Júma, 22 Qarasha 2024
Bilgenge marjan 5665 10 pikir 12 Aqpan, 2024 saghat 14:41

Mәskeudi jaudan kimder qorghap qaldy?

Suret: Vikiypediyadan alyndy

316-qazaq atqyshtar diviziyasy 1941 jyldyng jazynda (mausym aiy) Ekinshi dýniyejýzilik soghys bastalyp ketken kezde, Almaty qalasynda jasaqtaldy.

General IY.V.Panfilovty sol kezdegi Qazaqstan Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy Júmabay Shayahmetov Frunze qalasynan (qazirgi Bishkek) shaqyrtyp alyp, (Qyrghyzstanda garnizon komandiyri bolatyn) Almatyda arnayy qazaq últtyq diviziyasyn jasaqtaugha kenes berdi. Soghys kezinde Qazaqstanda basqa da diviziyalar qúrylghan edi. Biraq, olar últtyq diviziya emes bolatyn. Almaty týbindegi Talgharda diviziya qúramyndaghy әskerler birneshe ay boyy jattyghudan ótip, osy jyldyng 17 qyrkýieginde eshelongha tiyelip maydangha attanyp ketti. Diviziya qúramynyng kópshilik bóligi qazaq, qalghany – qyrghyz, orys, ukraiyn, tatar, taghy basqa últ ókilderinen túrdy. 

316-qazaq diviziyasy aldymen qorshaudaghy Leningrad týbine týsirilgen edi. Biraq Iosif Stalin diviziya­ny Mәskeu týbine audaryp, mar­shal K.Rokossovskiyding qaramaghyndaghy 16-shy armiyagha qosty. Jaudy say-salamen, sonday-aq ormanmen keletin bolar degen oimen, 16-shy ar­miya­nyng barlyq diviziyalary, bólimderi, soghys tehnikalary osy orman men saylargha ornalastyrylghan-dy. Nemister Mәskeuge soghysty osy baghyttan jasaghan  edi. Jau Mәskeuge tura apa­ratyn jazyqta ornalasqan Volokolamsk audany men ondaghy Dubosekovo trassasyna kóp kónil audarmaghan bolatyn. Orystar әskerining kóbin, osy  jazyq dalagha ornalastyrghan shyghar - degen pikirde edi. ­Volokolamsk audanyna janadan kelgen almatylyq 316-qazaq atqyshtar diviziyasyn, Rokossovskiy 45 shaqyrymdyq (kilometr) ashyq dalagha ornalastyrdy. Mәskeuge úmtylghan jau orman, ózen, say-salasy mol baghyttan qatty qarsylyq kórip óte almaghan song (búl arada marshal Rokossovskiyding diviziyalary men soghys tehnikalary ornalasqan - dy) fashister Volokolamsk baghytyna arnayy barlaushylar jiberip, Mәskeuge tayau ornalasqan audannyng jәne Dubosekovo jolynyng ashyq jatqanyn bildi, sonday-aq jaqynda ghana kelip ornalasyp jatqan bir diviziya ghana baryn anyqtady.

