316-قازاق اتقىشتار ديۆيزياسى 1941 جىلدىڭ جازىندا (ماۋسىم ايى) ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ كەتكەن كەزدە، الماتى قالاسىندا جاساقتالدى.

گەنەرال ي.ۆ.پانفيلوۆتى سول كەزدەگى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ فرۋنزە قالاسىنان (قازىرگى بىشكەك) شاقىرتىپ الىپ، (قىرعىزستاندا گارنيزون كومانديرى بولاتىن) الماتىدا ارنايى قازاق ۇلتتىق ديۆيزياسىن جاساقتاۋعا كەڭەس بەردى. سوعىس كەزىندە قازاقستاندا باسقا دا ديۆيزيالار قۇرىلعان ەدى. بىراق, ولار ۇلتتىق ديۆيزيا ەمەس بولاتىن. الماتى تۇبىندەگى تالعاردا ديۆيزيا قۇرامىنداعى اسكەرلەر بىرنەشە اي بويى جاتتىعۋدان ءوتىپ، وسى جىلدىڭ 17 قىركۇيەگىندە ەشەلونعا تيەلىپ مايدانعا اتتانىپ كەتتى. ديۆيزيا قۇرامىنىڭ كوپشىلىك بولىگى قازاق، قالعانى – قىرعىز، ورىس، ۋكراين، تاتار، تاعى باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن تۇردى. 

316-قازاق ديۆيزياسى الدىمەن قورشاۋداعى لەنينگراد تۇبىنە تۇسىرىلگەن ەدى. بىراق يوسيف ستالين ديۆيزيا­نى ماسكەۋ تۇبىنە اۋدارىپ، مار­شال ك.روكوسسوۆسكيدىڭ قاراماعىنداعى 16-شى ارمياعا قوستى. جاۋدى ساي-سالامەن، سونداي-اق ورمانمەن كەلەتىن بولار دەگەن ويمەن، 16-شى ار­ميا­نىڭ بارلىق ديۆيزيالارى، بولىمدەرى، سوعىس تەحنيكالارى وسى ورمان مەن سايلارعا ورنالاستىرىلعان-دى. نەمىستەر ماسكەۋگە سوعىستى وسى باعىتتان جاساعان  ەدى. جاۋ ماسكەۋگە تۋرا اپا­راتىن جازىقتا ورنالاسقان ۆولوكولامسك اۋدانى مەن ونداعى دۋبوسەكوۆو تراسساسىنا كوپ كوڭىل اۋدارماعان بولاتىن. ورىستار اسكەرىنىڭ كوبىن، وسى  جازىق دالاعا ورنالاستىرعان شىعار - دەگەن پىكىردە ەدى. ­ۆولوكولامسك اۋدانىنا جاڭادان كەلگەن الماتىلىق 316-قازاق اتقىشتار ديۆيزياسىن، روكوسسوۆسكي 45 شاقىرىمدىق (كيلومەتر) اشىق دالاعا ورنالاستىردى. ماسكەۋگە ۇمتىلعان جاۋ ورمان، وزەن، ساي-سالاسى مول باعىتتان قاتتى قارسىلىق كورىپ وتە الماعان سوڭ (بۇل ارادا مارشال روكوسسوۆسكيدىڭ ديۆيزيالارى مەن سوعىس تەحنيكالارى ورنالاسقان - دى) فاشيستەر ۆولوكولامسك باعىتىنا ارنايى بارلاۋشىلار جىبەرىپ، ماسكەۋگە تاياۋ ورنالاسقان اۋداننىڭ جانە دۋبوسەكوۆو جولىنىڭ اشىق جاتقانىن ءبىلدى، سونداي-اق جاقىندا عانا كەلىپ ورنالاسىپ جاتقان ءبىر ديۆيزيا عانا بارىن انىقتادى.

جاۋ وزدەرىنىڭ الدانىپ قالعانىن ءبىلىپ قاتتى وكىندى. «اسكەردى باياعىدان وسى تۇستان  جىبەرگەندە، ماسكەۋدىڭ تابالدىرىعىنان ءوتىپ، ورىس كوشەلەرىندە ويران سالىپ جاتار ەدىك-اۋ» دەپ قاتتى وكىندى. ءسويتتى دە، ماسكەۋدى الۋعا ارنالعان بارلىق كۇشتى جانە تەحنيكانى ۆولوكولامسك باعىتىنا دەرەۋ اۋداردى. ءسويتىپ، ولار جالعىز ديۆيزيا ورنالاسقان اۋماقتى بىرنەشە ساعاتتا تاس-تالقانىن شىعارىپ، تاس جولمەن تانكىلەردى ماسكەۋگە كىرگىزىپ جىبەرۋگە ۇمتىلدى. بىراق، كورەسىنى وسى جالعىز ازيالىق ديۆيزيادان كوردى. ورىستاردىڭ سىبىردە جاساقتالىپ جاتقان ديۆيزيالارىنان ءالى حابارى جوق بولاتىن. جاۋ بىردەن ءۇش جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىن، سونىمەن قاتار ءبىر موتورلى تەحنيكالارى بار ديۆيزيا مەن 700-گە تارتا تانكىسى بار ديۆيزيانى تەز ارادا ۆولوكولامسك اۋدانىنا اۋداردى. باسقا ديۆيزيالارىن دا وسى باعىتقا تەزدەتىپ جيناقتاي باستادى. قازان ايىنىڭ ورتاسىنا تامان ماسكەۋدى الۋعا ارنالعان جاۋدىڭ بارلىق كۇشى وسى ازيالىق جالعىز ديۆيزيانى نەعۇرلىم تەز تاپتاپ وتە شىعۋعا جابىلا كەتتى. گەنەرال پانفيلوۆ شتابتا وتىرا الماي پولك، روتا باتەرەيالاردىڭ اراسىندا بالاداي جۇگىرىپ ءجۇردى. جارىلعان سناريادتار مەن جاڭبىرداي جاۋعان وققا دا قارامادى. قاسىنداعى كومەكشىلەرى، راديستەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى وققا ۇشتى. كەيىننەن قولعا تۇسكەن جاۋدىڭ ءبىر وفيتسەرى كرومەر، ۇيىنە بىلاي دەپ حات جازعان ەكەن: «2-قازان كۇنى ماسكەۋگە كىرەمىز دەپ ويلاپ ەدىك، سوعان دايىندالىپ جۇرگەنبىز، الدىمىزداعى وڭكەي ازيالىق ەلدىڭ ادامدارىنان قۇرالعان ديۆيزيانى قۇرتىپ جىبەرە الماي توقتاپ قالدىق. وزدەرى قىرىلىپ جاتسا دا شەگىنبەيتىن ادامدار ەكەن.  اسكەرىمىزدىڭ جۇرەگى قايتىپ قالعان سەكىلدى. بىراق، فيۋرەردىڭ بۇيرىعىن الدىق. وسى اراداعى ماسكەۋدى الۋعا جيناقتالعان 28 ديۆيزيانىڭ بارلىعىن وسى تۇسقا  جىبەرۋگە بۇيىرعان ەكەن. مۇمكىن، وسى كۇشپەن جارتى كۇننىڭ ىشىندە بۇلاردى تاپتاپ وتەرمىز. كەلەسى حاتتى ماسكەۋدەن جازارمىن» دەپتى («پانفيلوۆشىلار»، ف.سەليۆانوۆ). پانفيلوۆ ديۆيزياسىنداعى ءاربىر روتا مەن ۆزۆودتا تانكتەرگە گرانات لاقتىرۋشىلار توبى ۇيىمداستىرىلدى. بۇعان جۇرەكتى، كۇشتى ازاماتتار ىرىكتەلىپ الىندى. گراناتتار مەن جانعىش زاتتار سولارعا بەرىلدى. قيان-كەسكى سوعىستار ءجۇرىپ جاتتى.

ماسەلەن، اعا لەيتەنانت رايكيننىڭ وكوپتارىنا بىردەن 40 تانك لاپ قويدى. ولارعا ىلەسە جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرلەرى كەلەدى. جاۋ تانكىلەرىنىڭ ءبىرى سولدات تولەقابىلوۆ جاتقان وكوپقا تاياپ كەلدى. ول ۇشىپ تۇرىپ، گراناتا لاقتىردى. جارىلعان گراناتا تانكىنىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، گۇرس ەتكەن داۋىس ەستىلدى. مىنە، وعان ەكىنشى تانك تاياپ كەلىپ قالدى. تولەقابىلوۆ جاندىرعىش سۇيىق زات قۇيىلعان بوتەلكەنى لاقتىردى، تانك ورتەنىپ كەتتى. ەرجۇرەك ­جاۋىنگەرگە قاراي ءۇشىنشى تانك كەلە جاتتى، ول تاعى دا گراناتا لاقتىردى. ءوزى دە اۋىر جارالاندى. تاعى ءبىر تانك قاسىنا كەلىپ قالدى. تولەقابىلوۆ لاقتىرۋعا شاماسى كەلمەي گراناتانى باۋىرىنا قىسىپ ۇستاپ، تانكىنىڭ شىنجىر تابانىنىڭ استىنا ­بارىپ قۇلادى.

ديۆيزياداعى گرانات لاقتى­رۋ­شىلاردىڭ توبى نەگىزىنەن قازاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان. ولار وزدەرىنە بەرىلگەن تاپسىرمانى ەرلىكپەن ورىنداپ شىقتى. دەگەنمەن، ەشقايسىسى ءتىرى قالمادى. قايران ازاماتتارعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەشكىم ۇسىنعان دا، بەرگەن دە جوق. وسى ارادا ازداپ شەگىنىس جاساپ، مىنا ءبىر مىسالدى كەلتىرە كەتەيىك: « – ي.ستالين، ورال نا جۋكوۆا – كازاحستانسكايا  ديۆيزيا نا گراني رازگروما، ا گدە سيبيرسكايا ديۆيزيا». پو پورۋچەنيۋ يوسيفا ۆيسساريونوۆيچا، جۋكوۆ دولجەن بىل ناپراۆيت سيبيرسكيە ديۆيزي نا پودموگۋ، نو نە ۋلوجيلسيا ۆ نازناچەننىە سروكي، چتو پريۆەلو ستالينا ۆ ياروست» (يز كنيگي «تاينا ستالينا»).

316-قازاق ديۆيزياسى ماسكەۋ تۇبىندە سىبىردە جاساقتالعان ديۆيزيالار كەلىپ جەتكەنشە ءبىر اي ون كۇن جاۋدىڭ بۇكىل 32 ديۆيزياسىن ءبىر ءوزى ۇستاپ تۇردى.

كەيىننەن بۇل ديۆيزياعا گۆارديا اتاعى بەرىلگەنىمەن، سىبىردەن كەلگەن اسكەرمەن تولىقتىرىلسا دا، بۇرىنعى ديۆيزياداعى ەلىمىزدەن كەلگەن  جاۋىنگەرلەرىنىڭ 90 پايىزى قازا تاپقان ەدى. بۇل كەزدە ورىستىڭ قاhارلى قىسى دا كەلىپ جەتكەن بولاتىن. جاۋ تەحنيكالارى جانە اسكەرلەرى قاتتى ايازدان شابۋىلعا شىعا الماي، تەحنيكاسى قاتىپ، اسكەرىنىڭ كوپ بولىگى ءۇسىپ كەتكەن ەدى. سوندا،  ورىستىڭ  استاناسىن قانىن توگىپ، كىمدەر قورعاپ قالدى؟!

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz