Qazaq topyraghyna vizasyz keletinder jayly

Qazir elimizge 76 elding azamattary vizasyz kire alady. Postkenestik elder men Braziliya, Argentina, Mongholiya, Birikken Arab Ámirlikteri, Serbiya, Týrkiya, Ekvador azamattary – elde vizasyz 90 kýnge deyin, Avstraliya, Kanada, AQSh, Fransiya, Úlybritaniya, Germaniya, Ispaniya, Chehiya, Singapur, Malayziya, Indoneziya jәne taghy basqa elder 30 kýnge deyin, Qytay, Ýndistan, Iran azamattary 14 kýnge deyin vizasyz jýre alady eken.

Vizasyz rejimning zanda belgilengen naqty talap-tәrtipterin óte qataytu kerek.

Al, Qytay jayly sóz basqa.

Diplomatiyalyq kelisimder arasynan bir syltauyn tauyp, tura osy tәrtipti alyp tastau kerek.

Óitkeni, Qytay jayly kóp adamdardyng týsinigi basqasha. Qytay dese, shy qalpaq kiyip, jybyrlaghandy jey beretin tobyr kórinedi. Olar jybyr etkenning bәrin ghana emes, ainalasyndaghy úsaq últtardy da «tiridey jeydi».

Tipti, kózderine vikingter siyaqty elesteytinder de bar. Olardyng qorqatyn asqan aibaty joq. Tek, qulyghynan saqtan.

«Jaqsygha sózding basyn aitsan, ayaghyn ózi týsinedi» degen...

Bizding jyl sanauymyzdan búrynghy 544-496 jyldary Qytayda ómir sýrgen әskery strateg mamannyng «Ózindi de, ózgeni de bilseng jenilmeysin» degen sózi bar. Qytaylar osy sózdi ózge elderdi jaulau sayasatynda úran etip qoldandy.

Bir nәrseni anyq bilu kerek. Qytaylar osynshama ýlken aumaqty ózining әskerimen iyelegen joq. Kóshpelilerding asa quatty әskery kýshin «óz mayyna ózin quyru» súmdyghy arqyly paydalandy.

Barshagha anyq mysal: Shynghyshannyng kenje úly Tóleden taraytyn Qúbylay Qytaydy jaulady. Torghyn-torqasy men jyly saraylarda boykýiezdik jasap, Beyjindi astana etti de, tútas kóshpeliler imperiyasynyng asa ýlken bóligin qytaylargha qaldyrdy. Ózining ýrim-bútaghy týgeldey qytaylasyp, otyrqshy elding mәdeniyetine tútasymen jútylyp ketti.

Odan keyin 1644-1911 jyldary dәuirlegen Ching (Sini) imperiyasyn irgesin kóterip, asa quatty elge ainaldyrghan mәnjuler edi. Onyng kósemi, alghashqy patshasy Núrhash (1559-1626 jyldary jasaghan) 16 ghasyrdyng sonynda soltýstik-shyghys Qytaydy mekendeytin kóshpeli mәnju taypalaryn biriktirip, qytaydyng Ming patshalyghyn qúlatty da, 1616 jyly sol qúlaghan patshalyqtyng ornyna «Úly altyn» patshalyghyn qúryp, negizin bekemdep ketti.

1626 jyly Núrhash ólgen song onyng úly Abahay (Huan Tayji) taqqa otyryp, 1636 jyly resmy Ching imperiyasyn qúrdy. Abahay jәne onyng úrpaqtary qytaylargha ayausyz qyrghyn jýrgizumen boldy. Sebep: mәnjuler az, qytaylar tym kóp. Qyryp tauyspasa, ózge amal joq dep qarady. Osydan búrynghy Ming patshalyghynyng tiriluin kóksegen talay kóterilisti qanmen basty. Biraq, qytaylargha qyrghyn salyp tauysa almady. Uaqyt ótken sayyn olar da tura Qúbylay úrpaqtary siyaqty qytay últyna, mәdeniyetine jútyla bastady. Birtindep patshalyq biylik qytaylardyng qolyna ótip, ózderi joyyldy.

Ching ýkimeti 1755-1757 jyldary batysyndaghy jongharlardy birjolata joydy da, tútas Shinjiyandy qazaq, úighyrlarmen qosa uysyna aldy.

Al, qazir Qytayda taza mәnju tilin biletin jýzge jauyq adam ghana qaldy deydi derek kózderi.

Tizbelesek, mysal kóp. Tek, jogharydaghy eki úly tarihy sabaq bizding kýndiz-týni esimizde jýrui kerek.

Qytay sayasatynyng bir qúpiyasy mynada: biylik qúruda – ózinen kýshtilerdi ózara jaulastyru arqyly әlsiretu. Territoriya iyeleude – mysyqtabandap jyljyp, ornyqqan jerinde kórtyshqansha kóbeiy.

Sonymen, qytaylar osynshama ýlken jerge ie bolu ýshin 2000 jyl uaqyt júmsady.

Ghasyrlar tepkisinen týigen tәjiriybesi, ústanghan joly – eshkimdi ayamau, aqshamen, ailamen әlemdi uysyna týsiru.

Ózderi qazir auyzynan tastamaytyn «Qytay armany» degeni osy, halqym...

Úlarbek Dәleyúly

Abai.kz