قازاقستان - كورشى ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناس ورناتقان بەيبىت ەل. قازىنالى كەڭ بايتاق جەرىمىز بار. ىرگەلەس ەلدەرمەن شەكارالىق داۋ-دامايىمىز جوق. اتا-بابادان ميراس بولىپ قالعان وسى ۇلان بايتاق جەردى دۇرىس يگەرىپ الساق يگى دەپ قاناعات تۇتىنامىز. «قاناعات قارىن تويدىرادى، قاناعاتسىزدىق جالعىز اتىن سويدىرادى» دەگەن ماقالدى قاپەرگە ۇستاپ، شۇكىر، ءتاۋبا دەيمىز.

ايتسە دە، وتكەن تاريحتى قوزعاعاندا، بۇگىنگى رەسەي قۇرامىنداعى استراحان، ورىنبور، ومبى، التاي ولكەلەرىنىڭ كەيبىر تۇستارىن قازاقتىڭ جەرى ەدى دەپ ايتىپ قوياتىنىمىز بار. الدىمەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ سالدارىنان يمپەريا قولاستىنا ءوتىپ، ودان كەيىنگى كەڭەستىك ۇكىمەت تۇسىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا بەكىتىلگەن سول قازاقتىڭ بايىرعى قونىستارىنىڭ تاريحىنا (سول ولكەدە تۋعان بەلگىلى تۇلعالار، ايتۋلى وقيعالار) قاتىستى زەرتتەۋلەر دە ءجيى كورىنىپ قالادى. بۇل – زاڭدى ءۇردىس. ويتكەنى اتالمىش ولكەلەردەگى قازاق فاكتورىن، ونىڭ ىشىندە وتكەن تاريحتاعى فاكتورىن بۇگىنگى تاڭدا سول جەرگە يە بولىپ وتىرعان جۇرت كوڭىل بولۋگە قۇلىقسىز. ارينە، مۇنداي باعىتتاعى قازاقتار تاراپىنان تۋىنداعان ويلار مەن پىكىرلەر ول ولكەلەردى قايتارۋدى ماقسات ەتپەيدى. ول مۇمكىن دە ەمەس، قيال. كىرمە سوزبەن ايتساق، ۋتوپيا. تاريحتىڭ اتى – تاريح، ونى كەيىنگە اينالدىرا المايسىڭ. بىراق قازاقتىڭ وتكەن تاريحىن تىلگە تيەك ەتكەندە، مۇنداي ويلاردىڭ «قىلاڭ» بەرەتىنى ءسوزسىز.

قازاقستان - كورشى ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناس ورناتقان بەيبىت ەل. قازىنالى كەڭ بايتاق جەرىمىز بار. ىرگەلەس ەلدەرمەن شەكارالىق داۋ-دامايىمىز جوق. اتا-بابادان ميراس بولىپ قالعان وسى ۇلان بايتاق جەردى دۇرىس يگەرىپ الساق يگى دەپ قاناعات تۇتىنامىز. «قاناعات قارىن تويدىرادى، قاناعاتسىزدىق جالعىز اتىن سويدىرادى» دەگەن ماقالدى قاپەرگە ۇستاپ، شۇكىر، ءتاۋبا دەيمىز.

ايتسە دە، وتكەن تاريحتى قوزعاعاندا، بۇگىنگى رەسەي قۇرامىنداعى استراحان، ورىنبور، ومبى، التاي ولكەلەرىنىڭ كەيبىر تۇستارىن قازاقتىڭ جەرى ەدى دەپ ايتىپ قوياتىنىمىز بار. الدىمەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ سالدارىنان يمپەريا قولاستىنا ءوتىپ، ودان كەيىنگى كەڭەستىك ۇكىمەت تۇسىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا بەكىتىلگەن سول قازاقتىڭ بايىرعى قونىستارىنىڭ تاريحىنا (سول ولكەدە تۋعان بەلگىلى تۇلعالار، ايتۋلى وقيعالار) قاتىستى زەرتتەۋلەر دە ءجيى كورىنىپ قالادى. بۇل – زاڭدى ءۇردىس. ويتكەنى اتالمىش ولكەلەردەگى قازاق فاكتورىن، ونىڭ ىشىندە وتكەن تاريحتاعى فاكتورىن بۇگىنگى تاڭدا سول جەرگە يە بولىپ وتىرعان جۇرت كوڭىل بولۋگە قۇلىقسىز. ارينە، مۇنداي باعىتتاعى قازاقتار تاراپىنان تۋىنداعان ويلار مەن پىكىرلەر ول ولكەلەردى قايتارۋدى ماقسات ەتپەيدى. ول مۇمكىن دە ەمەس، قيال. كىرمە سوزبەن ايتساق، ۋتوپيا. تاريحتىڭ اتى – تاريح، ونى كەيىنگە اينالدىرا المايسىڭ. بىراق قازاقتىڭ وتكەن تاريحىن تىلگە تيەك ەتكەندە، مۇنداي ويلاردىڭ «قىلاڭ» بەرەتىنى ءسوزسىز.

