومىر مەن ءولىم، مەيىرىمدىلىك پەن زۇلىمدىق، ماحاببات پەن عاداۋات، ادىلەتتىلىك پەن ارسىزدىق جايىندا; ءبىر-ءبىرىن الماستىرىپ جاتقان وسى ۇعىمداردىڭ ءولىاراسىنا تاپ كەلگەن تاعدىرلار تۋرالى - سونى تۋىندى، كەسەك شىعارما، ادامگەرشىلىك تۋرالى ايتىلعان ءىرى ءسوز. جازۋشى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ كەۋىپ، قۇر قاڭقاسى قالىپ، قۋ تاقىر شولگە اينالعان ارالدىڭ اۋىر احۋالى مەن جان-دۇنيەسى جالاڭاشتانىپ، وي ورمانى ورتەنىپ، كۇيزەلىسكە ۇشىراعان ادام تاعدىرىن شىعارماسىنا ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ادامزاتتىڭ الدىنا گاملەتتىك ماڭگىلىك ساۋالدى قايتادان قويىپتى. ولمەك پە، ءومىر سۇرمەك پە؟! ( بىت يلي نە بىت) كىم-كىمدى دە بەيجاي قالدىرمايتىن ۇستارا ساۋال.

حح عاسىر ادامزات بالاسى ءۇشىن عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس اسا قاتتى دامىعان ۇلى وركەنيەتتىڭ ءداۋىرى بولدى. بىراق وسى وركەنيەتتىڭ پايداسىمەن قاتار، ادامزاتقا تيگىزگەن زارارى دا شاش-ەتەكتەن. اسىرەسە، فورماتسيالىق دامۋ ۇلگىسىن بەلدەن باسىپ زورلىقپەن ورناتقان كوممۋنيستىك قوعام قازاق حالقىن زار يلەتىپ، قاسىرەت شەككىزىپ، قايعىنىڭ ۋىن ىشكىزدى. وركەنيەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ادامدى ايتپاعاندا، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ جەرى قۇرباندىققا شالىنىپ، توز-توزى شىقتى. قازاقتىڭ جەرى سىناق الاڭىنا، ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى ويىنشىققا، اينالدى. قازاق دالاسىنا ادامگەرشىلىكتەن ىرگەسىن اۋلاق سالعان جابايى وركەنيەت قاناتىن جايدى. ادامدى سۇيۋگە نەگىزدەلمەگەن وركەنيەتتىڭ كەلەشەگىنە كۇمانمەن قاراعان جازۋشى ءوز شىعارماسىندا ارال تەڭىزى سەكىلدى ەكى اياقتى پەندەنىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ دە سۋالىپ، قۋ تاقىر شولگە اينالىپ بارا جاتقاندىعىن اسا ءبىر ۇلكەن سەزىمتالدىقپەن سۋرەتتەيدى. ۇلى سۋرەتشى ۆينسەنت ۆان گوگتىڭ: «السىزدەردىڭ ەزىلگەنىن ءجيى كورگەندىكتەن، وركەنيەتتىڭ پروگرەسىنە ۇلكەن كۇمانمەن قارايمىن»، دەپ، ايتاتىنى بار ەمەس پە. ەندەشە جازۋشىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى تولعانىپ، ءوز جەرىندە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ، وركەنيەتتىڭ تابانىندا تاپتالعان قايمانا قازاقتىڭ ايانىشتى تاعدىرى تۋرالى «سوڭعى پارىز» سىندى ايتارى مول، اۋقىمى كەڭ رومان جازۋىن، زاڭدىلىق دەپ قابىلداۋىمىز قاجەت. بۇل تۋىندى تىڭنان تۇرەن سالعان قازاق پروزاسىنىڭ ۇلكەن تابىسى، ادەبيەتىمىزدىڭ كوركەمدىگىن ونان سايىن بايىتقان اسىل قازىنا. وقىرماندى قامىقتىرىپ تاستايتىن «سوڭعى پارىز» شىعارما عانا ەمەس، ادامگەرشىلىككە بەت بۇرماسا، جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىنەن ساقتاندىرعان، جازۋشىنىڭ اتىنان جۇمىر باستى پەندەگە ايتىلعان – ادامزاتتىق امانات.

جازۋشىنىڭ اۋىر جۇكتى ارقالاپ، ادامزاتتىق امانات ايتۋعا تولىق قاقىسى بار دەپ ويلايمىز. ادامزاتقا قارسى جاسالىپ جاتقان زۇلىمدىق پەن ءناۋباتتى جازۋشىدان ارتىق كىم سەزىنە الادى. ايتىڭىزشى كىم؟! جەر-اناعا جاسالعان قيانات، قاي كەزەڭدە بولسا دا ەڭ الدىمەن جازۋشىنىڭ جانىن اۋىرتىپ، جۇرەگىنە تىكەنەك بولىپ قادالعان ەمەس پە. ال، توبە شاشىڭىزدى تىك تۇرعىزاتىن سول زۇلىمدىق كوز الدىڭىزدا جاسالىپ جاتسا شە. وندايدا جازۋشىنىڭ ۇندەمەي قالۋى پەرزەنتتىك پارىزىن سەزىنبەگەن ناۋەتەكتىك قانا ەمەس، قىلمىس. مۇنداي قياناتتىڭ كەز-كەلگەن ۇلت پەن ۇلىسقا جاسالۋى مۇمكىن ەكەندىگىنەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن نە ىستەگەن ءجون؟ الەمدى جىرتقىشتىق سەزىمى ويانعان حايۋاندىق زۇلىمدىقتان قۇتقاراتىن قانداي كۇش، قانداي امال بار؟ جازۋشى ءوز شىعارماسى ارقىلى بۇكىل الەمدى تولعاندىرىپ وتىرعان وسى ءبىر مازاسىز ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەيدى.

