Mine, grigorian kýntizbesi boyynsha jana jyl da bosaghadan attady. Kók jәshikke qarap otyrsam, bizding jurnalisterimiz de, әrtýrli habarlardyng tizginin ústaghan tizginshilerimiz de qazaqta joq sózderdi aitudan jalyqpaydy. Mәselen olar orystyng Snegoviygin Aqqala dep ataydy. Aqqala - qardan soghylghan jel ótindegi qorghan. Snegovik degenimizding qazaqsha balamasy Qarbala. Snegurochkany Aqshaqar deydi. Aqshaqar degenimiz orys tilinde snejok. Onyng qazaqsha audarmasy Qarshaqyz. Al Ded Moroz qazaqqa qalay ata bolady? Onyng dúrys esimi Ayaz shal.

Biz bolsaq, keshegi Sovet imperiyasynyng iydeologiyasynan, tipti oghan deyingi aq patshanyng otarlaushylyq iydeologiyasynan әli aryla almay kelemiz. Ata zanymyzda zayyrly memleket dep jazylghandyqtan eshqanday diny artyqshylyqtargha jol berilmeui kerek desek te, osy uaqytqa deyin toylap kelgen jana jylymyz dini basqalardyng kәdimgi Rojdestvo meyramy. Santa Klaus nemes Ded Moroz degenimiz, turasyn aitsaq, meyirimdi Ayaz ata emes, qaHarly qystyng qatal beynesi.Ózderiniz aqylgha salyp kórinizdershi, jana jyl degende kýntizbedegi qantardyng alghashqy kýninen basqa jana zat bar ma?! Qar da jana jaumaghan, jeltoqsannan qalghan. «Qarasha, jeltoqsan men sol bir eki ai. qystyng basy biri erte, bireui jay» degendey, qystyng da naqty belgilengen shekarasy joq. Nauryzgha kelsek, barlyghy jana. Aq uyz, jas tól, kók shóp, jas arman, jana tilek. Ózimning bir ólenimde:

«Anasyna balasy opa bermey,
Sәby ósti bir jóndi ata kórmey,
Ayaz ata jýrgende tost kóterip,
Qydyr babam ketti me bata bermey» –  dep jazghan bolatynmyn.

Ayaz ata qazaq balasyna ata bolugha jaramaydy. Ata bolyp ta jarytpaydy. Qazaqta Qanbaq shal degen  keyipker bar. Sondyqtan Ayazdy  atymen atap, Ayaz shal degen oryndy.

Qazaq balasynyng atasy Qydyr ata boluy kerek. Múrny qyzaryp, sózi úzaryp jýretin Ayaz ata turaly bir kezde mynanday shumaq jazghanym bar:

«Ayaz ata týksiyip, qabaq týigen,
Ishpey qoydy kesh boyy tamaqty ýiden.
Óitkeni, ol bet qyzaryp, múryn isip,
Alypty toyghanynsha araq iship».

Tost degennen shyghady, shampan úrttamasaq, tilegimiz oryndalmay qalatynday, staqan týiistirmessek, jolymyz bolmaytynday, jattan júqqan jaman әdet dәstýrge ainalyp ketti.

Qazaq sózderining tórkinine zer salsaq, tost degen sózding týbiri tosu.Aq dәmimdi aldyna tostym degendi bildiredi. Tipti tostaghan degen ataudyng ózi osy sózden shyqqan. Keyin baryp staqan dep ózgeriske úshyrap, ózge tilderge engen. Kelgen qonaqty qarsy alyp, tostaghanmen qymyz úsynu ejelgi týrik elinen, kóshpelilerden qalghan dәstýr.

Qazaqtyng jana jylynyng artyqshylyghy óte kóp. Basqalar aghashtyng janyn qinap, jas óskindi kesip, qiyp, ýiine shyrsha ornatyp jatsa, ata-babamyz Nauryz aiynda kóshetter otyrghyzghan. Qysta su qatyp jatsa, bitelip qalghan búlaq kózderi jazda ashylghan. Qysqy qalyng kiyim sypyrylyp, jana kiyim-keshek kiyilgen.

Kóne orys jerining ózinde  hristian dinin qabyldaghangha deyin Jana jyldy nauryz aiynyng birinen bastap toylaghan. Aghylshyndar nauryzdyng jiyrma besin jana jyldyng alghashqy kýni dep eseptegen.

Qazaq arasynda Qydyr men Qyzyr sózi keyde birin biri almastyryp aitylady. Ayyrmashylyghy bir-aq әrip bolghandyqtan ba, keyde Qydyr baba, keyde Qyzyr baba, kóbinese Qyzyr әulie dep jatady. Biraq, Qydyrgha әulie degendi qosarlamaydy.

«Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy shenberinde jaryq kórgen «Babalar sózi» kóp tomdyghynda berilgen týsinikterding birinde: «Qyzyr – Alla mәngilik ómir bergen kiyeli túlgha, qazaq mifterinde, foliklor men diny anyzdarda kezdesetin arhaikalyq beyne, onyng esimi Iliyas payghambarmen qosa aitylady» degen anyqtama berilgen.(27 tom, 335 bet).

Nauryz turaly jәne onyng basty qaHarmandarynyng biri Qydyr baba turaly týsinik qazaq dalasynda Islam dini taramay  túryp ta bolghanyna shәk keltire almaymyz. Sondyqtan da:

«Qadir týni keledi Qydyr dese,
Qydyr, biraq, kózine kórinbese,
«Qyryqtyng biri – Qydyr» degen sózdi
Kezinde tauyp aitqan el endeshe» – deymiz.

Qyzyrdyng janynda ghayyp eren qyryq shiltender erip jýredi degen týsinik bar. Qyryq shilten – qyryq kómekshi, payghambardyng serikteri. Iliyas payghambardy qazaqtar Qyzyr-Iliyas dep qosarlap ataydy. Qazaqtyng ertegileri men batyrlar jyrynyng bir keyipkeri de osy Qyzyr-Iliyas. Keyingi uaqytta jaryq kórgen keybir kitaptarda Qydyr-Iliyas degen sóz de kezdesedi, alayda, ol jansaqtyqtan ketken janylu dep qabyldauymyz kerek.

Qydyr baba turaly onday sóz aitylmaydy. Qyryqtyng biri Qydyr degeni – onyng basqa keyipte adamdy synau maqsatynda kelui mýmkin degendi anghartsa kerek. Qadir týni perishteler keledi. Qydyr keledi degeni keyin qosylghan japsyrma.

El aralap jýretin, aq qiyimdi, aq saqaldy әulie Qyzyr-Iliyasqa baylanysty aitylsa, Qydyr baba beynesi de oghan úqsas, biraq, ol mindetti týrde aq kiyim kiyedi, jasy úlghayghan jasamys kisi nemese aq saqaldy qariya degen úghym qazaqta joqtyng qasy.

Búl eki keyipkerdi shatystyru ekeuining de adamgha yrys-nesibe әkelushi, dәulet berushi, qamqorshy bolushy degen úghymdargha say kelgeninen bolsa kerek.

Qazaq balasyna meyirimdi ata bolatyn Qydyr baba beynesin somdau – әdebiyetshilerding de, suretshilerding de, kinogerlerding de paryzy. Qydyr turaly mulitfilimder shygharylyp, oiynshyqtar jasalyp, onyng obrazy mektep oqulyqtaryna engizilui kerek dep esepteymin.

Qazaqsha jyl atauyndaghy әr mýshelde bir oralyp keletin jyl attaryn әr halyq ózderinshe ózgertip alghangha úqsaydy. Mәselen, kýlli Europa siyr jylyn búqa, tauyq jylyn qoraz, donyz jylyn qaban dep ataydy. Úrghashy januarlardy erkekke ainaldyrghanda ne útatynyn bilmeymin. Qazaqtyng úghymynda siyr jyly qútty, sýtti bolsa, búqa turaly olay aitu qiyn ghoy. Qorazdyng da qúr qoqilanghany bolmasa, júmyrtqa tabatyn tauyq emes pe? Sonday-aq qoy jylyn eshki jyly degendi de qazaqqa týsinu qiyn. Áriyne, eshkining de balday sýti, tamasha týbiti bar. Biraq, qoy jәnnattyng maly. Úlu jylyn qytaylar aidaHar jyly dep sanaydy. Olardyng úghymynda aidahar qasiyetti. Qoyan jylyn mysyqqa, tyshqan jylyn egeuqúiryqqa ainaldyryp alghan últtar da bar. Qoyan  jylyn ýy qoyany deytinder de kezdesedi. Barys jyly kóp jerde jolbarys jyly dep aitylady. Meshin jylyn maymyl jyly dep ataytyndar da bar. Tek it pen jylqynyng jәne jylannyn  atauy ózgeriske úshyramaghan. Qalay bolghan kýnde de qazaqtyng jyl sanauy  ata-baba dәstýrinen tamyr tartady.

Qadirli aghayyn!

Nauryz aiynda keletin Úlu jyly qútty bolsyn!

Aqylbek Shayahmet

Abai.kz