Lu Yajou (1952-jyly tuylghan, Qytay Halyq azattyq armiyasynyng agha generaly, Pekindegi Últtyq qorghanys uniyversiytetining sayasy komissary)

Armiyanyng túraqty komiyteti Lu Yajou men onyng júmys tobyna qonaq ýide arnayy qonaqasy beredi. Banket kezinde dastarqangha teniz shayanynan jasalghan salqyn tagham shygharylady: qabyrshaghy arshylyp, eti kesilgen shalajansar teniz shayany әli de tiri, kózi jaudyrap, ayanyshty beynede úzyn múrty dirildep jatady.

Lu Yajou saqpysyn dereu ýstelge qoyyp, jýzi súrlanyp ketedi. Qonaq iyesining qayta-qayta ótingenine qaramastan, aqyry tamaqtan bas tartyp, bylay deydi:

– Men múny jemeymin, búl mening teniz shayanyn jey almaytyndyghymnan emes, múnday tamaqtanu tәsili kónilimnen ótpeydi. Men múnday tamaqtanu tәsiline shyday almaymyn. Qonaqjaylylyq tanytqynyz kelse, maghan bir auyz aitsanyz bolatyn edi ghoy, nesine múnday qatygezdikke bardynyz? Men sizdi aiyptayyn dep túrghanym joq, óitkeni býkil Qytay osylay jeydi, olardyng barlyghynda osynday jaghymsyz qylyq bar!

Ontýstikting adamdary óte nәzik keledi, Sujou sauyq-sayrannyng ortasy, aspa-tók dyr-dugha kóp aqsha júmsaydy. Ol jerde «Tiyn balyq» degen aty shuly tagham bar, sonday ayanyshty. Balyqtyng eti tilinip, quyrylghan, dastarhangha әkelgende auyzy qozghalyp, tiri jatuy kerek, әitpese aspazdyng sheberligin kórsetpeydi. Aspazdyng sheberligine tәnti bolghan qonaqtar, taghamdy qúshyrlana jeydi.

Búl turaly oiladynyz ba, olar tek tamasha ýshin be? Joq. Múnyng ózi Qytaydyng bir týrli nadan da qatygez psihologiyasyn kórsetedi.

Qytaydyng (qazirgi) mәdeniyetining óte qatal jaghy bar. Eng jaman balaghat sózderdi oilap tabumen qatar, januarlardy pisiru men jeuding eng zúlym әdisterin oilap tapty.

Guandundyqtardyng ne bolsa sonyng bәrin jeytinin bilesizder. Aspanda úshqan qanattydan úshaqtan basqa, jerdegi ayaqtydan ýstel men oryndyqtan basqa barlyq nәrseni jeydi. «Ýsh shiqyl» degen tamaqty bilesiz be? Jana tughan tyshqannyng balasyn tiridey týgel jútyp qoyynyz kerek. Saqpymen qysyp alyp, soya sousyna batyrghanda bir shiqyldaydy, auyzgha salyp, tistegende ekinshi ret shiqyldaydy, jútqanda ýshinshi ret shiqyldaydy.

Hebeyde «Shyng ly sy biye» (Ólip-tirilu) degen tagham bar. Tiri tasbaqany bu qasqangha salyp, kishkene sanylau qaldyryp, sanylaudyng syrtyna kýnjit mayy men basqa dәmdeuishter salynghan ydysty qoyady. Qasqanda ystyqqa shydamaghan tasbaqa sanylaudan basyn shygharyp kýnjit mayynan bir jútyp alady. Tasbaqa bugha pisip bolghanda, kýnjit mayy da onyng ishine tolyq sinip ketedi. Sosyn almúrtty japyraqtap turap, ainalasyna qoyady, yaghny shiyki almúrt pen óli tasbaqadan túratyn tamaq dayyn bolady.

Saytan alghyr! Nelikten januarlardy sonshalyqty qinaydy?

Januarlar adamnyng serigi, olar da jerding qojasy. Mýlde jeuge bolmaytyn januarlar da bar. Eger qayta jesek, bolmasa jauyzdyqpen jesek, halqymyz qúdaydyng qaharyna úshyraydy. Januarlar da bizden kek alady. Januarlar adamdardan aqymaq emes. Keyde bizden aqyldyraq. Kem degende, olarda da ayaushylyq bar.

Men Europadaghy bir shaghyn vokzaldan kýshikting mýsinin kórgen edim. Oghan baylanysty әserli bir әngime de bar: Kýshikting iyesi kense qyzmetkeri, jalghyzbasty, kýshikpen birge jalghyz ózi túrady. Kýn sayyn iyesi júmysqa poyyzben baryp kelgende, kýshik ony beketke deyin shygharyp salyp, týnde qaytqanda iyesin beketten kýtip alady. Arada jyldar ótedi. Bir kýni iyesi júmysqa bara jatyp jol apatyna úshyrap, qayta oralmaydy. Degenmen, adal kýshik iyesi júmystan qaytatyn uaqytta әrqashan vokzalgha baryp túrady. Bir ay boyy osylay jalghasady. Kýshik aryqtap, jýnderi ýrpiyip jýdep, aqyrynda sol bekette óledi. Sondaghy túrghyndar erekshe әserlenip, ony eske alu ýshin arnayy mýsin túrghyzady.

Men keshe qaytyp kele jatyp, kólik terezesinen ýzdiksiz syrtqa qaraumen boldym. Búrynghy shalghyn da, shabyndyq ta joq. Barlyq jerdi qúm basyp ketken siyaqty. Tele oipaty әli bar, aspan әli kýmbezdey, jel әli soghyp túr, biraq jayqalyp túrghan shóp joq.

Taghy bir nәrse esime týsti:

«Mәdeniyet tónkerisinen» búryn bir jyly qatty quanshylyq bolyp, daladaghy shópting bәri qurap, mal ashtyqqa úshyrady. Ýkimet jem-shópti myndaghan shaqyrym jerden tasymaldady. Ony әkem júmys isteytin 21-shi armiyanyng kólikteri tasydy. Shóp kólikke tiyelip, keneppen jaqsylap jabylatyn. Biraq bir ghajaby sol, kólik ótip bara jatqanda, ashyqqan jylqy, qoy, siyr siyaqty januarlar shynymen seze qoyatyn. Olar kólikke jem-shóp tiyelgenin shynynda da biletin. Búl tua bitken aman qalu týisigi boluy kerek. Olar sharasyz kólikting sonynan quatyn. Qanday ayanyshty kórinis. Ár kólikting artynda bir top mal ere jýretin. Olardyng shany kólik týtininen de qon edi. Sonsha ash januar kólikti qalay basyp ozsyn? Kólikting sonynan qua-qua tityqtap, bir-birden qúlap, neshe shaqyrym boyy әr jerde súlap jatatyn.

Kólik turaly aitqan son, senderge taghy bir nәrse aitayyn, men búl joly jasyryn synaq jasadym, biraq ony esh biring bilgen joqsyn. «Venigau» jurnalynda jariyalanghan bir maqalany oqydym, onda Boghda tauynyng ormany arqyly ótetin Ishki Mongholiyadaghy últtyq qorghanys tas joly sóz bolady. Osy jolmen jýrip, jaryqty jaqqan sayyn týnde joldan ótip bara jatqan qaban, búghy, týlki siyaqty jabayy andardy kóruge bolady. Biraq bir ghajaby, barlyq januarlar bir baghytqa, yaghny Syrtqy Mongholiyagha qaray jýgiredi. Tipti jan-januarlar da azap shekkenshe, qauip-qaterge qaramastan joldy kesip ótip, qarsy elge qaray jantalasa úmtylghandy jón kóretin siyaqty.

Syrtqy Mongholiyanyng 3 million halqy bar, al Qytaydyng 1,3 milliard halqy bar. Kýnde sol januarlardy qatygezdikpen qalay jeymiz dep oilap jýredi. Qanday qasretti!

Men búl maqalada jazylghandargha senemin, biraq sol atmosferany sezingim keldi. Bir kýni týnde eshkimge dabyra qylmay, tek bir jýrgizushi men bir kýzetshini ertip, mәselening mәn-jayyn anyqtau ýshin maqalada aitylghan jerge qaray jolgha shyqtym.