بالكىم ءسىز، تالاي ءناۋباتتان امان قالعان بۇكىل الەمنىڭ تاعدىرى جالعىز ارالعا تىرەلىپ تۇر ما دەپ تە داۋ ايتاتىن شىعارسىز. جو، جو، جوق. مۇنداي جاڭساق پىكىرمەن ءبىز استە كەلىسە المايمىز. اينالىپ كەلگەندە ارال دا جەر-انامىزدىڭ ءبىر جاندى تامىرى، اجىراماس بولشەگى ەمەس پە. ارال ولسە الەمنىڭ دە ءبىر جاندى تامىرىنىڭ ۇزىلگەنى. ەندەشە جەر-اناعا ىستەلگەن قياناتتىڭ ۇلكەنى نەمەسە كىشكەنتايى بولمايتىندىعىن نەگە ۇمىتامىز. ەگەر كوز الدىڭىزدا تۋعان جەرىڭىزدىڭ توپىراعى ازىپ، تابيعاتى بورداي توزىپ بارا جاتسا، بۇكىل الەمنىڭ كەرەمەت بولىپ جاراتىلعانىنىڭ نە كەرەگى بار؟ سوندىقتان دا جازۋشى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ ءۇشىن ارال مەن جەردىڭ، ارال مەن ادامنىڭ، ارال مەن الەمنىڭ تاعدىرى ءبىر-بىرىنە اجىرامايتىن ەگىز ۇعىم.

نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءدال وسى تۇستا مەنىڭ ويىما ۇلى جازۋشى ۋيليام فولكنەردىڭ ەسىمى ورالا بەرەدى. ەسىڭىزدە بولسا، ءبىر كەزدەرى ۇلى سۋرەتكەر يوكناپاتافانى ويلاپ تاۋىپ، قۇداي ۇمىت قالدىرعان، جەردەگى ادامداردىڭ تاعدىرى تۋرالى «تامىزداعى ساۋلە»، (سۆەت ۆ اۆگۋستە), «اۆەسسالوم، اۆەسسالوم» اتتى كەسەك تۋىندىلار جازىپ، وقىرماندى قامىقتىرىپ تاستاپ ەدى عوي. فولكنەردىڭ ءوزى دە ءبىر سوزىندە الەمنىڭ جارعا قۇلاپ كەتپەي امان قالۋى، ءوزى سۋرەتتەگەن وسى ءبىر كىشكەنتاي اۋىلدىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى ەكەنىندەي سەزىنەتىندىگىن ايتقان بولاتىن.

نۇرپەيىسوۆتىڭ فولكنەردەن ايىرماشىلىعى ول ءوز يوكناپاتافاسىن ويدان شىعارعان جوق. ول قۇدايدىڭ مەيىرىمى جاۋماعان، شاپاعاتى سىركىرەمەگەن، داۋىلى تۇرماعان وسىنداي ولكەدە تۋىپ-ءوستى. سول سەبەپتەن دە بۇل تاقىرىپ فولكنەرگە قاراعاندا نۇرپەيىسوۆتىڭ جانىنا الدەقايدا جاقىن. اقيقاتقا جۇگىنسەك، «سوڭعى پارىز» تەك جازۋشىنىڭ جان سىرى عانا ەمەس، نۇرپەيىسوۆتىڭ جۇرەگىن تالاي جىل جانشىپ، جانىن ەزگىلەگەن ءومىردىڭ اششى شىندىعى، حالىقتىڭ كوزىنەن جاس ەمەس، قان بولىپ سورعالاعان قاسىرەتتى مۇڭى. سۋرەتكەردىڭ شىعارماسىن وقي وتىرىپ، ميكالاندجەللو ءبۋونارروتيدىڭ «ستراشنىي سۋد» اتتى كارتيناسىن قايتا كورگەندەي اسەر الىپ، قۇلاعىما ازالى مۋزا ەستىلگەندەي تۇلا بويىم تۇرشىگىپ قويا بەردى. ۇمىتپاساڭىز يتاليانىڭ ۇلى سۋرەتشىسىنىڭ كارتيناسىندا عايسا –پايعامباردىڭ ادامشىلىقتان كەتىپ، اللا-تاعالانىڭ جولىنان اداسقاندارعا لاعنەت ايتىپ جاتقان ءساتى بەينەلەنگەن. ونىڭ جۇزىنەن مەيىرىمدىلىكتىڭ نىشانى بايقالمايدى. قورقىنىشتى كەسكىن.