القيسسا، ايتپاعىمىز مىناداي اڭگىمە. ءبىز وتكەن تاريحتا قازاق جەرىنىڭ باتىسى مەن شىعىسى، سولتۇستىگىندەگى ولكەلەردىڭ قازاق تاريحىنا تىعىز قاتىسى بار ەكەنىن ءجيى ايتامىز. ول تاريحي سانامىزعا دا ورنىققان. ال وڭتۇستىگىمىزدەگى ولكەلەرگە كەلگەندە، ءتىلىمىزدى «تارتا سويلەپ»، تىيىلىپ قالاتىنىمىز بار. ونىڭ ءبىر جاعى، وڭتۇستىكتە «ءوز اعام» وزبەك اعايىنىمىز بولعاندىقتان، اعايىن وكپەلەپ قالاماسىن دەپ ويلايتىن سەكىلدىمىز. ال سولتۇستىكتەگى كورشى بۇرىنعى يمپەريانىڭ مۇراگەرى، سوندىقتان وعان «ءسوز تيگىزۋ» ەسە قايتارۋدىڭ ءبىر  كورىنىسى سياقتى بولىپ ورنىققانداي...

مىسالعا وزبەكستاننىڭ استاناسى تاشكەنت قالاسىن، قاراقالپاقستان ولكەسىن الايىق. قازىرگى وزبەكستان استاناسىنىڭ وتكەن تاريحىندا «قازاق فاكتورى» ەرەكشە بولعان. حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنا دەيىن قازاقتار تاشكەنتتى ءوزىنىڭ قالاسىنداي سانادى. تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرعان مۇستافا شوقاي تاشكەنت گيمنازياسىندا ءبىلىم الىپ، اۆتونوميا قۇرعان الاساپىران زامان تۇسىندا سول قالادا ساياسي قىزمەت اتقارادى. زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ وسى قالادا اشىلعان ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى.  قازاق استاناسى ورىنبور ۋىستان شىعىپ بارا جاتقان تۇستا الاش زيالىلارى تاشكەنتتە باس قوسىپ، ونى ورتالىق ەتۋگە ۇمتىلدى. تاشكەنتكە قاراي تارتىلعان مۇنداي تانىمنىڭ تاريحى تەرەڭ تامىرى بار ەدى.

تاريحتان بەلگىلى، جوشى ۇلىسىنان شىققان قازاق حاندىعى شاعاتاي ۇلىسىنداعى موعولستاننىڭ جەرىندە شاڭىراق كوتەرىپ، ەكى كوشپەلى وردا ساياسي وداققا اينالادى. تاشكەنت ءامىر تەمىر اۋلەتىنىڭ ىقپالىندا بولعان موعولستان حاندارىنىڭ ورداسى بولعان. موعولستاننىڭ ۇلكەن حانى تاشكەنتتە بيلىك قۇراتىن ەدى. ايتالىق، ءجۇنىس حان، ونىڭ بالاسى سۇلتان ماحمۋد حاندار موعولستانعا تاشكەنتتە وتىرىپ بيلىك جۇرگىزدى. سۇلتان ماحمۋدتىڭ ءىنىسى سۇلتان احمەت «كىشى حان» لاۋازىمىندا بولادى. ول كوشپەلى موعول تايپالارىن بيلەپ، «الاشا حان» اتانادى.

ءحۇى عاسىردا كوشپەلى موعولستان تاريح ساحناسىنان جويىلعان سوڭ، وعان العاشقىدا ساياسي وداق، كەيىن ول وردا كۇيرەي باستاعاندا قارسىلاس بولعان قازاق حاندارى كۇيرەگەن وردانىڭ جەرىنە مۇراگەر بولۋعا ۇمتىلىپ، تاشكەنت جانە ونىڭ ماڭىنداعى كىشىگىرىم قالالار ءۇشىن شايبانيلەرمەن ۇزاق جىلدار كۇرەس جۇرگىزەدى. ءحۇىى عاسىردىڭ باسىندا تاشكەنتتى تۇرسىن حان، تۇركىستاندى ەسىم حان بيلەدى. تاشكەنتتى بيلەگەن تۇرسىن ۇلكەن حان دەپ سانالدى. بۇل قازاق حاندارىنان ساياسي پانا ىزدەپ كەلگەن حيۋا حانى ابىلعازىنىڭ ەڭبەگىندە ايتىلادى. ول بىلاي دەپ جازادى: «...تۇركىستاندا ەسىم حان قاسىندا ءۇش اي تۇردىم. ول ۋاقىتتا قازاقتىڭ حانى تۇرسىن حان ەدى، ول تاشكەنتتە تۇراتىن ەدى، تۇركىستانعا كەلدى. ەسىم حان ونى كورە باردى، مەنى ەسىك الدىنا قويىپ، ءوزى بارىپ تۇرسىن حانعا كورىنىس قىلىپ، قايتىپ كەلىپ، مەنىڭ قولىمنان جەتەكتەپ الىپ باردى. تۇرسىن حانعا: «بۇل – يادگار حان ۇلى ابىلعازى، ەش ۋاقىت بىزگە بۇل جاماعاتتان كىسى كەلىپ قوناق بولعان جوق ەدى، بىزدەن بارعاندار كوپ بولار، بۇل ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزدە بولعانى جاقسى»، - دەدى. تۇرسىن حان: «جاقسى، سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن» دەپ، وزىمەن بىرگە تاشكەنتكە الىپ كەتتى» [ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى.-الماتى: انا ءتىلى، 2006, 182 ب.]. كەيىن تۇرسىننان بيلىكتى ەسىم حان تارتىپ الدى. ول تاشكەنتتە وزىنە ساياسي وداق بولىپ، جاردەم بەرگەن قىرعىز ءبيى كوكىمگە ارناپ كۇمبەز سوقتىرادى.

ءحۇىى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنەن باستاپ بيلىك ساحناسىنا كوتەرىلگەن ءاز-تاۋكە تۇسىندا سىرداريا وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى تاشكەنت، سايرام سىندى قالالارعا قازاقتاردىڭ بيلىگى تولىق ورنايدى. قازاقتىڭ اتاقتى حانى، بيىل تۋعانىنا 300 جىل تولىپ وتىرعان ابىلاي حاننىڭ ابىلايدىڭ اتا-بابالارى دا تاشكەنتتى بيلەگەن. بۇل دەرەكتى ءبىز ايبارلى حاننىڭ حاتشىسى بولعان، سوندىقتان ونىڭ ءومىربايانى مەن شەجىرەسىن جاقسى بىلەتىن بىردەن-ءبىر كىسى م.مامەدوۆتىڭ 1768 جىلى ورىس ۇكىمەتى وكىلدەرىنە بەرگەن حابارلاماسىنان وقي الامىز. «ابىلاي سۇلتاننىڭ، - دەيدى ول، - اتاسى مەن اكەسى تاشكەنت قالاسىنىڭ حاندارى بولعان. قالانى جوڭعار قالماقتارى جاۋلاپ العاندا، ون جاسار ابىلاي تۇركىستان قالاسىنداعى ابىلمامبەتكە بارادى» [يستوريا كازاحسكوي ليتەراتۋرى. ۆ 3-ح توماح. ت.ءىى. ا.، 1979, س. 41]. ابىلايدىڭ اتالارى ءاز-تاۋكە حانعا نەمەرە اعايىن بولىپ كەلەتىن.

ابىلاي حان كەمەلىنە كەلىپ، كۇش-قۋاتى ارتقان ۋاقىتتا اتا-باباسىنىڭ قونىسىن وزىنە قاراتادى. بۇل دەرەك ونىڭ 1771 جىلى ورىس پاتشايىمى ءىى-ەكاتەريناعا جازعان حاتىندا كورىنىس تاپقان. وندا ابىلاي بىلاي دەيدى: «مەنىڭ اتا-باباما تۋىس بولعان ابىلقايىر حان مەن ابىلمامبەت حان قايتىس بولدى. ولار دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، حان بولۋ جولى ماعان ءتيدى. ولار قايتىس بولعاننان كەيىن، قازاقتىڭ بارلىق ءجۇزى، ياعني ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز حاندارى مەن سۇلتاندارى ءبىر اۋىزدان تاشكەنتتىڭ كىشىگىرىم جانە ۇلكەن قالالارىمەن (اسىن سىزعان - ءبىز) بىرگە وتىرىپ، 1771 جىلى تۇركىستان قالاسىندا، مۇسىلماننىڭ اۋليە قوجا احمەتتىڭ باسىندا، ادەتتەگىمىزدەي دۇعا وقي وتىرىپ، مەن ءۇش ءجۇز الاشتىڭ حانى ەتىپ سايلاعانى حاق» [كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا XVI-XVIII ۆۆ. (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ).–الما-اتا: ان كاز سسر، 1961, س.87].

ءحۇىىى عاسىرداعى قازاقتىڭ اتاقتى ءبيى تولە تاشكەنتتە جولبارىس حانمەن بىرگە بيلىك قۇرىپ، دۇنيەدەن وتكەن سوڭ سوندا جەرلەنگەن. ءتىپتى، ابىلاي حاننىڭ ءوزى دە 1780 جىلدىڭ كۇزىندە تاشكەنت ماڭىندا (بالكىم، قىستاپ شىعۋ ءۇشىن جىلى ولكە تاشكەنتكە قاراي بەت العان بولار-اۆت.) قايتىس بولادى. سوندىقتان دا قازاق ءۇشىن بۇل قالانىڭ ورنى ءاردايىم بولەك بولاتىن.

قاراقالپاقستانعا كەلەتىن بولساق، حح وتكەن عاسىردىڭ 30 جىلدارىنا دەيىن بۇل ولكە قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ كەلدى. قاراقالپاقتار - ءتىلى مەن ادەت-عۇرپى، رۋ-تايپالىق قۇرمى جاعىنان قازاقتارعا اسا جاقىن حالىق. قازاق پەن قاراقالپاق تىزە قوسا وتىرىپ سىرتقى جاۋلارعا قارسى كۇرەسكەن، ءتىپتى، ولار قازاقتىڭ اتاقتى حانى ءاز-تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىن» قابىلداۋعا دا ءۇن قوسقان. ايتالىق، ءاز-تاۋكە تۇسىندا قارقالپاقتاردىڭ ساسىق ءبيى «جەتى جارعىنى» قابىلداۋعا قاتىسادى. [گرودەكوۆ ن. ي. كيرگيزى ي كاراكيرگيزى سىر-دارينسكوي وبلاستي. ت.1. يۋريديچەسكي بىت.–تاشكەنت: تيپو-ليت. س.ي. لاحتينا، 1889, س.89]

ابىلاي حاننىڭ ءۋالي اتتى بالاسىنىڭ (شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اتاسى) اناسى – قاراقالپاق بەگىنىڭ قىزى. ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق حاندارى قاراقالپاقتارعا دا قاتار بيلىك جۇرگىزەدى. قازاق اراسىندا قاراقالپاقتاردىڭ «قىرىق قىز» اڭىز-ەپوسى، «قاراقالپاق» اتتى رۋ، جەر-سۋ اتتارى بار. قىسقاسى، قازاق پەن قاراقالپاق – باۋىرلاس، اعايىن ەل.

وتكەن تاريحتا «قازاق فاكتورى» ەرەكشە ورىن العان اتالمىش كورىنىستەردىڭ بۇگىنگى تاريحى وزبەكستاننىڭ تاعدىرىمەن ساباقتاس، سونىڭ اجىراماس بولىگى. بىراق ول كەزىندە بىزگە دە ورتاق تاريح بولعان. «ورتاقتان وڭاشا شىققان» قازىرگى شىندىعىمىز - وتكەنگە سالاۋات ايتا وتىرىپ، بۇل ولكەلەردىڭ وتكەن-كەتكەن ماڭىزىن حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسىندا قالدىرۋ. ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى ءبىلىپ، تاريحىمىزدى تەرەڭ تۇسىنگەن سايىن، اعايىندىعىمىز ارتىپ، كورشىلىك قارىم-قاتىناسىمىز كەڭەيە تۇسۋىنە مۇمكىنشىلىك اشىلا بەرمەك. تاريحقا «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى» دەگەن ماقال جۇرمەيدى.

Abai.kz