مىنە، گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا جاڭا جىل دا بوساعادان اتتادى. كوك جاشىككە قاراپ وتىرسام، ءبىزدىڭ جۋرناليستەرىمىز دە، ءارتۇرلى حابارلاردىڭ تىزگىنىن ۇستاعان تىزگىنشىلەرىمىز دە قازاقتا جوق سوزدەردى ايتۋدان جالىقپايدى. ماسەلەن ولار ورىستىڭ سنەگوۆيگىن اققالا دەپ اتايدى. اققالا - قاردان سوعىلعان جەل وتىندەگى قورعان. سنەگوۆيك دەگەنىمىزدىڭ قازاقشا بالاماسى قاربالا. سنەگۋروچكانى اقشاقار دەيدى. اقشاقار دەگەنىمىز ورىس تىلىندە سنەجوك. ونىڭ قازاقشا اۋدارماسى قارشاقىز. ال دەد موروز قازاققا قالاي اتا بولادى؟ ونىڭ دۇرىس ەسىمى اياز شال.

ءبىز بولساق، كەشەگى سوۆەت يمپەرياسىنىڭ يدەولوگياسىنان، ءتىپتى وعان دەيىنگى اق پاتشانىڭ وتارلاۋشىلىق يدەولوگياسىنان ءالى ارىلا الماي كەلەمىز. اتا زاڭىمىزدا زايىرلى مەملەكەت دەپ جازىلعاندىقتان ەشقانداي ءدىني ارتىقشىلىقتارعا جول بەرىلمەۋى كەرەك دەسەك تە، وسى ۋاقىتقا دەيىن تويلاپ كەلگەن جاڭا جىلىمىز ءدىنى باسقالاردىڭ كادىمگى روجدەستۆو مەيرامى. سانتا كلاۋس نەمەس دەد موروز دەگەنىمىز، تۋراسىن ايتساق، مەيىرىمدى اياز اتا ەمەس، قاھارلى قىستىڭ قاتال بەينەسى.وزدەرىڭىز اقىلعا سالىپ كورىڭىزدەرشى، جاڭا جىل دەگەندە كۇنتىزبەدەگى قاڭتاردىڭ العاشقى كۇنىنەن باسقا جاڭا زات بار ما؟! قار دا جاڭا جاۋماعان، جەلتوقساننان قالعان. «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي. قىستىڭ باسى ءبىرى ەرتە، بىرەۋى جاي» دەگەندەي، قىستىڭ دا ناقتى بەلگىلەنگەن شەكاراسى جوق. ناۋرىزعا كەلسەك، بارلىعى جاڭا. اق ۋىز، جاس ءتول، كوك ءشوپ، جاس ارمان، جاڭا تىلەك. ءوزىمنىڭ ءبىر ولەڭىمدە:

«اناسىنا بالاسى وپا بەرمەي،
ءسابي ءوستى ءبىر ءجوندى اتا كورمەي،
اياز اتا جۇرگەندە توست كوتەرىپ،
قىدىر بابام كەتتى مە باتا بەرمەي» –  دەپ جازعان بولاتىنمىن.

اياز اتا قازاق بالاسىنا اتا بولۋعا جارامايدى. اتا بولىپ تا جارىتپايدى. قازاقتا قاڭباق شال دەگەن  كەيiپكەر بار. سوندىقتان ايازدى  اتىمەن اتاپ، اياز شال دەگەن ورىندى.

قازاق بالاسىنىڭ اتاسى قىدىر اتا بولۋى كەرەك. مۇرنى قىزارىپ، ءسوزى ۇزارىپ جۇرەتىن اياز اتا تۋرالى ءبىر كەزدە مىنانداي شۋماق جازعانىم بار:

«اياز اتا تۇكسيىپ، قاباق تۇيگەن،
ىشپەي قويدى كەش بويى تاماقتى ۇيدەن.
ويتكەنى، ول بەت قىزارىپ، مۇرىن ءىسىپ،
الىپتى تويعانىنشا اراق ءىشىپ».

توست دەگەننەن شىعادى، شامپان ۇرتتاماساق، تىلەگىمىز ورىندالماي قالاتىنداي، ستاقان تۇيىستىرمەسسەك، جولىمىز بولمايتىنداي، جاتتان جۇققان جامان ادەت داستۇرگە اينالىپ كەتتى.

قازاق سوزدەرىنىڭ توركىنىنە زەر سالساق، توست دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى توسۋ.اق ءدامىمدى الدىڭا توستىم دەگەندى بىلدىرەدى. ءتىپتى توستاعان دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى وسى سوزدەن شىققان. كەيىن بارىپ ستاقان دەپ وزگەرىسكە ۇشىراپ، وزگە تىلدەرگە ەنگەن. كەلگەن قوناقتى قارسى الىپ، توستاعانمەن قىمىز ۇسىنۋ ەجەلگى تۇرىك ەلىنەن، كوشپەلىلەردەن قالعان ءداستۇر.

قازاقتىڭ جاڭا جىلىنىڭ ارتىقشىلىعى وتە كوپ. باسقالار اعاشتىڭ جانىن قيناپ، جاس وسكىندى كەسىپ، قيىپ، ۇيىنە شىرشا ورناتىپ جاتسا، اتا-بابامىز ناۋرىز ايىندا كوشەتتەر وتىرعىزعان. قىستا سۋ قاتىپ جاتسا، بىتەلىپ قالعان بۇلاق كوزدەرى جازدا اشىلعان. قىسقى قالىڭ كيىم سىپىرىلىپ، جاڭا كيىم-كەشەك كيىلگەن.

كونە ورىس جەرىنىڭ وزىندە  حريستيان ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن جاڭا جىلدى ناۋرىز ايىنىڭ بىرىنەن باستاپ تويلاعان. اعىلشىندار ناۋرىزدىڭ جيىرما بەسىن جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنى دەپ ەسەپتەگەن.

قازاق اراسىندا قىدىر مەن قىزىر ءسوزى كەيدە ءبىرىن ءبىرى الماستىرىپ ايتىلادى. ايىرماشىلىعى ءبىر-اق ءارىپ بولعاندىقتان با، كەيدە قىدىر بابا، كەيدە قىزىر بابا، كوبىنەسە قىزىر اۋليە دەپ جاتادى. بىراق، قىدىرعا اۋليە دەگەندى قوسارلامايدى.

«مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە جارىق كورگەن «بابالار ءسوزى» كوپ تومدىعىندا بەرىلگەن تۇسىنىكتەردىڭ بىرىندە: «قىزىر – اللا ماڭگىلىك ءومىر بەرگەن كيەلى تۇلعا، قازاق ميفتەرىندە، فولكلور مەن ءدىني اڭىزداردا كەزدەسەتىن ارحايكالىق بەينە، ونىڭ ەسىمى ءىلياس پايعامبارمەن قوسا ايتىلادى» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن.(27 توم، 335 بەت).

ناۋرىز تۋرالى جانە ونىڭ باستى قاھارماندارىنىڭ ءبىرى قىدىر بابا تۋرالى تۇسىنىك قازاق دالاسىندا يسلام ءدىنى تاراماي  تۇرىپ تا بولعانىنا شاك كەلتىرە المايمىز. سوندىقتان دا:

«قادىر ءتۇنى كەلەدى قىدىر دەسە،
قىدىر، بىراق، كوزىڭە كورىنبەسە،
«قىرىقتىڭ ءبىرى – قىدىر» دەگەن ءسوزدى
كەزىندە تاۋىپ ايتقان ەل ەندەشە» – دەيمىز.

قىزىردىڭ جانىندا عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەر ەرىپ جۇرەدى دەگەن تۇسىنىك بار. قىرىق شىلتەن – قىرىق كومەكشى، پايعامباردىڭ سەرىكتەرى. ءىلياس پايعامباردى قازاقتار قىزىر-ءىلياس دەپ قوسارلاپ اتايدى. قازاقتىڭ ەرتەگىلەرى مەن باتىرلار جىرىنىڭ ءبىر كەيىپكەرى دە وسى قىزىر-ءىلياس. كەيىنگى ۋاقىتتا جارىق كورگەن كەيبىر كىتاپتاردا قىدىر-ءىلياس دەگەن ءسوز دە كەزدەسەدى، الايدا، ول جاڭساقتىقتان كەتكەن جاڭىلۋ دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك.

