Biyl qazaq әdebiyeti maydanynda týrli janrda qalam terbep, ómirshendigin ólmes tuyndylarymen bayytqan talantty suretker, qazaq poeziyasynyng qúlageri – Iliyas Jansýgirovtyng 130 jyldyq mereytoyy. Aqyn ómiri men shygharmashylyghynyng biz bilmeytin qanday aqtandaq tústary bar? Qalyng júrtshylyq arasynda ot auyzdy, oraq tildi aqynnyng mereytoyy qalay toylanuda?

«Óz eli óz erlerin eskermese, el tegi qaydan alsyn kemengerdi?», – dep óskeleng úrpaqqa úlaghatty sózin múra etip qaldyrghan Iliyas Jansýgirovtyng eshqashan eskirmeytin, jyldar jyljyghan sayyn san qyrynan jarqyray beretin shygharmashylyghana tereng boylau, túlghalyq beynesin jandandyru – últ ýshin úly is.

Talantty aqynnyng san salaly, kóp qyrly shygharmalarynyng irgetasy sonau qazaq halqynyng foliklorlyq múrasy, Abay poeziyasy men dýnie jýzi әdebiyetining ozyq ýlgileri arqyly qalansa kerek. Júrt túrmysynan habardar, qazaq tilining bay múrasyn boyyna jinaqtaghan bozbala әdebiyet maydanyna eng alghash 20-jyldardyng basynda ghana qadam basady. Nebәri 5-6 jyldyng kóleminde qatarynan oza shapqan aqynnyng alghashqy jinaghy 1928 jyly 34 jasynda jaryq kóredi. «Kýi», «Kýishi», «Qúlager» atty klassikalyq shygharmalary arqyly Iliyas poeziyasynyng aqylgha – núr, kónilge nәr berer, eshqashan «qartaymaytyn» mәngi jas poeziya ekendigin angharamyz.

Ol tughan dalasyn sheksiz sýidi: әr ózenin, tau men tasyn, shóbin jatqa bildi, an-qústarynyng dauysyn jazbay tanydy. Shygharmalarynyng basym kópshiliginde  ózin qorshap túrghan әlemning әdemiligin tilge tiyek etti. Erkindikting songhy sәtterinde basqa emes, qazaq dalasynyng taularyn kórip ýlgergeni aqynnyng janyna júbanysh bolghanday. Búlay deytinimiz, 1938 jyly Iliyas Jansýgirovpen birge qazaq ziyalylarynyng kórnekti túlghalary Ahmet Baytúrsynúly, Jýsipbek Aymauytov, Sәken Seyfulliyn, Maghjan Júmabaev, Beyimbet Maylin jazyqsyz sottalyp, keyinnen atyldy. Áriyne, búl ziyalylar ózining jazyqsyz aiyptalghanyna kinәli emes edi. Al Iliyas Jansýgirovtyng ólenderi, poemalary men felietondary Kenes ýkimetine qauip tóndirui mýmkin be? Shynymen solay bolsa, onyng shygharmashylyghynda jasyrylghan jalghyz qúpiya osy ghana ma? Búl súraqqa birden jauap beru qiyn. Óitkeni aqynnyng ómiri men shygharmashylyghy ainalasyndaghy aqparattyng azdyghy sonsha, әli kýnge deyin ghalymdardyng zertteui bir arnagha toghyspay otyr. Tipti onyng aqyndyghynyng bastau alghan kýni de ótkir dau tudyruda. Iliyas Jansýgirov atyndaghy Jetisu memlekettik uniyversiytetining oqytushysy, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Múratbek Imanghazinovting aituynsha, halyq Iliyas aqynnyng poeziyasynyng bastau búlaghyn  1917 jyly Semey qalasynda shyqqan «Saryarqa» gazetinde «Tilek», «Saryarqa» atty eki ólenining jaryq kóruimen baylanystyrghan. Professordyng mәlimetterine sýiensek,  Iliyas Jansýgirovtyng poeziyasy 1912 jyldan bastalghanyn, eng alghash 1958 jyly Qalijan Bekhojin Almaty qalasynyng Abay kóshesinde ornalasqan Últtyq kitaphanadan Iliyastyng óz qolymen jazylghan eki qoljazbalyq kitabyn tapqanyn aitady. Búl kitap birinshi kezekte  «Qyzyl jalau» jәne «Baldyrghan»  dep atalsa kerek. Demek, Iliyas Jansýgirov 1912 jyldan bastap qolyna dәpter ústaghan.

Múnday talant pen shygharmashylyqqa degen úmtylystyn  bastauy  qayda jatyr? Qapal uezindegi  shaghyn auyldan shyqqan qarapayym baqtashynyng boyyna  múnday qasiyetter kimnen darydy? Iliyastyng damuyna arab tilinde oqyp, hat tanyghan әkesi Jansýgir Bersýgirovtyng de ýlesi boluy mýmkin. Auyzsha aqyndyq shygharmalar,  ertegiler, әnder men aitys shumaqtaryn jinaumen ainalysqan әkesining jazbalary arqyly Iliyas balalyq shaghynda Jetisudyng en  kórnekti aqyndary Sýiinbay men Kýnbalanyn, Áset pen Rysjannyn, Birjan men Saranyng arasyndaghy aqyndyq sayystardy zerttey aldy. Shyn mәninde, ol qazaqtyng aqyndyq ónerining qazynalyq  qoynauyna enip, nәrimen susyndaghan. Keyinirek Jansýgirovting jazugha degen talabynyng Abay esimi arqyly oyanghanyn ózi jazyp qaldyrghan esteliginen bilemiz. Aqyn búl esteliginde 1914 jyldary el ishinde iyesiz qanghyrghan «Qazaq» gazetining bir nómirining qolyna týskenin, onda «Qazaqtyng bas aqyny» degen Abay turaly maqaladan eng alghash Abaydyng esimimen tanysqanyn aitady. Esimin esinde janghyrtqan Iliyas Jansýgirov endi Abaydyng kitabyn qolyna týsiruge qúshtarlanyp, әkesining 1 somgha astyq satyp bergen aqshasynan 70 tiyn alyp, sodan bir qapty 30 tiyngha artyq satyp, dosynan kitap alyp beruin ótingen. At ýstinde jýrse de, qolynan Abaydyng kitaby týspegen aqyngha hakim qatty әser etip, jazugha degen talabyn oyatqan kórinedi.

Qazaq poeziya әleminde  Iliyas Jansýgirovting filosofiyalyq iyirimderge toly ólenderi Abaydan keyin oryn alatynyn zamandastary da moyyndaghan. Shynynda, Iliyastyng tuyndylarynyn Abay salghan soqpaq joldar jii kezedesedi. Mәselen, aqynnyng «Qorqamyn» atty óleni Abaydyng «Bolys boldym, mineki» degen satiralyq ólenining izimen jazylghanyn anyq bayqaymyz.

Qalamyn qolynan bir sәt tastamaghan Iliyas Jansýgirov pen ózi kósile jyrlaghan Aqan serining Qúlagerining arasynda erekshe úqsastyq barday kórinedi. Zer salyp qarasaq, ekeuining de bәigening aldyn bergisiz dýldýl ekendigi ras. Tipti jaqsylyq pen jamandyq qatar jýretin taghdyr alanynda da, qasaqana jasalghan qayghyly ólimderinde de әli ashylmaghan bir syr jatqanday.

Iliyas Jansýgirovtyng «Joldastar» atty romany prozalyq shygharmalarynyng ishindegi eng kólemdisi bolyp esepteledi. Jazushy búl romanda azattyqty ansaghan adamdardyng asqaq armanyn, qazaq dalasyndaghy enbek adamdarynyng tirshilik ghúmyryn, tarih sahnasynda óshpestey iz qaldyrghan 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisting kórinisin ashyq beyneleydi. Shygharmanyng negizgi iydeyasy – últtyq tarih pen býgingi qogham ómirining airyqsha sәtterining kórinisi, jeke taghdyr men tarih taghdyrynyng arasyndaghy ýzilmeytin baylanys, harakterler men sujettik qúrylymdaghy әleumettik-tarihy aighaqtardy oqyrmangha úsyna otyryp, halyqtyng tendik pen bostandyq jolyndaghy úly kýresin beyneleu.

Iliyas Jansýgirov HH ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldary tәrjimalyq ispen shúghyldanyp, qalyng qazaqty óz shygharmashylyghymen ghana emes, dýnie jýzi klassikterining tuyndylarymen de tanystyryp, ruhany kókjiyegin keneytti. Pushkiyn, Lermontov, Nekrasov, Mayakovskiy, Gugo, Utkiyn, Tihonov syndy orystyng kóptegen kórnekti aqyndarynyng shygharmalaryn qazaq tiline audara bastaydy. Búl jóninde qazaqstandyq audarmashy, prozashy, publisist jәne әdebiyettanushy Gerolid Beliger 2001 jyly aqyn qaytys bolghannan keyin, 63 jyldan song Iliyas Jansýgirovting týpnqasqanyng әrbir sózin qazaq tiline sinimdi sózben almastyrghanyn, Pushkinning birde-bir sózi tasada qalmaghanyn, kerisinshe,  ólenning tandalghan ólshemining arqasynda ýzindi retinde tolyqtyrylyp, naqtylaghanghanyn aitady. Iliyas Jansýgirovting Pushkin shygharmashylyghyn qazaq tiline audarudy alghash qolgha alghandardyng biri retinde ony eshkim basyp oza almaghanyn da basa aityp, óz dengeyinde baghasyn berdi. 1937 jyly 10 aqpanda «Qazaq әdebiyeti» gazetining betinde jaryq kórgen «Pushkin audarmasy qazaq әdebiyetine ne berdi?» atty maqalada Iliyas Jansýgirov Pushkinning negizgi shygharmalaryn jýz jyldyqqa arnap qazaq tilinde shygharghandaryn, múnyng ishinde «Evgeniy Onegiyninen» bastap týrli piesa, satiralaryna deyin elu shaqty úsaq ólenderining bar ekenin jazghan. Qazaq әdebiyetining oljasyn Pushkin shygharmalaryn audaru arqyly bayytqanyn, Pushkinning qazaq aqynyna ainalghandyghyn jetkizedi.