جازۋشى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز» رومانىندا دا ادامشىلىقتان كەتە باستاعان، ۇلى جاراتۋشىنىڭ مەيىرىمىن ۇمىتقان حالىقتىڭ ايانىشتى تاعدىرى جان-جاقتى سۋرەتتەلگەن. قۇرعاپ، قۇر قاڭقاسى قالعان بايعۇس ارال تەڭىزى سەكىلدى ادامداردىڭ جان-دۇنيەسى دە ازىپ-توزعان. ارال تەڭىزى سەكىلدى ادامداردىڭ سانا-سەزىمى دە ۋلانىپ، كەنەزەسى كەۋىپ، ويى سۋالعان. ارال تەڭىزى سۋدى قالاي اڭساسا، ادامداردىڭ جانى دا مەيىرىمگە شولىركەپ قالعان. ۇلى جاراتۋشىسىن ۇمىتقان ادامعا قۇداي دا كوز قىرىن سالمايتىن سەكىلدى. جون ارقاڭا كىرپى اۋناعانداي بولىپ، تۇلا-بويىڭ تۇرشىگىپ، سانا-سەزىمىڭدى ۇرەي بيلەيدى. شىنىمەن دە دۇنيەنىڭ اياعى ىرىڭ-جىرىڭ بولىپ بارا ما؟! سۋىق ويلاردان جۇرەگىڭىز شوشيدى. الەمنىڭ قاباعىنا مۇز قاتىپ، مىنا ادامدىقتان كەتكەن، الاساپىران سۇم زاماندا پەندە بالاسى تۇگىل، قۇداي دا قاتىمىرلانىپ، قاتىگەز بولىپ العان با، قالاي؟! ادامعا ۇلى جاراتۋشىنىڭ دا جانى اشىماعانى ما، سوندا. كىمگە كەرەك سوندا، بۇل ادامنىڭ تاعدىرى؟ كىمگە؟

كۇننەن-كۇنگە تەڭىز تارتىلىپ بارادى. بالالار انا جاتىرىندا ىندەتكە شالدىعىپ كەمتار بولىپ تۋىپ جاتىر. اۋىلداعى ادامدار، اتا-مەكەنىن تاستاپ، ۇدەرە كوشۋدە. كۇنى كەشە عانا تىرشىلىك قايناعان اۋىلدار قاڭىراپ، بوس قالۋدا. ەلدە تەك شال-كەمپىرلەر مەن اۋرۋ-سىرقاۋ جاندار عانا. «سوڭعى پارىزداعى» ءادىرام قالعان اتا-مەكەننىڭ ايانىشتى تاعدىرى تۋرالى سىر شەرتەتىن وسى ءبىر كوڭىلسىز كورىنىس، جانىڭىزعا مۇڭ ۇيالاتىپ، كەۋدەڭىزدى شەرگە تولتىرادى.

« ...باياعىدا كەمە جۇزگەن قولتىق، باساتتاردىڭ ءبارى كازىر قارا جەر. تەڭىزدىڭ بۇل بەتىندەگى باياعى ارالدار – جالاڭاش، بۇيىرعىندى مەن سول اناۋ كوز ۇشىندا بۇلدىراپ قالىپ بارا جاتقان كوك-ارال –كازىر قارا جەرگە تۇتاسىپ كەتكەن. باياعىدا اتا-بابالارى قوستانىپ جاتىپ بالىق اۋلاعان سۋ ورتاسىنداعى سول ارالداردى سەن كوبىنە-كوپ شامامەن ويشا تانىپ، كوڭىلى قۇرعىر كۇنى بويى قۇلازىدى دا وتىردى. ەسىنە قاي-قايداعىلار ءتۇسىپ، باياعىدا وسى ەلدىڭ باسىنان وتكەن ءومىر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتىرىلىپ جاتىر. وتكەن كۇننىڭ قايتا ءتىرىلىپ جاتقان ەلەستەرى ىزالى اش يتتەي، قاساقانا كوكىرەگىنە جارماسىپ، اششى تىرناقپەن اياماي وسىپ-وسىپ الادى. كەنەت، ەلەڭ ەتىپ، ەڭسەڭدى تىكتەپ الدىڭ: ءاي-ءاي، مىنا شۇڭعىما شۇڭقىر قايدان شىقتى. بۇل جەردە ءدال وسىنداي قازان شۇڭقىر جوق ەدى عوي؟ توقتا... ءباتىر-اۋ، مىناۋ ءشومىش-كول ەمەس پە، ءاي؟ تۇزدى سور بەتىنە شىققان مىنا قازان شۇڭقىر باياعىدا بالىعى تايداۋ تۋلاعان اتاقتى ء–شومىش-كول بولدى-اۋ! وي، ادىرا قالعان اتا مەكەن-اي؟» (سوڭعى پارىز، الماتى، جازۋشى باسپاسى، 1999 جىل، 24 بەت)

بايقاۋسىزدا دەنەڭە سۋىق جىلان كىرىپ كەتكەندەي تۇلا-بويىڭدى تىتىركەندىرەتىن قورقىنىشتى سۋرەت. وسى جولداردى وقىعاندا كەۋدەڭىزگە وكسىك تىرەلىپ، كوزىڭىزگە جاس كەلىپ، اششى شىندىق جۇرەگىڭىزدى تىرنايدى. جازۋشى ءوز شىعارماسىندا كەلەشەكتەن ءۇمىتى ۇزىلگەن، ىنساپتان، ار-ۇياتتان ايىرىلعان، كۇننەن-كۇنگە قاتىگەزدەنىپ بارا جاتقان حالىقتى سۋرەتتەپ قانا قويماي، ونى وسىنداي بەيشارا، دارمەنسىز كۇيگە كىم جەتكىزدى دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەيدى. شىندىعىندا دا بۇعان كىنالى كىم؟ زامان با، قۇداي ما، الدە ادامشىلىقتى ۇمىتىپ، ۇلى جاراتۋشىنى الداعىسى كەلەتىن ەكى اياقتى پەندەنىڭ ءوزى مە؟ تابيعاتتا ەشتەڭەنىڭ كەزدەيسوق بولمايتىنى راس بولسا، جەر-انانىڭ توزۋى مەن ادام بالاسىنىڭ ازۋىنىڭ اراسىندا ءبىز بىلمەيتىن ءبىر زاڭدىلىق بار، ايتەۋىر.

ايتىپ وتىرعان اڭگىمەمىزگە قاتىسى بولعاندىقتان، ءسال شەگىنىس جاساپ، جازۋشى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ وسىدان تالاي جىل بۇرىن جازعان «قان مەن تريللوگياسىن» ەسكە الايىقشى. ۇمىتپاساڭىز وسى تريللوگيادا شىعارمانىڭ باستى كەيىپكەرى تاڭىربەرگەن ورىس سولداتتارىمەن كەلىپ ءوزىنىڭ اۋىلىن شابادى ەمەس پە. ءوز ايەلىنىڭ قالاي زورلانعانىن كوزىمەن كورەدى. تاڭىربەرگەن ءوزى ورناتقىسى كەلگەن يدەالدى ءومىردىڭ قانداي ەكەندىگىن سوندا عانا تۇسىنەدى.

«سوڭعى پارىز» رومانىنان ءبىز سول كەڭەس ۇكىمەتى ورناتقان يدەالدى ءومىردىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن كەزىنە كۋا بولىپ، قۇدايدى ۇمىتقان، ماعىناسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ دالباسا تىرشىلىگىن كورەمىز.

«تەڭىز تارتىلعالى بۇل ءوڭىردىڭ حالقىنىڭ ءىسى مەن مىنەزى ۇساقتاپ بارادى. ەل ىشىندە ىرىم-جىرىم كوبەيىپ، ساداقا جانازا دەسە، جۇرت جۇمىسىن تاستاي جۇگىرەدى. بۇرىنعى اكتيۆتەردىڭ كوبى كازىر باسىندا سالدە، قولىندا قۇران; بالا پىشتىرگەندە، ولىك جەرلەگەندە، ۇشكىرىپ-تۇشكىرگەندە اسىرەسە ءپىتىر-زەكەت تيەتىن تۇستاردا، ءبىر كەزدەردە «قۇداي جوق! قۇداي جوق!» دەپ، حالىقتى قىرىپ جىبەرە جازداعان قىزىل كوز بەلسەندىلەر، كازىر مولدا جانىندا مۇلگىپ وتىرعاندارى» ( سوڭعى پارىز، الماتى، جازۋشى باسپاسى، 1999 جىل، 27 بەت)

ححح

جارىق دۇنيەگە كەلگەن ادام بالاسىنىڭ قانشا قاشسا دا قۇتىلا المايتىن ءبىر سەرىگى بار. ونىڭ اتى –تاعدىر. سەنىڭ دۇنيەگە كەلۋىڭ، جان ماحابباتىن كەشۋىڭ، پەرزەنت ءسۇيۋىڭ، ومىردەن ءوتۋىڭ.. ءبارى-ءبارى تاعدىردىڭ قولىندا. جۇمسا جۇدىرىعىندا، اشسا الاقانىندا.

ونەر ءۇشىن دە ەڭ ماڭىزدى تاقىرىپ –ادام تاعدىرى. جازۋشى ءۇشىن ادام تاعدىرى –شىعارمانىڭ كىلتى. «سوڭعى پارىز» رومانىنىڭ كىلتى – جادىگەر، باكيزات، ءازىم اتتى ءۇش ادامنىڭ تاعدىرى ارقىلى اشىلادى ەكەن. ارينە، شىعارمادا باسقا ادامداردىڭ دا تاعدىرلارى بار. الايدا نەگىزىنەن وقيعا وسى ءۇش ادامنىڭ توڭىرەگىندە ءوربيدى.

مىنە – ايدالادا، اڭىراعان اشىق تەڭىزدىڭ ۇستىندە جالعىزدىعىمەن ارپالىسىپ قالعان جادىگەر. ونى وسى ءولىم نۇكتەسىنە ايداپ اكەلگەن دە تاعدىردىڭ تالكەگى ەمەس پە ەدى.

