قازاق توپىراعىنا ۆيزاسىز كەلەتىندەر جايلى

قازىر ەلىمىزگە 76 ەلدىڭ ازاماتتارى ۆيزاسىز كىرە الادى. پوستكەڭەستىك ەلدەر مەن برازيليا، ارگەنتينا، موڭعوليا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، سەربيا، تۇركيا، ەكۆادور ازاماتتارى – ەلدە ۆيزاسىز 90 كۇنگە دەيىن، اۆستراليا، كانادا، اقش، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، يسپانيا، چەحيا، سينگاپۋر، مالايزيا، يندونەزيا جانە تاعى باسقا ەلدەر 30 كۇنگە دەيىن، قىتاي، ءۇندىستان، يران ازاماتتارى 14 كۇنگە دەيىن ۆيزاسىز جۇرە الادى ەكەن.

ۆيزاسىز رەجيمنىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن ناقتى تالاپ-تارتىپتەرىن وتە قاتايتۋ كەرەك.

ال، قىتاي جايلى ءسوز باسقا.

ديپلوماتيالىق كەلىسىمدەر اراسىنان ءبىر سىلتاۋىن تاۋىپ، تۋرا وسى ءتارتىپتى الىپ تاستاۋ كەرەك.

ويتكەنى، قىتاي جايلى كوپ ادامداردىڭ تۇسىنىگى باسقاشا. قىتاي دەسە، شي قالپاق كيىپ، جىبىرلاعاندى جەي بەرەتىن توبىر كورىنەدى. ولار جىبىر ەتكەننىڭ ءبارىن عانا ەمەس، اينالاسىنداعى ۇساق ۇلتتاردى دا «تىرىدەي جەيدى».

ءتىپتى، كوزدەرىنە ۆيكينگتەر سياقتى ەلەستەيتىندەر دە بار. ولاردىڭ قورقاتىن اسقان ايباتى جوق. تەك، قۋلىعىنان ساقتان.

«جاقسىعا ءسوزدىڭ باسىن ايتساڭ، اياعىن ءوزى تۇسىنەدى» دەگەن...

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 544-496 جىلدارى قىتايدا ءومىر سۇرگەن اسكەري ستراتەگ ماماننىڭ «ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە بىلسەڭ جەڭىلمەيسىڭ» دەگەن ءسوزى بار. قىتايلار وسى ءسوزدى وزگە ەلدەردى جاۋلاۋ ساياساتىندا ۇران ەتىپ قولداندى.

ءبىر نارسەنى انىق ءبىلۋ كەرەك. قىتايلار وسىنشاما ۇلكەن اۋماقتى ءوزىنىڭ اسكەرىمەن يەلەگەن جوق. كوشپەلىلەردىڭ اسا قۋاتتى اسكەري كۇشىن «ءوز مايىنا ءوزىن قۋىرۋ» سۇمدىعى ارقىلى پايدالاندى.

بارشاعا انىق مىسال: شىڭعىسحاننىڭ كەنجە ۇلى تولەدەن تارايتىن قۇبىلاي قىتايدى جاۋلادى. تورعىن-تورقاسى مەن جىلى سارايلاردا بويكۇيەزدىك جاساپ، بەيجىڭدى استانا ەتتى دە، تۇتاس كوشپەلىلەر يمپەرياسىنىڭ اسا ۇلكەن بولىگىن قىتايلارعا قالدىردى. ءوزىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى تۇگەلدەي قىتايلاسىپ، وتىرقشى ەلدىڭ مادەنيەتىنە تۇتاسىمەن جۇتىلىپ كەتتى.

ودان كەيىن 1644-1911 جىلدارى داۋىرلەگەن چيڭ (تسين) يمپەرياسىن ىرگەسىن كوتەرىپ، اسا قۋاتتى ەلگە اينالدىرعان مانجۋلەر ەدى. ونىڭ كوسەمى، العاشقى پاتشاسى نۇرحاش (1559-1626 جىلدارى جاساعان) 16 عاسىردىڭ سوڭىندا سولتۇستىك-شىعىس قىتايدى مەكەندەيتىن كوشپەلى ءمانجۋ تايپالارىن بىرىكتىرىپ، قىتايدىڭ ميڭ پاتشالىعىن قۇلاتتى دا، 1616 جىلى سول قۇلاعان پاتشالىقتىڭ ورنىنا «ۇلى التىن» پاتشالىعىن قۇرىپ، نەگىزىن بەكەمدەپ كەتتى.

1626 جىلى نۇرحاش ولگەن سوڭ ونىڭ ۇلى اباحاي (حۋان تايجي) تاققا وتىرىپ، 1636 جىلى رەسمي چيڭ يمپەرياسىن قۇردى. اباحاي جانە ونىڭ ۇرپاقتارى قىتايلارعا اياۋسىز قىرعىن جۇرگىزۋمەن بولدى. سەبەپ: مانجۋلەر از، قىتايلار تىم كوپ. قىرىپ تاۋىسپاسا، وزگە امال جوق دەپ قارادى. وسىدان بۇرىنعى ميڭ پاتشالىعىنىڭ ءتىرىلۋىن كوكسەگەن تالاي كوتەرىلىستى قانمەن باستى. بىراق، قىتايلارعا قىرعىن سالىپ تاۋىسا المادى. ۋاقىت وتكەن سايىن ولار دا تۋرا قۇبىلاي ۇرپاقتارى سياقتى قىتاي ۇلتىنا، مادەنيەتىنە جۇتىلا باستادى. بىرتىندەپ پاتشالىق بيلىك قىتايلاردىڭ قولىنا ءوتىپ، وزدەرى جويىلدى.

چيڭ ۇكىمەتى 1755-1757 جىلدارى باتىسىنداعى جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا جويدى دا، تۇتاس شينجياڭدى قازاق، ۇيعىرلارمەن قوسا ۋىسىنا الدى.

ال، قازىر قىتايدا تازا ءمانجۋ ءتىلىن بىلەتىن جۇزگە جاۋىق ادام عانا قالدى دەيدى دەرەك كوزدەرى.

تىزبەلەسەك، مىسال كوپ. تەك، جوعارىداعى ەكى ۇلى تاريحي ساباق ءبىزدىڭ كۇندىز-ءتۇنى ەسىمىزدە ءجۇرۋى كەرەك.

قىتاي ساياساتىنىڭ ءبىر قۇپياسى مىنادا: بيلىك قۇرۋدا – وزىنەن كۇشتىلەردى ءوزارا جاۋلاستىرۋ ارقىلى السىرەتۋ. تەرريتوريا يەلەۋدە – مىسىقتابانداپ جىلجىپ، ورنىققان جەرىندە كورتىشقانشا كوبەيۋ.

سونىمەن، قىتايلار وسىنشاما ۇلكەن جەرگە يە بولۋ ءۇشىن 2000 جىل ۋاقىت جۇمسادى.

عاسىرلار تەپكىسىنەن تۇيگەن تاجىريبەسى، ۇستانعان جولى – ەشكىمدى اياماۋ، اقشامەن، ايلامەن الەمدى ۋىسىنا ءتۇسىرۋ.

وزدەرى قازىر اۋىزىنان تاستامايتىن «قىتاي ارمانى» دەگەنى وسى، حالقىم...

ۇلاربەك دالەيۇلى

Abai.kz