«Jastardyng qaruy – oqu, bilim» degen Iliyas Jansýgirovtyng 130 jyldyq mereytoyy qarsanynda aqynnyng poeziya men dramalyq shygharmalary nasihattalyp, shygharmashylyq múralary zerdelenude. Aqpan aiynyng 24 júldyzynda Astana qalasynda Tilderdi damytu jәne arhiv isi basqarmasyna qarasty «Ruhaniyat» ortalyghynyng úiymdastruymen «Haq sóile, qyzyl tilim, adal sayrap» atty mәnerlep oqudan qalalyq sayys ótti. Úiymdastyrushylar Iliyas Jansýgirovtyng shygharmalaryn nasihattu arqyly talantty jastardy qoldap, halyqqa tanytudy da maqsat etkenderin aitady. Sonday-aq, 28 aqpanda Qyzyljar audanynyng mәdeniyet, tilderdi damytu jәne sport bólimderining úiymdastyruymen «Iliyas Jansýgirov oqularyn» ótkizu josparlandy.

1984 jyly aqynnyng 90 jyldyq mereytoyyna oray ashylghan muzey ýy 40 jyldan beri damylsyz qyzmet kórsetip kele jatyr.  Biylghy jyly da muzey ýlken dayyndyqpen auqymdy josparlar qúrdy. Anyghyraq aitqanda, jer jәnnaty Jetisu ónirin sheksiz sýigen jampozdyng shygharmashylyq múrasyn nasihattau maqsatynda aqynnyng peyzajdyq lirikasyna jatatyn «qazaq poeziyasyndaghy úly janalyq» bolghan «Jetisu suretteri» ólenine diorama jasau, «Aqiyq aqyn – Iliyas» atty oblystyq ghylymy konferensiya men Astana qalasyndaghy №58 mektep-gimnaziyasyna «Iliyas aqynnyng múrasy» atty jyljymaly kórme úiymdastyru, Sayat Iliyasúlynyng әkesi turaly jazylghan estelikterinen jinaqtalghan kitap shygharu, Bolat Ghabitovtyng «Asyldyng synyghy» atty jana ekspozisiyasyn ashu josparlanghan. Juyrda muzeyge Qytay Halyq Respublikasy, Shәueshek qalasynyng túrghyny, Shynjang kompozitorlar odaghynyng bedeldi kompozitory Dumangýl Múratjanqyzy kelipti. Iliyas Jansýgirovtyng Qytayda gazet múqabasynda jariyalanghan «Bóbek bóleu» ólenin tebirene oqyghan kompozitor qayran qalghan kórinedi. Erekshe әser alghany sonshalyq, búl ólenge arnap әuezdi әuen shygharypty. «Qúlaqtan kirip, boydy alghan» kompozisiya qytaylyqtardyng yqylasyna bólenip, marapatqa da ie bolghan eken. Búl shygharghan tuyndysyn atameken qúshaghyndaghy muzey qoryna tapsyrdy.

Eske sala keteyik, 2024 jyldyng 26 sәuirinde Iliyas Jansýgirov atyndaghy Jetisu uniyversiyteti dәstýrli týrde qúlager aqynnyng shygharmashylyghyn nasihattau, jastardyng poeziyagha degen qúshtarlyghyn arttyru maqsatynda «Iliyas әlemi» atty student-jastargha arnalghan festivali ótkizedi.

Uaqyt aghyny jyljyp, zamana shejiresining qily paraqtary ashylghan sayyn qazaqtyng nebir kólenkeli kezenderinde jaryq bolugha tyrysqan jandardyng әreketin biritindep qana bilip kele jatqanymyz ótirik emes. Búl Iliyas Jansýgirovke de qatysty. Jogharyda atalghan iygi sharalardy jýzege asyru – esimi últ sanasynan joghalmaytyn Iliyastyng ruhy men býgingi jastar ýshin últtyq paryzdyng airyqsha ýlgisi.

Dana Sadyrqan 

Abai.kz