قىدىر بابا تۋرالى ونداي ءسوز ايتىلمايدى. قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەگەنى – ونىڭ باسقا كەيىپتە ادامدى سىناۋ ماقساتىندا كەلۋى مۇمكىن دەگەندى اڭعارتسا كەرەك. قادىر ءتۇنى پەرىشتەلەر كەلەدى. قىدىر كەلەدى دەگەنى كەيىن قوسىلعان جاپسىرما.

ەل ارالاپ جۇرەتىن، اق قيىمدى، اق ساقالدى اۋليە قىزىر-ىلياسقا بايلانىستى ايتىلسا، قىدىر بابا بەينەسى دە وعان ۇقساس، بىراق، ول مىندەتتى تۇردە اق كيىم كيەدى، جاسى ۇلعايعان جاسامىس كىسى نەمەسە اق ساقالدى قاريا دەگەن ۇعىم قازاقتا جوقتىڭ قاسى.

بۇل ەكى كەيىپكەردى شاتىستىرۋ ەكەۋىنىڭ دە ادامعا ىرىس-نەسىبە اكەلۋشى، داۋلەت بەرۋشى، قامقورشى بولۋشى دەگەن ۇعىمدارعا ساي كەلگەنىنەن بولسا كەرەك.

قازاق بالاسىنا مەيىرىمدى اتا بولاتىن قىدىر بابا بەينەسىن سومداۋ – ادەبيەتشىلەردىڭ دە، سۋرەتشىلەردىڭ دە، كينوگەرلەردىڭ دە پارىزى. قىدىر تۋرالى مۋلتفيلمدەر شىعارىلىپ، ويىنشىقتار جاسالىپ، ونىڭ وبرازى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

قازاقشا جىل اتاۋىنداعى ءار مۇشەلدە ءبىر ورالىپ كەلەتىن جىل اتتارىن ءار حالىق وزدەرىنشە وزگەرتىپ العانعا ۇقسايدى. ماسەلەن، كۇللى ەۋروپا سيىر جىلىن بۇقا، تاۋىق جىلىن قوراز، دوڭىز جىلىن قابان دەپ اتايدى. ۇرعاشى جانۋارلاردى ەركەككە اينالدىرعاندا نە ۇتاتىنىن بىلمەيمىن. قازاقتىڭ ۇعىمىندا سيىر جىلى قۇتتى، ءسۇتتى بولسا، بۇقا تۋرالى ولاي ايتۋ قيىن عوي. قورازدىڭ دا قۇر قوقيلانعانى بولماسا، جۇمىرتقا تاباتىن تاۋىق ەمەس پە؟ سونداي-اق قوي جىلىن ەشكى جىلى دەگەندى دە قازاققا ءتۇسىنۋ قيىن. ارينە، ەشكىنىڭ دە بالداي ءسۇتى، تاماشا ءتۇبىتى بار. بىراق، قوي ءجانناتتىڭ مالى. ۇلۋ جىلىن قىتايلار ايداھار جىلى دەپ سانايدى. ولاردىڭ ۇعىمىندا ايداھار قاسيەتتى. قويان جىلىن مىسىققا، تىشقان جىلىن ەگەۋقۇيرىققا اينالدىرىپ العان ۇلتتار دا بار. قويان  جىلىن ءۇي قويانى دەيتىندەر دە كەزدەسەدى. بارىس جىلى كوپ جەردە جولبارىس جىلى دەپ ايتىلادى. مەشىن جىلىن مايمىل جىلى دەپ اتايتىندار دا بار. تەك يت پەن جىلقىنىڭ جانە جىلاننىڭ  اتاۋى وزگەرىسكە ۇشىراماعان. قالاي بولعان كۇندە دە قازاقتىڭ جىل ساناۋى  اتا-بابا داستۇرىنەن تامىر تارتادى.

قادىرلى اعايىن!

ناۋرىز ايىندا كەلەتىن ۇلۋ جىلى قۇتتى بولسىن!

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz