Qazaqstan - kórshi eldermen tatu-tәtti qarym-qatynas ornatqan beybit el. Qazynaly keng baytaq jerimiz bar. Irgeles eldermen shekaralyq dau-damayymyz joq. Ata-babadan miras bolyp qalghan osy úlan baytaq jerdi dúrys iygerip alsaq iygi dep qanaghat tútynamyz. «Qanaghat qaryn toydyrady, qanaghatsyzdyq jalghyz atyn soydyrady» degen maqaldy qaperge ústap, shýkir, tәuba deymiz.

Áytse de, ótken tarihty qozghaghanda, býgingi Resey qúramyndaghy Astrahani, Orynbor, Omby, Altay ólkelerining keybir tústaryn qazaqtyng jeri edi dep aityp qoyatynymyz bar. Aldymen patshalyq Reseyding otarshyldyq sayasatynyng saldarynan imperiya qolastyna ótip, odan keyingi kenestik ýkimet túsynda Resey federasiyasynyng qúramyna bekitilgen sol qazaqtyng bayyrghy qonystarynyng tarihyna (sol ólkede tughan belgili túlghalar, aituly oqighalar) qatysty zertteuler de jii kórinip qalady. Búl – zandy ýrdis. Óitkeni atalmysh ólkelerdegi qazaq faktoryn, onyng ishinde ótken tarihtaghy faktoryn býgingi tanda sol jerge ie bolyp otyrghan júrt kónil bóluge qúlyqsyz. Áriyne, múnday baghyttaghy qazaqtar tarapynan tuyndaghan oilar men pikirler ol ólkelerdi qaytarudy maqsat etpeydi. Ol mýmkin de emes, qiyal. Kirme sózben aitsaq, utopiya. Tarihtyng aty – tariyh, ony keyinge ainaldyra almaysyn. Biraq qazaqtyng ótken tarihyn tilge tiyek etkende, múnday oilardyng «qylan» beretini sózsiz.

Qazaqstan - kórshi eldermen tatu-tәtti qarym-qatynas ornatqan beybit el. Qazynaly keng baytaq jerimiz bar. Irgeles eldermen shekaralyq dau-damayymyz joq. Ata-babadan miras bolyp qalghan osy úlan baytaq jerdi dúrys iygerip alsaq iygi dep qanaghat tútynamyz. «Qanaghat qaryn toydyrady, qanaghatsyzdyq jalghyz atyn soydyrady» degen maqaldy qaperge ústap, shýkir, tәuba deymiz.

Áytse de, ótken tarihty qozghaghanda, býgingi Resey qúramyndaghy Astrahani, Orynbor, Omby, Altay ólkelerining keybir tústaryn qazaqtyng jeri edi dep aityp qoyatynymyz bar. Aldymen patshalyq Reseyding otarshyldyq sayasatynyng saldarynan imperiya qolastyna ótip, odan keyingi kenestik ýkimet túsynda Resey federasiyasynyng qúramyna bekitilgen sol qazaqtyng bayyrghy qonystarynyng tarihyna (sol ólkede tughan belgili túlghalar, aituly oqighalar) qatysty zertteuler de jii kórinip qalady. Búl – zandy ýrdis. Óitkeni atalmysh ólkelerdegi qazaq faktoryn, onyng ishinde ótken tarihtaghy faktoryn býgingi tanda sol jerge ie bolyp otyrghan júrt kónil bóluge qúlyqsyz. Áriyne, múnday baghyttaghy qazaqtar tarapynan tuyndaghan oilar men pikirler ol ólkelerdi qaytarudy maqsat etpeydi. Ol mýmkin de emes, qiyal. Kirme sózben aitsaq, utopiya. Tarihtyng aty – tariyh, ony keyinge ainaldyra almaysyn. Biraq qazaqtyng ótken tarihyn tilge tiyek etkende, múnday oilardyng «qylan» beretini sózsiz.

Álqissa, aitpaghymyz mynaday әngime. Biz ótken tarihta qazaq jerining batysy men shyghysy, soltýstigindegi ólkelerding qazaq tarihyna tyghyz qatysy bar ekenin jii aitamyz. Ol tarihy sanamyzgha da ornyqqan. Al ontýstigimizdegi ólkelerge kelgende, tilimizdi «tarta sóilep», tyiylyp qalatynymyz bar. Onyng bir jaghy, ontýstikte «óz agham» ózbek aghayynymyz bolghandyqtan, aghayyn ókpelep qalamasyn dep oilaytyn sekildimiz. Al soltýstiktegi kórshi búrynghy imperiyanyng múrageri, sondyqtan oghan «sóz tiygizu» ese qaytarudyng bir  kórinisi siyaqty bolyp ornyqqanday...

Mysalgha Ózbekstannyng astanasy Tashkent qalasyn, Qaraqalpaqstan ólkesin alayyq. Qazirgi Ózbekstan astanasynyng ótken tarihynda «qazaq faktory» erekshe bolghan. HH ghasyrdyng 20-30 jyldaryna deyin qazaqtar Tashkentti ózining qalasynday sanady. Týrkistan avtonomiyasyn qúrghan Mústafa Shoqay Tashkent gimnaziyasynda bilim alyp, avtonomiya qúrghan alasapyran zaman túsynda sol qalada sayasy qyzmet atqarady. Zanghar jazushy Múhtar Áuezov osy qalada ashylghan Orta Aziya uniyversiytetinde oqidy.  Qazaq astanasy Orynbor uystan shyghyp bara jatqan tústa Alash ziyalylary Tashkentte bas qosyp, ony ortalyq etuge úmtyldy. Tashkentke qaray tartylghan múnday tanymnyng tarihy tereng tamyry bar edi.

Tarihtan belgili, Joshy úlysynan shyqqan Qazaq handyghy Shaghatay úlysyndaghy Mogholstannyng jerinde shanyraq kóterip, eki kóshpeli orda sayasy odaqqa ainalady. Tashkent Ámir Temir әuletining yqpalynda bolghan Mogholstan handarynyng ordasy bolghan. Mogholstannyng ýlken hany Tashkentte biylik qúratyn edi. Aytalyq, Jýnis han, onyng balasy Súltan Mahmud handar Mogholstangha Tashkentte otyryp biylik jýrgizdi. Súltan Mahmudtyng inisi Súltan Ahmet «kishi han» lauazymynda bolady. Ol kóshpeli moghol taypalaryn biylep, «Alasha han» atanady.

HÝI ghasyrda kóshpeli Mogholstan tarih sahnasynan joyylghan son, oghan alghashqyda sayasy odaq, keyin ol orda kýirey bastaghanda qarsylas bolghan Qazaq handary kýiregen ordanyng jerine múrager bolugha úmtylyp, Tashkent jәne onyng manyndaghy kishigirim qalalar ýshin shaybaniylermen úzaq jyldar kýres jýrgizedi. HÝII ghasyrdyng basynda Tashkentti Túrsyn han, Týrkistandy Esim han biyledi. Tashkentti biylegen Túrsyn ýlken han dep sanaldy. Búl qazaq handarynan sayasy pana izdep kelgen Hiua hany Ábilghazynyng enbeginde aitylady. Ol bylay dep jazady: «...Týrkistanda Esim han qasynda ýsh ay túrdym. Ol uaqytta qazaqtyng hany Túrsyn han edi, ol Tashkentte túratyn edi, Týrkistangha keldi. Esim han ony kóre bardy, meni esik aldyna qoyyp, ózi baryp Túrsyn hangha kórinis qylyp, qaytyp kelip, mening qolymnan jetektep alyp bardy. Túrsyn hangha: «Búl – Yadgar han úly Ábilghazy, esh uaqyt bizge búl jamaghattan kisi kelip qonaq bolghan joq edi, bizden barghandar kóp bolar, búl Sizding qyzmetinizde bolghany jaqsy», - dedi. Túrsyn han: «Jaqsy, sening aitqanyng bolsyn» dep, ózimen birge Tashkentke alyp ketti» [Ábilghazy. Týrik shejiresi.-Almaty: Ana tili, 2006, 182 b.]. Keyin Túrsynnan biylikti Esim han tartyp aldy. Ol Tashkentte ózine sayasy odaq bolyp, jәrdem bergen qyrghyz bii Kókimge arnap kýmbez soqtyrady.

HÝII ghasyrdyng songhy shiyreginen bastap biylik sahnasyna kóterilgen Áz-Tәuke túsynda Syrdariya ózenining orta aghysyndaghy ýlkendi-kishili Tashkent, Sayram syndy qalalargha qazaqtardyng biyligi tolyq ornaydy. Qazaqtyng ataqty hany, biyl tughanyna 300 jyl tolyp otyrghan Abylay hannyng Abylaydyng ata-babalary da Tashkentti biylegen. Búl derekti biz aibarly hannyng hatshysy bolghan, sondyqtan onyng ómirbayany men shejiresin jaqsy biletin birden-bir kisi M.Mәmedovting 1768 jyly orys ýkimeti ókilderine bergen habarlamasynan oqy alamyz. «Abylay súltannyn, - deydi ol, - atasy men әkesi Tashkent qalasynyng handary bolghan. Qalany jonghar qalmaqtary jaulap alghanda, on jasar Abylay Týrkistan qalasyndaghy Ábilmәmbetke barady» [Istoriya kazahskoy liyteratury. V 3-h tomah. T.II. A., 1979, s. 41]. Abylaydyng atalary Áz-Tәuke hangha nemere aghayyn bolyp keletin.

Abylay han kemeline kelip, kýsh-quaty artqan uaqytta ata-babasynyng qonysyn ózine qaratady. Búl derek onyng 1771 jyly orys patshayymy II-Ekaterinagha jazghan hatynda kórinis tapqan. Onda Abylay bylay deydi: «Mening ata-babama tuys bolghan Ábilqayyr han men Ábilmәmbet han qaytys boldy. Olar dýniyeden ótken son, han bolu joly maghan tiydi. Olar qaytys bolghannan keyin, qazaqtyng barlyq jýzi, yaghny Úly jýz, Orta jýz, Kishi jýz handary men súltandary bir auyzdan Tashkentting kishigirim jәne ýlken qalalarymen (asyn syzghan - biz) birge otyryp, 1771 jyly Týrkistan qalasynda, músylmannyng әulie Qoja Ahmetting basynda, әdettegimizdey dúgha oqy otyryp, men ýsh jýz Alashtyng hany etip saylaghany haq» [Kazahsko-russkie otnosheniya XVI-XVIII vv. (Sbornik dokumentov y materialov).–Alma-Ata: AN Kaz SSR, 1961, s.87].

HÝIII ghasyrdaghy qazaqtyng ataqty bii Tóle Tashkentte Jolbarys hanmen birge biylik qúryp, dýniyeden ótken song sonda jerlengen. Tipti, Abylay hannyng ózi de 1780 jyldyng kýzinde Tashkent manynda (bәlkim, qystap shyghu ýshin jyly ólke Tashkentke qaray bet alghan bolar-avt.) qaytys bolady. Sondyqtan da qazaq ýshin búl qalanyng orny әrdayym bólek bolatyn.

Qaraqalpaqstangha keletin bolsaq, HH ótken ghasyrdyng 30 jyldaryna deyin búl ólke Qazaq avtonomiyasynyng qúramynda bolyp keldi. Qaraqalpaqtar - tili men әdet-ghúrpy, ru-taypalyq qúrmy jaghynan qazaqtargha asa jaqyn halyq. Qazaq pen qaraqalpaq tize qosa otyryp syrtqy jaulargha qarsy kýresken, tipti, olar qazaqtyng ataqty hany Áz-Tәukening «Jeti jarghysyn» qabyldaugha da ýn qosqan. Aytalyq, Áz-Tәuke túsynda qarqalpaqtardyng Sasyq bii «Jeti jarghyny» qabyldaugha qatysady. [Grodekov N. I. Kirgizy y karakirgizy Syr-Dariinskoy oblasti. T.1. Yuridicheskiy byt.–Tashkent: Tipo-liyt. S.I. Lahtina, 1889, s.89]

Abylay hannyng Uәly atty balasynyng (Shoqan Uәlihanovtyng atasy) anasy – qaraqalpaq begining qyzy. HÝIII ghasyrdaghy qazaq handary qaraqalpaqtargha da qatar biylik jýrgizedi. Qazaq arasynda qaraqalpaqtardyng «Qyryq qyz» anyz-eposy, «qaraqalpaq» atty ru, jer-su attary bar. Qysqasy, qazaq pen qaraqalpaq – bauyrlas, aghayyn el.

Ótken tarihta «qazaq faktory» erekshe oryn alghan atalmysh kórinisterding býgingi tarihy Ózbekstannyng taghdyrymen sabaqtas, sonyng ajyramas bóligi. Biraq ol kezinde bizge de ortaq tarih bolghan. «Ortaqtan onasha shyqqan» qazirgi shyndyghymyz - ótkenge salauat aita otyryp, búl ólkelerding ótken-ketken manyzyn halqymyzdyng tarihy sanasynda qaldyru. Bir-birimizdi jaqsy bilip, tarihymyzdy tereng týsingen sayyn, aghayyndyghymyz artyp, kórshilik qarym-qatynasymyz keneye týsuine mýmkinshilik ashyla bermek. Tariyhqa «Ýndemegen ýidey pәleden qútylady» degen maqal jýrmeydi.

Abai.kz