«كەشەگى قارا سۋىقتا بالىقشىلار اۋىلىنىڭ بەت الدىندا قولتىق ۇستاسقان-دى. سونان ارتىنا بىرەر كۇن سالعاسىن سىپىرا جاعالاۋ ەڭىرەپ قاتىپ، كوكشە مۇز كوز ۇشىنا اسىپ كەتتى. بۇگىن ۇيدەن ازاندا جىن ۇرعانداي اتىپ شىققان ۇزىن قارا كىسى جاڭا قاتقان جاس مۇزدىڭ كىسى كوتەرەتىن جەرىنە دەيىن بارعان ەدى دە، توقتاعان ەدى. كازىر، مىنە، ءتۇس اۋدى. قىسقى كۇن كەشكە تاقادى; ۇزىن قارا كىسى ازاندا كەپ توقتاعان جەردەن ءالى تاپجىلعان جوق; سول باياعى ءبىر ورىندا تۇرا-تۇرا تابانىنان ىزعار ءوتتى; توڭازىعان دەنە وقتىن-وقتىن تىتىركەپ قالادى; بۇل ءبارىبىر تىرپ ەتكەن جوق; كەلگەن ىزبەن كەرى قايتۋعا بەتىنەن باسادى; ال نە دە بولسا بۇگىن ەرتەڭگىسىن بەت الىپ شىققان جاققا ماڭداي تۇزەپ تارتا بەرەيىن دەسە، وعان... الدى ءبىر اتتاسا-قارا سۋ. ونىڭ ارعى جاعى بۋلانىپ جاتىر. ۇلى تەڭىز اشۋلى. اسىرەسە وسى جولى ءوز-وزىنەن دولدانىپ، وكپەكتەپ وكىرەدى. قالعان دۇنيە جىم-جىرت.»

( سوڭعى پارىز، الماتى، جازۋشى باسپاسى، 1999 جىل، 13 بەت)

ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسكەن شىعارمانىڭ باستى كەيىپكەرى جادىگەر ادالدىقتىڭ سيمۆولى. ادەبيەتتىڭ تىلىمەن ايتساق، اردىڭ ارقانىنان اتتاپ كەتە الماعان - ليريكالىق قاھارمان. رومانداعى وقيعالاردىڭ ءبارى دە جادىگەردىڭ كوزىمەن باياندالىپ، دۇنيەنى پايىمداۋ تۇيسىگىمەن ورىلەدى.

جادىگەر دە بارلىق ادام بالاسى سەكىلدى باقىتتى ءومىردى ارماندادى. ول ارمانى ورىندالعانداي بولىپ، اللا-تاعالا الدىنان جارىلقاپ، جان-تانىمەن سۇيگەن ادامىنا قوسىلدى. پەرزەنت ءسۇيدى. بىراق ءبارىبىر باقىتتى بولا العان جوق.

قايتا كەرىسىنشە، ادال عۇمىر كەشىپ ابىروي تابام دەپ ويلاعان جادىگەر مازاققا ۇشىرادى. ارالدى قالاي امان ساقتاپ قالام دەپ جانى كۇيزەلگەن جادىگەردى اقىر سوڭىندا قۇداي قوسقان جارى باكيزاتقا شەيىن كەلەمەج قىلدى. وسى ءبىر ادال مىنەزى ءۇشىن ومىردەن وپا تاپپاعان جادىگەر وتباسىندا دا باقىتتى بولا المادى. نەكەلى جارىنان جىلىلىقتى سەزىنە الماعان ول كۇندەردىڭ-كۇنىندە وتباسىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، ۋداي ماس بولىپ كەلىپ، ايەلىن سابادى. جادىگەر مەن باكيزاتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بىرتە-بىرتە سۋىي بەردى. . جۇرتقا ۇقساعىسى كەلمەي، ەلدەن ەرەكشە ادال بولعىسى كەلگەن جادىگەر، جاساعان ەڭبەگىنىڭ دە جەمىسىن كورگەن جوق. وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق بولدى. بىراق وسىعان كىنالى كىم؟ سەڭنىڭ ۇستىندە قالىپ، اجال القىمنان العاندا عانا جادىگەر ءومىر بويى تىنىشتىق بەرمەي، جانىن جەگىدەي جەگەن مازاسىز ساۋالدىڭ جاۋابىن تاپقانداي.

مىنە، ءولىم ءساتىنىڭ كەلگەنىن جان-تانىمەن سەزىنگەن ول شۇبالاڭداپ جاتقان ىزىنە قاراپ، وتكەن ءومىرىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قايتا سارالاپ تۇر. شىندىعىندا دا مىنا وپاسىز تىرشىلىكتە جالعاندىقپەن كۇرەسكەن پەندە بالاسىنىڭ ءولىم اتتى اجداھامەن بەتپە-بەت كەلگەندە عانا السىزدىگىن مويىندايتىندىعى نەلىكتەن؟! نەگە ءبىز ومىردە ازاماتتىق پارىزىمىزدى ۇمىتىپ، ادامدىق قاسيەتىمىزدەن ايىرىلىپ، تابيعات-انانىڭ وزىنە قارسى شىعىپ، سوڭىنان ءبارىن وزگەلەردەن كورىپ جاتامىز. وسى ۇستارا ساۋالدىڭ جاۋابىن جادىگەر بۇرىن-سوڭدى دا بىلگەنىمەن، اقتىق دەمىنىڭ تاۋسىلعانىن جان-تانىمەن سەزىنگەندە عانا مويىنداعانداي ما، قالاي؟!