Jau ózderining aldanyp qalghanyn bilip qatty ókindi. «Áskerdi bayaghydan osy tústan  jibergende, Mәskeuding tabaldyryghynan ótip, orys kóshelerinde oiran salyp jatar edik-au» dep qatty ókindi. Sóitti de, Mәskeudi alugha arnalghan barlyq kýshti jәne tehnikany Volokolamsk baghytyna dereu audardy. Sóitip, olar jalghyz diviziya ornalasqan aumaqty birneshe saghatta tas-talqanyn shygharyp, tas jolmen tankilerdi Mәskeuge kirgizip jiberuge úmtyldy. Biraq, kóresini osy jalghyz aziyalyq diviziyadan kórdi. Orystardyng Sibirde jasaqtalyp jatqan diviziyalarynan әli habary joq bolatyn. Jau birden ýsh jayau әsker diviziyasyn, sonymen qatar bir motorly tehnikalary bar diviziya men 700-ge tarta tankisi bar diviziyany tez arada Volokolamsk audanyna audardy. Basqa diviziyalaryn da osy baghytqa tezdetip jinaqtay bastady. Qazan aiynyng ortasyna taman Mәskeudi alugha arnalghan jaudyng barlyq kýshi osy aziyalyq jalghyz diviziyany neghúrlym tez taptap óte shyghugha jabyla ketti. General Panfilov shtabta otyra almay polk, rota batereyalardyng arasynda baladay jýgirip jýrdi. Jarylghan snaryadtar men janbyrday jaughan oqqa da qaramady. Qasyndaghy kómekshileri, radisteri birinen keyin biri oqqa úshty. Keyinnen qolgha týsken jaudyng bir ofiyseri Kromer, ýiine bylay dep hat jazghan eken: «2-qazan kýni Mәskeuge kiremiz dep oilap edik, soghan dayyndalyp jýrgenbiz, aldymyzdaghy ónkey aziyalyq elding adamdarynan qúralghan diviziyany qúrtyp jibere almay toqtap qaldyq. Ózderi qyrylyp jatsa da sheginbeytin adamdar eken.  Áskerimizding jýregi qaytyp qalghan sekildi. Biraq, furerding búiryghyn aldyq. Osy aradaghy Mәskeudi alugha jinaqtalghan 28 diviziyanyng barlyghyn osy túsqa  jiberuge búiyrghan eken. Mýmkin, osy kýshpen jarty kýnning ishinde búlardy taptap ótermiz. Kelesi hatty Mәskeuden jazarmyn» depti («Panfilovshylar», F.Selivanov). Panfilov diviziyasyndaghy әrbir rota men vzvodta tankterge granat laqtyrushylar toby úiymdastyryldy. Búghan jýrekti, kýshti azamattar iriktelip alyndy. Granattar men janghysh zattar solargha berildi. Qiyan-keski soghystar jýrip jatty.

Mәselen, agha leytenant Raykinning okoptaryna birden 40 tank lap qoydy. Olargha ilese jaudyng jayau әskerleri keledi. Jau tankilerining biri soldat Tóleqabylov jatqan okopqa tayap keldi. Ol úshyp túryp, granata laqtyrdy. Jarylghan granata tankining ishine týsip, gýrs etken dauys estildi. Mine, oghan ekinshi tank tayap kelip qaldy. Tóleqabylov jandyrghysh súiyq zat qúiylghan bótelkeni laqtyrdy, tank órtenip ketti. Erjýrek ­jauyngerge qaray ýshinshi tank kele jatty, ol taghy da granata laqtyrdy. Ózi de auyr jaralandy. Taghy bir tank qasyna kelip qaldy. Tóleqabylov laqtyrugha shamasy kelmey granatany bauyryna qysyp ústap, tankining shynjyr tabanynyng astyna ­baryp qúlady.

Diviziyadaghy granat laqty­ru­shylardyng toby negizinen qazaq jigitterinen qúralghan. Olar ózderine berilgen tapsyrmany erlikpen oryndap shyqty. Degenmen, eshqaysysy tiri qalmady. Qayran azamattargha Kenes Odaghynyng Batyry ataghyn eshkim úsynghan da, bergen de joq. Osy arada azdap sheginis jasap, myna bir mysaldy keltire keteyik: « – IY.Staliyn, oral na Jukova – kazahstanskaya  diviziya na grany razgroma, a gde sibirskaya diviziya». Po poruchenii Iosifa Vissarionovicha, Jukov doljen byl napraviti sibirskie diviziy na podmogu, no ne ulojilsya v naznachennye sroki, chto priyvelo Stalina v yarosti» (Iz knigy «Tayna Stalina»).

316-qazaq diviziyasy Mәskeu týbinde Sibirde jasaqtalghan diviziyalar kelip jetkenshe bir ay on kýn jaudyng býkil 32 diviziyasyn bir ózi ústap túrdy.

Keyinnen búl diviziyagha Gvardiya ataghy berilgenimen, sibirden kelgen әskermen tolyqtyrylsa da, búrynghy diviziyadaghy elimizden kelgen  jauyngerlerining 90 payyzy qaza tapqan edi. Búl kezde orystyng qaharly qysy da kelip jetken bolatyn. Jau tehnikalary jәne әskerleri qatty ayazdan shabuylgha shygha almay, tehnikasy qatyp, әskerining kóp bóligi ýsip ketken edi. Sonda,  orystyn  astanasyn qanyn tógip, kimder qorghap qaldy?!

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz

10 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1434
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3199
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5136