Týn óte qaranghy bolatyn. Jaryqty jaghyp, ondaghan shaqyrym jýrdik, tipti jabayy andy da kórmedik. Mening oiymsha, bizding shamadan tys balyq aulap, shamadan tys óltirip, shamadan tys jegenimizding saldarynan jabayy januarlardyng kópshiligi joyylyp ketken boluy mýmkin. Maqalada aitylghan jaghdaydyng ózi tariyhqa ainaldy! Ol andar mәngilikke ketti, qayta oralmaydy. Ketpegenderin de jep bitirdik.

Kenet jarqyraghan jaryqtan birdene qozghalghanyn bayqap, kólikpen tayap barsam, kirpi ekenin kórdim. Ol azdap ebedeysiz jәne bayau, biraq ol da sol Syrtqy Mongholiyagha qaray bet alyp barady.

Kýnder ótti! Búryn «Qytay qansha ýlken bolsa da, partagha oryn joq» degen sóz bar eken. Endi men: «Qytay qansha ýlken bolsa da, jalghyz kirpige de oryn joq» der edim.

Búl neni bildiredi? Resurstyq daghdarys. Qytaydyng resurstarynda búryn-sondy bolmaghan daghdarys bar. Búghan (qazirgi) qytaylyq mәdeniyet sebepshi. Búl mәdeniyetting eki erekshe nashar jaghy bar: biri – ómirdi de, adam ómirin de, tabighatty da syilamaydy.

Januarlardyng da, ózen-kólder men tenizderding de, tipti aghashtardyng da jany bar. Qytaylar aghashty jek kóretin siyaqty, olar kórgen aghashty kesip tastaydy.

Orman sharuashylyghynda bir aghash kesushi ómir boyy aghash kesip, keyin ókinip, ólgenshe aghashtardy qayta otyrghyzady. Jurnalist odan: «Bir aghash qansha uaqyt tolyq ósedi?», - dep súrasa: «Jýz jyl», - dep, «Aghashty kesuge qansha uaqyt kerek?» dese; «Bir minut», - dep jauap beripti.

Qarandarshy,  tau-dalamyz qirap jatyr. Aldymen aghash qurasa, shópter de quraydy, januarlar da óledi, eng sonynda adamdar óledi. Búl ýreylendiru ýshin aitylghan әngime emes.

Men jaqynda ghana Ganisugha barghanda malshy jayyp jýrgen qoylargha shynymen maqta jabu jabylghanyn kórdim. Nelikten? Jer qúrghaq, su joq bolghandyqtan, qoylar tym shóldegende janyndaghy qoydy tistep, qanyn soryp, shólderin qandyrady eken. Sondyqtan maqtadan jasalghan jabu jauyp qoyady. Men tang qaldym. Osynday bolyp ózgerip ketken qoydy qoy deuge bola ma? Qoylardy qasqyrday qatygez qylghan ne? Búl auyr tabighy orta. Tabighatty súlulyghynan aiyrghan ne? Nege búzyldy? Oghan sebepker taghy da biz – adamdarmyz.

Olay deytinim, biz aldynghy úrpaqtyng amanatynan zardap shegip jatyrmyz. Al, búl azapty keyingi úrpaqqa jetkizemiz be, mәsele osynda jatyr? Kóp balaly, nemereli-shóbereli bolugha keletin bolsaq, búl Qytay mәdeniyetining eng ýlken kemshiligi. Neghúrlym kóp adam bolsa, soghúrlym resurstar az bolady. Ózara qarama-qayshy. Býginde bizde búryn-sondy bolmaghan ýlken halyq, búryn-sondy bolmaghan az resurs bar. Eng soraqysy, adamnyng qalauy eng joghary dengeyde.

Qytay qysqa ghana on jyldan astam uaqyt ishinde ózara tendikten baylar men kedeylerding arasy alshaqtaghan tensizdikke deyingi úzaq joldy basyp ótti. Baylar baydy resurstargha auyz saludan bastasa, kedeyler de qalyspady. Bir sózben aitqanda, baylar da, kedeyler de resurstardy joyyp jatyr. Qytaydyng osynday ysyrap etuge shydaytyn qansha resursi qaldy?

Qytayshadan audarghan: Ómirbek Qanay

Abai.kz