«ادام شىركىننىڭ كىنالى ءوزى بولسا دا، كىنانى باسقادان ىزدەيتىنى نە؟ مىنە، بۇ دا باسىنداعى بار پالەنى وزىنەن، ءوزىنىڭ بولىپ بولعان بولمىسىنان كورمەي، الدەبىر ىزدەن كورەتىنى نە؟ ايتسا دا، بۇگىن جەرگە سيماي، جانى شيرىققاندا بۇنى الدى ارتىنا قاراتپاي، اڭىراعان اشىق تەڭىزگە قۋىپ اكەلگەن ءىز ەمەس ەدى عوي؟ قايتا، وسى ءىزدى وسى اراعا سۇيرەتىپ اكەلگەن بۇنىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى؟ يا ءوزى ەدى» ( سوڭعى پارىز، الماتى، جازۋشى باسپاسى، 1999 جىل، 14 بەت)

روماننىڭ تاعى ءبىر باستى كەيىپكەرى –باكيزات. باكيزات- تراگەديالىق تۇلعا. ول ءومىر بويى ءوزىن شىن جۇرەگىمەن بەرىلە سۇيگەن جادىگەردىڭ كىرشىكسىز تازا جانىن باعالاي الماي ءوتتى. ادىلىنە جۇگىنسەك باكيزات پەن جادىگەردىڭ قوسىلۋى جۇرەك قالاۋىمەن ەمەس، تاعدىردىڭ تالكەگىمەن بولعان ءىس ەدى. ايتپەسە و باستا باكيزاتتىڭ جۇرەگى جولى بولعىش، ومىرگە يكەمدى ءازىمدى قالاعان. كۇيكى ەسەبى ءۇشىن ءازىم باكيزاتتان بەزىنىپ كەتكەننەن سوڭ عانا ول جادىگەردىڭ ەتەگىنەن ۇستادى. ايەل بالاسىنىڭ ءبارى سەكىلدى باكيزات تا بەينەتى از، قىزىعى مول يدەالدى ءومىردى اڭسادى. ال، جادىگەر سىندى ادالدىق سەرتىنە بولاتتاي بەرىك، وزگە بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاي المايتىن ادامنىڭ جارى بولۋ باكيزات ءۇشىن اۋىر سىن ەدى. ول سىنعا باكيزات توزە المادى. مىنە، سوندىقتان دا العاشقى كۇننەن-اق باكيزات پەن جادىگەردىڭ اراسىنداعى سەزىم كۇن وتكەن سايىن سالقىنداي بەردى. ءتىپتى، وسى جاراتىلىسى مۇلدە بولەك جادىگەر مەن باكيزاتتىڭ اراسىندا شىنايى سەزىم بولماعان دا سەكىلدى. پەرزەنت ءسۇيۋ دە باكيزات پەن جادىگەردى باقىتتى ەتە المادى. قايتا ولاردىڭ ءومىرىن ونان سايىن قيىنداتىپ، قاسىرەت شەككىزدى.

«وعان مىنە ون ءۇش جىل. سونان بەرى بۇلار ەكى بالالى بولدى. ەكى بالانىڭ ەكەۋى دە انا جاتىرىندا كەمتار بوپ تۋدى. اسىرەسە، ون ەكىگە قاراپ بارا جاتقان بۇنىڭ ءدال وزىندەي دەنەلى، ءىرى قارا بالانىڭ ءتىلى ءالى دۇرىستاپ شىققان جوق; اقىل-ەسى كەم. ال، ەكىنشى بالاسى.. باكيزاتتىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي اپپاق ادەمى قىز بالا.. بۇل اينالايىن دا سول قولى ىشتەن ءۇش ساۋساعى كەم تۋدى» ( سوڭعى پارىز، الماتى، جازۋشى باسپاسى، 1999 جىل، 49 بەت)

جازۋشى ءوز شىعارماسىندا بۇعان كىم كىنالى؟ قۇداي ما؟ ادام با؟ جوق، الدە انت اتقىر مىنا زامان با؟ دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەيدى. شىندىعىندا بۇل اۋىر تراگەديا ەكى ادامنىڭ تاعدىرىن تالكەك قىلعان، بەيكۇنا ەكى ءسابيدىڭ ءومىرىن عانا باقىتسىز ەتكەن ءناۋبات نەمەسە ءتىپتى، ارال وڭىرىنە كەلگەن عانا قاسىرەت ەمەس. «سوڭعى پارىزدى» وقي وتىرىپ، بۇل كۇللى حالىقتىڭ، قايمانا قازاقتىڭ باسىنا قارا كۇن ورناتقان، سۇم زاماننىڭ سۇمدىق زاۋالىنا اينالىپ، ەتەك الىپ، تامىرىن تەرەڭگە جايىپ بارا جاتقان ىندەت ەكەنىنىن سەزىنەسىز. اسىرەسە، كۇنى كەشە عانا بالىعى تايداي تۋلاعان ارال تارتىلىپ، انا جاقتا سەمەي، مىنا جاقتا بايقوڭىر، ول از دەگەندەي ماڭعىستاۋدىڭ ميداي جازىق دالاسى مەن اقتوبەنىڭ قاتپار-قاتپار كارى تاۋلارى، ورال مەن وردانىڭ شاعىل قۇمدارىنا دۇركىن-دۇركىن بومبا جارىپ ۇلان بايتاق جەر-سۋ، ەل-جۇرت جاپپاي پوليگونعا اينالعالى بەرى بۇل دۇنيەدە قازاق تاتپاعان ۋ مەن دەرتتىڭ قالماعانى «سوڭعى پارىز» رومانىندا نانىمدى، ءارى شىنايى سۋرەتتەلگەن.

«سوڭعى پارىزداعى» ءۇشىنشى كەيىپكەر -ءازىم. جازۋشى شىعارماسىنداعى ءازىم بۇگىنگى زاماننىڭ حلەستاكوۆى مەن چيچيكوۆى. ءازىم - جادىگەردىڭ انتيپودى، زۇلىمدىقتىڭ سيمۆولى. ەگەر جادىگەر ادال ءومىر ءسۇرۋدى مۇرات تۇتسا، ءازىم ءوزىنىڭ ارام ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. مانساپتىڭ جولىندا ار-ۇيات سىندى ولشەمدەردەن اتتاپ كەتىپ، جەر-اناعا قيانات جاساۋدان دا ەش شىمىرىكپەيتىن ناعىز زۇلىمنىڭ ءوزى. ءازىمنىڭ سىرتقى كەلبەتى سۇلۋ بولعانىمەن، ىشكى دۇنيەسى قۇبىجىق. ءازىم ءوز ىسىنە مىعىم چيچيكوۆ سەكىلدى قورقىنىشتى قۇبىلىس. ار-ۇيات تۇگىل، تۋعان وتانى ارالدى ساۋداعا سالۋدان دا ءازىم شىمىرىكپەيدى. بىراق ءازىم كوپ ناداننىڭ ءبىرى ەمەس. قالاي سويلەۋ كەرەك ەكەندىگىن جاقسى بىلەتىن، جۇرتتى ءوزىنىڭ سوزىنە يلاندىرا الاتىن الاياق، كوپ وقىعان، الايدا «اقىلىنا ساۋلە قونباعان»(اباي) زۇلىمدىقتىڭ كورىنىسى.

ول زۇلىمدىق جاساي ءجۇرىپ ادال، قيانات جاساي ءجۇرىپ مەيىربان بولىپ كورىنۋدى جاقسى بىلەدى. ەگەر جادىگەر ادال ءجۇرىپ باقىتتى بولا الماسا، وزا شاۋىپ بايگە العىسى كەلگەن ءازىم دە ارمانداعان ماقساتىنا جەتە المادى.

«سوڭعى پارىز» رومانى تۋرالى كەلەلى ءسوز ايتقان جازۋشى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ ءدال بايقاعانىنداي سىرت قاراعاندا عانا، ءبىر-بىرىنە اتىمەن كەرەقار انتيپودتار سياقتى كورىنەتىن ەكى ەركەك تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر-ءبىرىنىڭ ءدال بالاماسى. ەكەۋىنىڭ تالاسىپ جۇرگەن ايەلى دە، تەك سىرت كوزگە عانا ەكەۋىنە دە ۇقسامايتىن ەرەكشە تۇلعا. تۇپتەپ كەلگەندە، ول دا بار بولعانى ءۇشىنشى بالاما عانا. جالپىلاي الساق، ءۇش دارا تۇلعا دەپ جۇرگەن ءۇش ادامىمىزدىڭ جەكە-جەكە باستان كەشىرىپ جۇرگەندەرى دە، ءبارى بىرىگىپ، ءبىر-بىرىمەن تابىسىپ، بىردە كەتىسىپ، بىرگە باستان كەشىرىپ جۇرگەندەرى دە ء–بىر تاعدىر.

جازۋشى شىعارماسىنداعى ارال جوعالعان جۇماقتىڭ سيمۆولدىق بەينەسى بولسا، جادىگەر، باكيزات، ءازىم وسى مەكەندە ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەپ اداسىپ جۇرگەن تاعدىرلار. شىعارمانىڭ سوڭىندا، وقيعا كۋلميناتسيسىنا جەتىپ، وسى ءۇش تاعدىر ءبىر سەڭنىڭ ۇستىندە قالىپ، اجالمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەندە سۇرگەن ومىرلەرىندە ەشقانداي ءمان بولماعاندىعىن تۇسىنەدى.

جادىگەر ءمانسىز ءومىر سۇرگەن ەكەن. ادال ءومىر سۇرەم دەپ، اقىر سوڭىندا اجالعا جولىقتى.. باقىتسىز تىرشىلىك كەشىپتى. شىن ماحابباتتى سەزىنە الماپتى. ومىرگە باقىتسىز ۇرپاق اكەلىپ، ايدىنى سارقىلىپتى.

وزا شاۋىپ بايگە الام دەپ الاسۇرعان ءازىمنىڭ ومىرىندە دە ءمان جوق ەكەن. دوسىن الداپ، سۇيگەن قىزىنان ايىرىلىپ، اعايىن-تۋىسىن جوعالتىپتى. جالعان تىرشىلىكتىڭ الدامشى قۇشتارلىعىنا داندەپ العان مانساپقۇمار ءازىم اقىر سوڭىندا بارىنەن ايىرىلدى.

ەكى ەركەكتىڭ ورتاسىنداعى جالعىز ايەل باكيزات تا ومىردەن ءمان تابا الماعان بەيشارا جان. ادامدىق سەزىمنىڭ نە ەكەندىگىن ۇمىتقان ول، ءوزىن جان-تانىمەن سۇيگەن جادىگەردى ءومىر بويى تۇسىنبەي ءوتىپتى. ناعىز ماحابباتى قاسىندا تۇرعاندا، ونى ول باسقا جاقتان ىزدەپتى. ونىمەن قويماي، ءوزىن-ءوزى الداۋمەن ءومىر سۇرگەن باكيزات جادىگەردىڭ ىشكەنىن ءىرىڭ جەگەنىن جەلىم قىلىپ، باقىتسىز ەتىپتى. كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالىپ، ماحابباتىن ساتىپتى. مۇنداي ومىردە قانداي ءمان، قانداي ماعىنا بولۋى مۇمكىن.

سونىمەن ءومىر بويى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنە الماعان ءۇش تاعدىردى ۇلى جاراتۋشى سوڭعى سىننان وتكىزبەكشى. ادامنىڭ باسى اللانىڭ دوبى. كىمنىڭ جانىن الىپ، كىمدى امان قالدىرۋ ەندىگى ۋاقىتتا اللانىڭ قولىندا. وسى سىن ساعاتتا ءۇش تاعدىردىڭ بۇكىل بەت-بەينەسى مەن جۇمباق بولمىسى اشىلىپ، جارقىراي كورىنەدى.

ايلاكەر ءازىم امالىن تاۋىپ، سەڭ ۇستىندەگى سەرگەلدەڭنەن سىتىلىپ شىعىپ، اجالدىڭ قۇرىعىنان قۇتىلسا، ادالدىقتىڭ سيمۆولى جادىگەر قازا تابادى. شىعارمانى وقىپ شىققاننان كەيىن، راسىمەن دە زۇلىمدىقتىڭ كۇشتى بولعانى ما دەگەن ويعا باتاسىز. ال، شىندىعىندا زۇلىمدىق جەڭگەن جوق. ادامگەرشىلىك جەڭدى. ءومىردىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ شىندىعى مەن ادالدىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن جادىگەر ءولدى. ءازىم بولسا تاعى دا ءوزىنىڭ زۇلىمدىعىن دالەلدەپ امان قالدى. عۇمىر بويى زۇلىمدىقتىڭ جالىنا جارماسىپ ءومىر سۇرگەن بەيشارالار ءۇشىن عانا ءولىم قورقىنىشتى، ال جۇرەگى تازا، يمانىنا بەرىك جاندارعا و دۇنيە قورقىنىشتى ەمەس. شىعارمانىڭ سوڭىندا رۋحتىڭ ولمەيتىندىگى سيمۆولدىق دەتال ارقىلى شەبەرلىكپەن سۋرەتتەلىپ، باكيزاتتىڭ كوز الدىندا جادىگەردىڭ جانى قۇسقا اينالىپ ۇشىپ كەتەدى.

«سونەر الدىندا ساۋلەسىن سارىققان ءالسىز جانارىن ازەر كوتەرىپ، جاڭا، تاپ جاڭا عانا ارىستاي ازاماتتىڭ كەۋدەسىنەن قۇس بوپ ۇشقان شىبىن جاننىڭ سوڭىنان تەلمەڭدەپ ءالى قاراپ تۇر. كوزىندە جاس. ءمولت ەتىپ ومىراۋعا تامعان ەكى ءتۇيىر سول بويدا مولدىرەپ مۇز مونشاققا اينالدى. بىراق ونى ايەل سەزگەن دە، بىلگەن دە جوق. ەرىنى جىبىرلادى: «ۇش پاقىر!»-دەدى; «بەرەكەسى كەتكەن دۇنيەنىڭ تاعى ءبىر قارلى قارا داۋىلىن باسىنان وتكىزىپ، ەندى، انە، شىعىستان قىزارىپ اتىپ كەلە جاتقان جارىق كۇننىڭ جارشىسىنداي ۇيقىسىنان جاڭا ويانىپ جاتقان ادامدارعا جەت»-دەدى; «جەلتوقساننىڭ تاعى ءبىر قارلى داۋىلىندا بۇلار باستان كەشكەن بار-بار شىندىقتىڭ تۇگىن قالدىرماي، تۇگەل ايت!»-دەدى». «شىرىلدا!» -دەدى. «دۇنيەدە ەشتەڭەگە تۇلعا بولماساڭ دا، بىراق سەن امان بول!»-دەدى. «شىرىلدا! –دەدى. –شىرىلدا! شىرىلدا، بايعۇس!». (سوڭعى پارىز، الماتى، جازۋشى باسپاسى، 1999 جىل، 445 بەت)

رومان اياقتالدى. جازۋشىنىڭ شىعارماسىنداعى ادامداردىڭ تاعدىرى قاتتى تەبىرەنتىپ، ونداعى وقيعالار كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. سوسىن ءبىر كۇنى وتىرىپ وسى ماقالانى جازىپ شىقتىق. الايدا «سوڭعى پارىز» سىندى ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلكەن تابىسى بولعان، ءبىتىمى بولەك شىعارما تۋرالى كەلەلى اڭگىمە ءالى الدا دەپ ويلامىز. مۇمكىن بىزدىكى، كەلەشەكتە بولاتىن سول كەلەلى اڭگىمەنىڭ كىرىسپەسى عانا شىعار...

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى

Abai.kz