Halyq sanynyng bir memleketting әskeri, ekonomikalyq quatyna tikeley әser etetin manyzdy faktor ekeni júrtqa ayan. Qazir jer sharynda 8 milliard 450 million adam bar desek, sonyng ýshter birin Ýndistan men Qytay halqy qúrap otyr.

Sayasy qúrylymy mýlde bólek eki elding býginde ózara dýrdaraz, barlyq jaqtan bәsekeles ekeni belgili. Milliardtar elining ósu qarqyny, betalysy eki el ýshin ghana emes, jylpy әlem ýshinde ekonomikalyq, әskery jaqtan aitarlyqtay әseri bolary sózsiz.

Birikken últtar úiymy keshe sәuirding 19-y kýngi jariyalaghan mәlimetinde Ýndistannyng osy jyldyng ortasyna qaray Qytaydy basyp ozyp, әdemdegi eng jan sany kóp elge ainalatynyn boljady. Qazirding ózinde 1 milliard 428 million 600 myng adamgha jetip, 1 milliard 425 million halqy bar Qytaydan 3 million adamgha kóbeygen. Anandidyng eli 1950 jyldan beri 1 milliard adamgha ósken eken.

Byltyr Qytaydyng halyq sany 1960 jyldan bergi eng tómengi ósimdi kórsetken edi. Birneshe jyldan beri Qytay biyligi «josparly tuyt» siyaqty jan sanyn shekteu sharalaryn kýshinen qaldyryp, ýsh balagha deyin tuugha rúqsat bergen. Ony nәtiyjesi shamaly bolyp túrghan sekildi.

Ýndistan taraby 2011 jyldan bastap halyq sanaghyn jýrgizbegen. Ár on jylda ótetin statistikalyq nauqan 2021 jyly ótui tiyis bolghan. Biraq, koronavirustyng kesirinen ótpey qalghan. Ýndistan halyq sanynyng kóbengi elding azyq-týlik, baspana, energiya kózimen qamtamasyz etiluine qiyndyqtar әkelgenimen, halqynyng deni 30-dan tómengi tepse temir ýzetin jastar eken.

Al Qytaydyng jaghdayy kerisinshe bolyp túr. Qytay әlem elderi ishinde zeynetke shyghu jasy eng tómen elderding qatarynda. El túrghyndary er-әiel demey, 60 jasqa jetpey zeynetke shyghady. Halyq sany ósimining toqtauy, enbekke qabiletti adamdar sanynyng azayghanyn, elde qartay ýrdisining beleng alghanyn bildiredi. Ol óz kezeginde elding ekonomikasynyng ósimine tikeley әser etedi. Ótken jyldyng sonynda halyq sany qarqyndy ósu ýstindegi Ýndistan bir kezde ózderi bodan bolghan Angliyany basyp ozyp, әlemning 5-shi ekonomikasyna ainaldy. Qytay jan sanynyng qartangynyng aldyn almasa, Amerikany basyp ozyp, әlemning birinshi ekonomikasyna ainalu armany kózden búlbúl úshpaq.

Jeke-jeke bir jarym milliardqa juyq halqy bar eki elden esh qaymyqpay vizasyz baylanys ornatyp otyrghan bizding halymyz neshik?! Tayaudaghy mәlimet boyynsha halyq sanymyz 20 milloiyngha jetip qalypty. Búl kәri qúrlyq Europamen salystyrghanda jaqsy kórsetkish bolghanymen, ózimiz túratyn aimaqpen salystyrsaq ókinish ózekti órteydi. Qyryq jyl qyrghyn bolghan Aughanstan 40 milliongha jetti. Ózbek óz aghayynnyng halqy da 35 milliongha jetip, Orta Aziyanyng enbek naryghynda basym oryngha shyqty. Qazaq jan-jaqtan bәsekege tap bolyp otyr. Qazba baylyqtyng ýstinde otyryp tapqanymyz tamaqqa jetpey otyrghan týrimiz mynau... Ýndi men Qytaydyng etegine jarmasqan qyzdarymyz anau...

Jaghdaydy retteu ýshin biylik pen qogham mәselening manyzyn týsinip, strategiyalyq manyzy bar jedel sharalardy qolgha alu kerek. Áreket etpesek endigi 30 jylda óz jerimizde azshylyqqa ainaluymyz bek mýmkin.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz