Almaty qalasy, Alatau audanynyng Aqkent móltek audanynda negizgi mamandyghy skripkashy, odan syrt qosymsha tórt týlik mal sýieginen sәndik qoldanbaly óner búiymdaryn jasaumen ainalysyp Qytaygha tanymal bolghan sheber, kýishi, kompozitor Júmaqan Núrmúqametúly túrady.

Júmaqan agha Shynjang Altay qalasy, Shemirshek auylynda qarapayym temirshi otbasynda 1956 jyly dýniyege kelgen. «Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» degendey bala kezinen әkesining etegine jarmasyp jýrip, temirshining balghasy men tósining shynqyldaghan dasyn estip ósedi.  Bastauysh mektepti Shemirshekte oqyp, qalghan oquyn Altay qalasynda jalghastyrghan ol Shynjang kórkemóner mektebine 4 balanyng biri bolyp taldanyp, Ýrimjige attanady. Mektep jasyndaghy kezinde әkesi qaraghaydan shabyp bergen dombyrasyn tynqyldatqany bolmasa, basqa muzika aspabyn ómiri ústap kórmegen Júmaqan «skripka» kursynan bir-aq shyghady. Ol búl mamandyqty 1978 jyly bitirip kelip, Altay qalalyq kórkemóner ýiirmesine júmysqa túrady. Aspaptyng san týrin ózdiginen mengergen talantty jas orkestrde skripkashy, dombyrashy, sybyzghyshy bolumen birge, sahnalyq shygharmalar men komediyalyq rólderdi somdaytyn әrtis te bolady. «Arasynda buhgalter de boldym», – deydi ol bir sózinde.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

On sausaghynan óner tamghan Júkeng júmystan bos uaqtynda tórt týlik mal sýieginen týiin týiip, sәndik búiymdar jasay bastaydy. Ol alghashynda tuys-tughan, dos-jarangha kәdesyy tartu etu retinde jasaydy. Búl keyin kele úlghayyp, damyp kәsip kózine ainalady. Qytay memleketining ishi-syrtyndaghy kórmelerge qoyylghan onyng búl búiymdarynyng kóbi satylyp, birli-jarymy ghana qaytatyn bolghan. Onyng ýstine bas jýldeni qanjyghasyna baylaghan kezi bolypty.

«Men jan-jaqty әrtis boldym»

– Júmaqan agha, qay jerding tumasysyz?  

– Mening aty-jónim – Júmaqan Núrmúqametúly. Shynjang Ile qazaq avtonomiyaly oblysy, Altay qalasyna qarasty Shemirshek auylynyng tumasymyn. Bastauysh mektep tabaldyryghyn óz auylym Shemirshekte attap, tolyqsyz ortany  Altay qalalyq orta mektebine kelip jalghastyryp oqydym.  Segizinshi synyp oqyp jýrgen kezimde (1975 jyly) ayaqastynan konkursten ótip, Ýrimjidegi Shynjang kóremóner mektebine oqugha qabyldandym.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

– Shynjang kórkemóner mektebining qay mamandyghyn oqydynyz?

– Skripka kursyna týstim. Búl kәsipti ýsh jyl oqyp, diplom alghannan keyin 1978 jyly Altay qalalyq oiyn-sauyq ýiirmesine skripkashy bolyp júmysqa túrdym. Sodan tabany kýrektey 38 jyl júmys jasap, 2014 jyly zeynetkerlikke shyqtym.

– Altay qalalyq oiyn-sauyq ýiirmesi qayjyly qúrylghan?

– Altay qalalyq oiyn-sauyq ýiirmesi 1960 jyly qúrylghan. Ýiirme qúramynda 60 qa tarta adam qyzmet isteydi.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

– Ýiirmedegi әriptesterinizding bәri qazaq pa?

– Sahna bezendiretin, shyraghyn jaghatyn jәne qosymsha júmystardy isteytin 7-8 ózge últtan basqasynyng bәri qazaq.

– Oyyn-sauyq ýiirmesindegiler әn aitu, muzika tartumen ghana ainalysa ma?

– Bizding oiyn-sauyq ýiirmesining әnshi, kýishi, biyshileri jәne orkestri óte sapaly boldy. Keyde sahnalyq shygharmalardy ózimiz jasap, ózimiz oinaytynbyz. Sonymen birge bizde óte myqty, talatty rejisser, diriyjer jәne kompozitorlar júmys istedi. Ýiirmemizde barlyq shart-jaghday jasalghan, mýmkindik boldy. Alystan arbalamadyq, jaqynnan dorbalap otyrdyq.

– Sizder tek Altay qalasynda ghana óner kórsettinizder me?

– Bizding oiyn-sauyq ýiirmesi «Altay qalalyq oiyn-sauyq ýiirmesi» dep atalghanymen, onyng órisi óte keng boldy. Biz qala qalqyny konsert qoyyp qalmay, Qytaydyng kez kelgen qala, aimaq, audan, auyl, ólkelerine baryp óner kórsetu qúqyghymyz da, mýmkindigimiz de bar boldy. Oghan eshkim shekteu qoyghan joq. Biz konsert qoymaghan Shynjannyng aimaq, audan, auyly  qalmaghan shyghar. Bizding ýiirmeni negizinen ortalyqtan tikeley basqaryp otyrady. Olar qanday núsqau kórsetedi, biz sony oryndaugha dayynbyz. Beiyne sarbazdar sekildi, saqaday dayyn bolyp jýrdik.

– Tanymal әnshiler men kompozitorlardan kimderdi atar ediniz?

– Áriyne, ataugha bolady. Memlekettik birinshi dәrejeli kompozitor Ualiolla Sәduaqasúly degen tanymal kompozitor aghamyz boldy. Memlekettik birinshi dәrejeli oryndau sheberi Shamqiza Esikqyzy taghy basqa da tanymal sazgerler bar. Áygili termeshi Ásemqan Ghibadatqyzy, tanymal әnshi Kenjebek Zinollaúly, Baqytgýl Qabiypqyzy, Múrat Dәlelqanúly taghy basqalar bar. Tanymal komadik Áskerqan Jәlikeyúly, Júmaqan Núrmúqametúly, Sansyzbay Qasenúly, Tóles Adayqanúly, Raqila, Baqytgýl qatarlylardy ataugha bolady. Búl әriptesterimning birazy ómirden ozyp ketti. Al qalghandary zeynet demalysyna shyghyp, bala-shaghalarynyng ortasynda, nemerelerining qyzyghyn kórip aman-esen jer basyp jýr.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

«Aldynghy tolqyn – aghalar, keyingi tolqyn – iniler» dep úly aqyn Abay aitqanday Altay qalalyq oiyn-sauyq ýiirmesinde qazir aldynghy buyn agha-әpkelerining ornyn basyp, izin qughan keyingi tolqyn jastar jýrgizip jatyr. Dәstýr sabaqtastyghy osylay jalghasyn tauyp jatyr dep oilaymyn.

– Siz jana Ualiolla Sәduaqasúly degen ataqty kompozitor, rejiyser aghamyz bolghan dediniz. Osy kisining qanday ataqty shygharmalaryn atar ediniz?

– Búl kisining ýsh jýzge juyq әn, kýi, by muzykalary bar. Olardyng bәrin tizbelip aityp otyrsaq, onyng ózi úzaq әngime. Mәselen, bastylaryn aitar bolsam: «Kórikti qyran», «Kesteli syrmaq» qatarly kýileri, «Ertis pen Qyran», «Mantor qyz», «Kezder-ay» әnderi jәne kóptegen biyge arnalghan muzykalary boldy.

– Siz ýiirmede 38 jyl júmys jasapsyz. Búl jarty ghasyrgha tayau uaqyt degen sóz. Ózinizding jazghan shygharmalarynyz bar ma?

– Ózimdi alyp aitsam, men jan-jaqty (uniyversal) әrtis boldym. Qosymsha kompozitorlyqpen de shúghyldandym. «Tughan el» atty bir әnim memlekettik ekinshi dәrejeli syilyqqa ie boldy. «Atameken», «Jolaushy», «Múnlyq-Zarlyq», «Kóktem», «Jas kelin», «Attylar», «Jelip-ayan» qatarly 18 kýy shyghardym. Búl kýilerim Shynjang radiosy men telearnalarynda berilip keledi.

Qazaq eline oralghannan keyin de birneshe kýy jazdym. Mәselen, «Aybyndy Qaratau», «Nar jelisi», «Qazaq batyry», «Aq ay». Búl kýilerding әr qaysysynyng ózindik shyghu tarihy bar...

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

«Men on sausaghymnan óner tamghan shebermin»

– Siz óz mamandyghynyzdan syrt, qolónermen de ainalysady ekensiz ghoy.

– Men júmystan tys kezimde qolónermen ainalysatynmyn. Óitkeni, men on sausaghymnan óner tamghan shebermin. Ol maghan qanmen kelgen. Ákem marqúm: «Qol óner bizding túqymda ejelden bar. Ata-babamyzdan jalghasyp kele jatqan ata kәsibimiz» dep ýnemi aityp otyratyn. Ákem Núrmúqamet azattyqtan búryn (Qytay kommunisteri biylikke keluden búryn) zergerlik ónerimen ainalysqan eken. Alayda, jana qúrylyghan ýkimet onyng zergerlikpen ainalysmuyna jol bermepti. Sodan baryp ol amalsyz qara temirge auysady. Ákemning aghasy qazaq kiyiz ýiining mýlikterin jasaytyn jәne etik tigetin sheber adam bolatyn. Men bala kezimnen osy kisilerding janynda jýrip, istegen isin kózben kórip, júmysyna shamamnyng kelgeninshe qolghabys tiygizetinmin. Ákem meni toghyz jasymnan bastap qasyna alyp, kórikti qalay basu, temirdi qalay qyzdyru, balghany qalay soghudy ýiretti ghoy.

– Temir men aghashtan týiin týietin sheberdi bilushi edik,  al siz sýiekten týiin týiedi ekensiz. Búl oy sizge qaydan keldi?  

– Qytayda 1980 jyly bazar ekonomikasy men jeke menshik degen jolgha qoyyldy ghoy. Osydan keyin elding bәri jeke kәsip ashyp, óz sharualaryn dóngeletuge kóshti. Árkim qolynan ne keledi, neni istey alady, sonymen ainalysatyn zaman tudy ghoy. Sheberlerding deni aghashtan, temirden, tastan qoldanbaly búiymdar jasap ketti. Men ol kezde boydaq, jataqhanada jatyp júmys isteytinmin. Bos kezimde birge júmys isteytin, dombyra jasaytyn Sansyzbay degen dosyma kómektesip jýrip, dombyra jasaudyng qyry men syryn mengerip aldym. Qazir ústap jýrgen myna dombyrany sol kezde ózim jasap alghan edim.

Bertin kele, mende úsaq-týiek búiymdar jasaudy eptep qolgha aldym. El aghashtan, temirden týiin týise, men sýiekten týiin týiip kóreyin degen bekimge keldim. Qazaq ejelden tórt týlik malmen ainalysqan halyq qoy. Onyng etin jep, terisi men jýnin tútynsaq, onyng sýiegin de iyt-qúsqa jem qylmay nege tútynbasqa, qoldanbasqa degen oy boldy. Eng bastysy, basqalar ainalysyp jýrgen sharuamen men ainalysqym  kelmedi. Ónerde óz bederimdi, óz izimdi salghym keldi. Sizge bir qyzyq aitayyn, o zaman da, bú zaman sýiekten jasalghan tósek bolghan  degendi estip pe ediniz?

– Estigen joqpyn.

– Siz estimeseniz, men estigem. Mening arghy atalarymnyng biri mal sýieginen tósek, (búl jerding eli kereuet deydi ghoy) jasaghan eken. Demek, sýiekten týiin týiu mening arghy atamnan kele jatqany belgili. Mening tirligim – sony janghyrtyp, jolgha qon ghana. Sodan mal, qús, balyq sýieginen әsemóner búiymdaryn jasaudy qolgha aldym. Onda da tuys-tughangha, qúda-jegjatqa jәne dos-jarangha kәdesyy retinde jasaghan bolatynmyn. Osy búiymdy syigha alghandar: «Júmaqan, mynauyng bir keremet dýnie eken ghoy! Nege múny kóbirek jasap, tauar retinde bazargha salyp satpaysyn. Syigha tartu etkenshe, solay istegening dúrys bolar!» dep qolqa salyp, qoldau kórsetkennen keyin, kәsipke ainaldyra bastadym.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

– Negizinen siz tórt týlik mal sýiegin paydalanasyz ghoy?

– IYә, negizinen tórt týlik mal sýiegin paydalanam. Oghan qosa qús, balyq sýieginen de jasap jýrmin.

– Sýiek degenimizben, onyng boyynda may bolatyny belgili. Siz onyng mayyn qalay ketirip jýrsiz?

– Dayyndaghan sýiekterdi qazangha salyp, oghan may ketiretin dәri qosyp eki-ýsh saghat qaynatsam boldy, sýiekte may týgel ketedi.

– Siz sýiekten adam mýsinin jasaysyz ba?

– Men ne jasaghym keledi, sony jasaymyn. Mәselen, qús jasaghym kelse, sol qústyng beynesin jasaymyn, al adam jasaghym kelse adamnyng beynesin jasap shyghamyn.

– Sýiektik bәrin kerekke jarata beresiz be, әlde ynghayyna qaray taldap alasyz ba?

– Siz mal, an, qús sýiegin qolynyzgha alyp, sәp salyp qarasanyz kóbining pishini әr týrli nәrsege úqsap túrghanyn bayqaysyz. Mәselen, maldyng jaghy adamnyng sanyna, qolyna úqsay ma, úqsaydy ghoy. Al omyrtqasy úshqan qúsqa nemese ertoqymgha úqsaydy. Ózim sanamda qalyptastyrghan nemese kórgen zatty jasaudyng aldynda sýiekti kesip, jonyp, egep keltirip alyp, jelimmen japsyryp qúrasatyramyn. Myna shókken týieni kórip túrsyng ghoy, syrttan qaraghan adamgha búl týie mýsini qúrama ekeni bilinbeydi. Alayda, búl mýsinning basy, qúlaghy, eki órkeshi, tórt ayaghy jelimmen japsyrylghan. Eki býiirin basqa sýiekterden kertip nemese úntaqtap jelimge aralastyryp japsyrdym. Japsyrghany bilinip túrghan joq, beyne qalyppen qúiyp jasalghanday sekildi kórinedi adamgha. Jasaghan dýniyelerimning renin (boyauyn, týsin) keltiru óte qiyn boldy. Bir-eki jyl izdenip, oilanyp jýrip zorgha taptym. Jaryq jerine aq týs keltiru, qonyrlau jerine qonyr týs keltiru, kólenke jerine qara týs keltiru degendey. Osynday san týrli reng keltiruge kelgende mening basym ne dәuir qatqan kezderi bolghan edi.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

– Sýiekti qyryp-jonatyn qúral-saymandarynyz bar ma?

– Qyryp-jonatyn pyshaq, egeu, únghy jәne qolaram bar. Basqa jabdyq mende bolghan emes.

– Siz búl búiymdarynyzdy bazargha alyp shyghyp sattynyz ba?

– Sattym. Keyin el nazaryna ilikken son, audan, qala, aimaqta bolatyn jәrmenkeler men kórmelerge aparatyn boldym. Jaman emes, jasaghan dýniyelerim marapattalatyn boldy. 2008 jyly Jemeneyde Halyqaralyq kórme ótti, soghan men de baryp qatystym. Ýsh kýn bolghan kórmede men jasaghan qoldanbaly óner birinshi dәrejeli jýldeni qanjyghasyna baylady. Sonda ishki Qytaydan kelgen, arnayy qoldanbaly búiymdar jasaytyn zauyty bar, iri kәsipker meni shaqyryp alyp әngimege tartty. Ol menen: «Sening kompaniyanda qansha adam júmys isteydi» – dep súrady. – Mende kompaniya degen joq, – dep edim, әlgi adam maghan tanghala qarap: «Sonda qalay? Osynshama zatty jalghyz ózing jasadyng ba? Sen nedegen adamsyn, men kórmelerding bәrinde birinshi jýldeni bermeushi edim, osy joly sen tartyp aldyn», – dep kýldi.

– Ol Qytay kompaniyasy da sýiekten búiymdar jasay ma eken?

– Ol óte ýlken kәsip oryn, olar sýiekten qoldanbaly búiymdar jasaudy bilmeydi eken. Basqa shiyki zattarmen jasaydy eken. Sýiekten jasaytyn dýniyejýzinde jalghyz men shygharmyn (kýldi).

– Búl kәsibinizdi úlghaytyp arnayy kәsip ashpadynyz ba?

– Mening óz júmysym bar boldy. Ony tastap sýiekting sonynan ketip qaludy qalamadym. Búl maghan qosymsha kәsip bolyp qalyptasty. Qarapayym sózben aitqanda búl óner – mening jәy qyzyghushylyghym, ermegim boldy. Bolmasa Qytay ýkimetti maghan qoldau kórsetti, talay jerdi osy ónerimning arqasynda araladym. Telearnalar men baspasóz tilshilerine menen suhbat alyp tanymal boldym. Shynjang әsemóner kensesining túraqty jorasy boldym.

Qazaqstangha kelgennen keyin búl ónerimdi jalghastyra almay qaldym. Búryn jasalghan biraz búiymdarymdy Almatyda bolghan bir-eki kórmege aparyp kórdim, el búghan onsha nazar audarghan joq. Qysqasy, búl elding halqy sýiekten jasalghan búiymgha qyzyqpaydy eken.

– Qazir nemen ainalysyp jýrsiz?

– Qazir aitarlyqtay bir nәrsemen ainalysyp jýrgen joqpyn, anda-sanda tynqyldatyp dombyra shertemin. Shaqyrghan jerge qonaqqa baryp qoyamyn. Odan basqa uaqytta esikting aldyna shyghyp qariyalarmen әngime dýken qúramyz. Ol az bolsa, keyde karta soghamyz, shahmat pen nardy oinaymyz. Osylay eptep kýn ótkizip jatqan jayymyz bar.

– Ángimenizge kóp raqmet!

– Meni elep, eskerip izdep kelip әngimeleskenine kóp raqmet! Aman-esen bol, bauyrym!

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz