ليۋ ياجوۋ (1952-جىلى تۋىلعان، قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ اعا گەنەرالى، پەكيندەگى ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياسي كوميسسارى)

ارميانىڭ تۇراقتى كوميتەتى ليۋ ياجوۋ مەن ونىڭ جۇمىس توبىنا قوناق ۇيدە ارنايى قوناقاسى بەرەدى. بانكەت كەزىندە داستارقانعا تەڭىز شايانىنان جاسالعان سالقىن تاعام شىعارىلادى: قابىرشاعى ارشىلىپ، ەتى كەسىلگەن شالاجانسار تەڭىز شايانى ءالى دە ءتىرى، كوزى جاۋدىراپ، ايانىشتى بەينەدە ۇزىن مۇرتى دىرىلدەپ جاتادى.

ليۋ ياجوۋ ساقپىسىن دەرەۋ ۇستەلگە قويىپ، ءجۇزى سۇرلانىپ كەتەدى. قوناق يەسىنىڭ قايتا-قايتا وتىنگەنىنە قاراماستان، اقىرى تاماقتان باس تارتىپ، بىلاي دەيدى:

– مەن مۇنى جەمەيمىن، بۇل مەنىڭ تەڭىز شايانىن جەي المايتىندىعىمنان ەمەس، مۇنداي تاماقتانۋ ءتاسىلى كوڭىلىمنەن وتپەيدى. مەن مۇنداي تاماقتانۋ تاسىلىنە شىداي المايمىن. قوناقجايلىلىق تانىتقىڭىز كەلسە، ماعان ءبىر اۋىز ايتساڭىز بولاتىن ەدى عوي، نەسىنە مۇنداي قاتىگەزدىككە باردىڭىز؟ مەن ءسىزدى ايىپتايىن دەپ تۇرعانىم جوق، ويتكەنى بۇكىل قىتاي وسىلاي جەيدى، ولاردىڭ بارلىعىندا وسىنداي جاعىمسىز قىلىق بار!

وڭتۇستىكتىڭ ادامدارى وتە نازىك كەلەدى، سۋجوۋ ساۋىق-سايراننىڭ ورتاسى، اسپا-توك دىر-دۋعا كوپ اقشا جۇمسايدى. ول جەردە «تيىن بالىق» دەگەن اتى شۋلى تاعام بار، سونداي ايانىشتى. بالىقتىڭ ەتى ءتىلىنىپ، قۋىرىلعان، داستارحانعا اكەلگەندە اۋىزى قوزعالىپ، ءتىرى جاتۋى كەرەك، ايتپەسە اسپازدىڭ شەبەرلىگىن كورسەتپەيدى. اسپازدىڭ شەبەرلىگىنە ءتانتى بولعان قوناقتار، تاعامدى قۇشىرلانا جەيدى.

بۇل تۋرالى ويلادىڭىز با، ولار تەك تاماشا ءۇشىن بە؟ جوق. مۇنىڭ ءوزى قىتايدىڭ ءبىر ءتۇرلى نادان دا قاتىگەز پسيحولوگياسىن كورسەتەدى.

قىتايدىڭ (قازىرگى) مادەنيەتىنىڭ وتە قاتال جاعى بار. ەڭ جامان بالاعات سوزدەردى ويلاپ تابۋمەن قاتار، جانۋارلاردى ءپىسىرۋ مەن جەۋدىڭ ەڭ زۇلىم ادىستەرىن ويلاپ تاپتى.

گۋاندۋندىقتاردىڭ نە بولسا سونىڭ ءبارىن جەيتىنىن بىلەسىزدەر. اسپاندا ۇشقان قاناتتىدان ۇشاقتان باسقا، جەردەگى اياقتىدان ۇستەل مەن ورىندىقتان باسقا بارلىق نارسەنى جەيدى. «ءۇش شيقىل» دەگەن تاماقتى بىلەسىز بە؟ جاڭا تۋعان تىشقاننىڭ بالاسىن تىرىدەي تۇگەل جۇتىپ قويۋىڭىز كەرەك. ساقپىمەن قىسىپ الىپ، سويا سوۋسىنا باتىرعاندا ءبىر شيقىلدايدى، اۋىزعا سالىپ، تىستەگەندە ەكىنشى رەت شيقىلدايدى، جۇتقاندا ءۇشىنشى رەت شيقىلدايدى.

حەبەيدە «شىڭ لي تسى بيە» ء(ولىپ-ءتىرىلۋ) دەگەن تاعام بار. ءتىرى تاسباقانى بۋ قاسقانعا سالىپ، كىشكەنە ساڭىلاۋ قالدىرىپ، ساڭىلاۋدىڭ سىرتىنا كۇنجىت مايى مەن باسقا دامدەۋىشتەر سالىنعان ىدىستى قويادى. قاسقاندا ىستىققا شىداماعان تاسباقا ساڭىلاۋدان باسىن شىعارىپ كۇنجىت مايىنان ءبىر جۇتىپ الادى. تاسباقا بۋعا ءپىسىپ بولعاندا، كۇنجىت مايى دا ونىڭ ىشىنە تولىق ءسىڭىپ كەتەدى. سوسىن المۇرتتى جاپىراقتاپ تۋراپ، اينالاسىنا قويادى، ياعني شيكى المۇرت پەن ءولى تاسباقادان تۇراتىن تاماق دايىن بولادى.

سايتان العىر! نەلىكتەن جانۋارلاردى سونشالىقتى قينايدى؟

جانۋارلار ادامنىڭ سەرىگى، ولار دا جەردىڭ قوجاسى. مۇلدە جەۋگە بولمايتىن جانۋارلار دا بار. ەگەر قايتا جەسەك، بولماسا جاۋىزدىقپەن جەسەك، حالقىمىز قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى. جانۋارلار دا بىزدەن كەك الادى. جانۋارلار ادامداردان اقىماق ەمەس. كەيدە بىزدەن اقىلدىراق. كەم دەگەندە، ولاردا دا اياۋشىلىق بار.

مەن ەۋروپاداعى ءبىر شاعىن ۆوكزالدان كۇشىكتىڭ ءمۇسىنىن كورگەن ەدىم. وعان بايلانىستى اسەرلى ءبىر اڭگىمە دە بار: كۇشىكتىڭ يەسى كەڭسە قىزمەتكەرى، جالعىزباستى، كۇشىكپەن بىرگە جالعىز ءوزى تۇرادى. كۇن سايىن يەسى جۇمىسقا پويىزبەن بارىپ كەلگەندە، كۇشىك ونى بەكەتكە دەيىن شىعارىپ سالىپ، تۇندە قايتقاندا يەسىن بەكەتتەن كۇتىپ الادى. ارادا جىلدار وتەدى. ءبىر كۇنى يەسى جۇمىسقا بارا جاتىپ جول اپاتىنا ۇشىراپ، قايتا ورالمايدى. دەگەنمەن، ادال كۇشىك يەسى جۇمىستان قايتاتىن ۋاقىتتا ارقاشان ۆوكزالعا بارىپ تۇرادى. ءبىر اي بويى وسىلاي جالعاسادى. كۇشىك ارىقتاپ، جۇندەرى ءۇرپيىپ جۇدەپ، اقىرىندا سول بەكەتتە ولەدى. سونداعى تۇرعىندار ەرەكشە اسەرلەنىپ، ونى ەسكە الۋ ءۇشىن ارنايى ءمۇسىن تۇرعىزادى.

مەن كەشە قايتىپ كەلە جاتىپ، كولىك تەرەزەسىنەن ۇزدىكسىز سىرتقا قاراۋمەن بولدىم. بۇرىنعى شالعىن دا، شابىندىق تا جوق. بارلىق جەردى قۇم باسىپ كەتكەن سياقتى. تەلە ويپاتى ءالى بار، اسپان ءالى كۇمبەزدەي، جەل ءالى سوعىپ تۇر، بىراق جايقالىپ تۇرعان ءشوپ جوق.

تاعى ءبىر نارسە ەسىمە ءتۇستى:

«مادەنيەت توڭكەرىسىنەن» بۇرىن ءبىر جىلى قاتتى قۋاڭشىلىق بولىپ، دالاداعى ءشوپتىڭ ءبارى قۋراپ، مال اشتىققا ۇشىرادى. ۇكىمەت جەم-ءشوپتى مىڭداعان شاقىرىم جەردەن تاسىمالدادى. ونى اكەم جۇمىس ىستەيتىن 21-ءشى ارميانىڭ كولىكتەرى تاسىدى. ءشوپ كولىككە تيەلىپ، كەنەپپەن جاقسىلاپ جابىلاتىن. بىراق ءبىر عاجابى سول، كولىك ءوتىپ بارا جاتقاندا، اشىققان جىلقى، قوي، سيىر سياقتى جانۋارلار شىنىمەن سەزە قوياتىن. ولار كولىككە جەم-ءشوپ تيەلگەنىن شىنىندا دا بىلەتىن. بۇل تۋا بىتكەن امان قالۋ تۇيسىگى بولۋى كەرەك. ولار شاراسىز كولىكتىڭ سوڭىنان قۋاتىن. قانداي ايانىشتى كورىنىس. ءار كولىكتىڭ ارتىندا ءبىر توپ مال ەرە جۇرەتىن. ولاردىڭ شاڭى كولىك تۇتىنىنەن دە قويۋ ەدى. سونشا اش جانۋار كولىكتى قالاي باسىپ وزسىن؟ كولىكتىڭ سوڭىنان قۋا-قۋا تيتىقتاپ، ءبىر-بىردەن قۇلاپ، نەشە شاقىرىم بويى ءار جەردە سۇلاپ جاتاتىن.

كولىك تۋرالى ايتقان سوڭ، سەندەرگە تاعى ءبىر نارسە ايتايىن، مەن بۇل جولى جاسىرىن سىناق جاسادىم، بىراق ونى ەش ءبىرىڭ بىلگەن جوقسىڭ. «ۆەنگاۋ» جۋرنالىندا جاريالانعان ءبىر ماقالانى وقىدىم، وندا بوعدا تاۋىنىڭ ورمانى ارقىلى وتەتىن ىشكى موڭعولياداعى ۇلتتىق قورعانىس تاس جولى ءسوز بولادى. وسى جولمەن ءجۇرىپ، جارىقتى جاققان سايىن تۇندە جولدان ءوتىپ بارا جاتقان قابان، بۇعى، تۇلكى سياقتى جابايى اڭداردى كورۋگە بولادى. بىراق ءبىر عاجابى، بارلىق جانۋارلار ءبىر باعىتقا، ياعني سىرتقى موڭعولياعا قاراي جۇگىرەدى. ءتىپتى جان-جانۋارلار دا ازاپ شەككەنشە، قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان جولدى كەسىپ ءوتىپ، قارسى ەلگە قاراي جانتالاسا ۇمتىلعاندى ءجون كورەتىن سياقتى.

سىرتقى موڭعوليانىڭ 3 ميلليون حالقى بار، ال قىتايدىڭ 1,3 ميلليارد حالقى بار. كۇندە سول جانۋارلاردى قاتىگەزدىكپەن قالاي جەيمىز دەپ ويلاپ جۇرەدى. قانداي قاسرەتتى!

مەن بۇل ماقالادا جازىلعاندارعا سەنەمىن، بىراق سول اتموسفەرانى سەزىنگىم كەلدى. ءبىر كۇنى تۇندە ەشكىمگە دابىرا قىلماي، تەك ءبىر جۇرگىزۋشى مەن ءبىر كۇزەتشىنى ەرتىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن انىقتاۋ ءۇشىن ماقالادا ايتىلعان جەرگە قاراي جولعا شىقتىم.

ءتۇن وتە قاراڭعى بولاتىن. جارىقتى جاعىپ، ونداعان شاقىرىم جۇردىك، ءتىپتى جابايى اڭدى دا كورمەدىك. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ شامادان تىس بالىق اۋلاپ، شامادان تىس ءولتىرىپ، شامادان تىس جەگەنىمىزدىڭ سالدارىنان جابايى جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگى جويىلىپ كەتكەن بولۋى مۇمكىن. ماقالادا ايتىلعان جاعدايدىڭ ءوزى تاريحقا اينالدى! ول اڭدار ماڭگىلىككە كەتتى، قايتا ورالمايدى. كەتپەگەندەرىن دە جەپ بىتىردىك.

كەنەت جارقىراعان جارىقتان بىردەڭە قوزعالعانىن بايقاپ، كولىكپەن تاياپ بارسام، كىرپى ەكەنىن كوردىم. ول ازداپ ەبەدەيسىز جانە باياۋ، بىراق ول دا سول سىرتقى موڭعولياعا قاراي بەت الىپ بارادى.

كۇندەر ءوتتى! بۇرىن «قىتاي قانشا ۇلكەن بولسا دا، پارتاعا ورىن جوق» دەگەن ءسوز بار ەكەن. ەندى مەن: «قىتاي قانشا ۇلكەن بولسا دا، جالعىز كىرپىگە دە ورىن جوق» دەر ەدىم.

بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ رەسۋرستىق داعدارىس. قىتايدىڭ رەسۋرستارىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان داعدارىس بار. بۇعان (قازىرگى) قىتايلىق مادەنيەت سەبەپشى. بۇل مادەنيەتتىڭ ەكى ەرەكشە ناشار جاعى بار: ءبىرى – ءومىردى دە، ادام ءومىرىن دە، تابيعاتتى دا سىيلامايدى.

جانۋارلاردىڭ دا، وزەن-كولدەر مەن تەڭىزدەردىڭ دە، ءتىپتى اعاشتاردىڭ دا جانى بار. قىتايلار اعاشتى جەك كورەتىن سياقتى، ولار كورگەن اعاشتى كەسىپ تاستايدى.

ورمان شارۋاشىلىعىندا ءبىر اعاش كەسۋشى ءومىر بويى اعاش كەسىپ، كەيىن وكىنىپ، ولگەنشە اعاشتاردى قايتا وتىرعىزادى. جۋرناليست ودان: «ءبىر اعاش قانشا ۋاقىت تولىق وسەدى؟»، - دەپ سۇراسا: «ءجۇز جىل»، - دەپ، «اعاشتى كەسۋگە قانشا ۋاقىت كەرەك؟» دەسە; «ءبىر مينۋت»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

قاراڭدارشى،  تاۋ-دالامىز قيراپ جاتىر. الدىمەن اعاش قۋراسا، شوپتەر دە قۋرايدى، جانۋارلار دا ولەدى، ەڭ سوڭىندا ادامدار ولەدى. بۇل ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن ايتىلعان اڭگىمە ەمەس.

مەن جاقىندا عانا گانسۋعا بارعاندا مالشى جايىپ جۇرگەن قويلارعا شىنىمەن ماقتا جابۋ جابىلعانىن كوردىم. نەلىكتەن؟ جەر قۇرعاق، سۋ جوق بولعاندىقتان، قويلار تىم شولدەگەندە جانىنداعى قويدى تىستەپ، قانىن سورىپ، شولدەرىن قاندىرادى ەكەن. سوندىقتان ماقتادان جاسالعان جابۋ جاۋىپ قويادى. مەن تاڭ قالدىم. وسىنداي بولىپ وزگەرىپ كەتكەن قويدى قوي دەۋگە بولا ما؟ قويلاردى قاسقىرداي قاتىگەز قىلعان نە؟ بۇل اۋىر تابيعي ورتا. تابيعاتتى سۇلۋلىعىنان ايىرعان نە؟ نەگە بۇزىلدى؟ وعان سەبەپكەر تاعى دا ءبىز – ادامدارمىز.

ولاي دەيتىنىم، ءبىز الدىڭعى ۇرپاقتىڭ اماناتىنان زارداپ شەگىپ جاتىرمىز. ال، بۇل ازاپتى كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزەمىز بە، ماسەلە وسىندا جاتىر؟ كوپ بالالى، نەمەرەلى-شوبەرەلى بولۋعا كەلەتىن بولساق، بۇل قىتاي مادەنيەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى. نەعۇرلىم كوپ ادام بولسا، سوعۇرلىم رەسۋرستار از بولادى. ءوزارا قاراما-قايشى. بۇگىندە بىزدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلكەن حالىق، بۇرىن-سوڭدى بولماعان از رەسۋرس بار. ەڭ سوراقىسى، ادامنىڭ قالاۋى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە.

قىتاي قىسقا عانا ون جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ءوزارا تەڭدىكتەن بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسى الشاقتاعان تەڭسىزدىككە دەيىنگى ۇزاق جولدى باسىپ ءوتتى. بايلار بايۋدى رەسۋرستارعا اۋىز سالۋدان باستاسا، كەدەيلەر دە قالىسپادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بايلار دا، كەدەيلەر دە رەسۋرستاردى جويىپ جاتىر. قىتايدىڭ وسىنداي ىسىراپ ەتۋگە شىدايتىن قانشا رەسۋرسى قالدى؟

قىتايشادان اۋدارعان: ومىربەك قاناي

Abai.kz