Qylmys ataulynyng basym kópshiligi zansyz payda tabu maqsatynda jasalatyny belgili. Onyng ishinde jemqorlyqqa qatysty qylmystyng alatyn orny erekshe. Sybaylas jemqorlyqtyng elimizge tiygizetin zalalyn esepteu de, elestetu de qiyn. Mysaly, 2023 jyly qylmystyng búl týri arqyly memleketke 60,8 mlrd. tenge zalal keltirilgen eken. Búl – naqty jymqyrylghan mýlikting ghana qúny.

OZGhAN EL MEN TOZGhAN EL

Álemde «sybaylas jemqorlyqty joy» dep atalatyn normativtik akti joq. Sebebi jemqorlyqty joidyng jolyn tapqan últ joq, sondyqtan zandardyng bәrinde jemqorlyqqa qarsy kýres kózdeledi, yaghny jemqorlyq barlyq memlekette bar, biraq sipaty, kólemi әrtýrli. Bir elde úsaq burokratiya paramen ústalyp jatsa, bir elde memlekettik basqaru tek bir jemqor toptyng mýddesine baghyndyrylghan. Sondyqtan jemqorlyqqa qarsy kýres memleketting negizin qúraytyn qoghamdyq kelisimsharttardan tuyndaytyn keshendi әreketterdi talap etedi. Eger biyligining qaynar kózi halyq bolatyn memleket basshysy elding resurstaryn tiyimdi paydalanyp, memlekettik funksiyalardy jýzege asyra almasa, demokratiyalyq proseske say biylik auysuy kerek. Búl jaghdayda biylik auyspasa, demek, qoghamdyq kelisim joq, memleket basshylyghy legitimsiz otyr degen sóz.

Daron Adjemoglu men Djeyms Robinsonnyng avtorlyghyndaghy «Nelikten últtar sәtsizdikke úshyraydy: biyliktin, órkendeuding jәne kedeylikting payda boluy» ghylymy zertteuinde keybir memleketterding ekonomikalyq órkendeuge jetuining negizgi sebepterin zerdeleude – geografiyany, mәdeniyet jәne әsirese institusionaldyq aiyrmashylyqtardy keninen taldaydy. Avtorlar inkluzivti jәne ekstraktivti instituttar arasyndaghy aiyrmashylyqqa nazar audarady. Inkluzivti instituttar barlyq azamat ýshin ashyqtyqpen, qoljetimdikpen, zang aldyndaghy tendikpen sipattalady jәne búl ekonomikalyq ósu men innovasiyagha yqpal etedi. Ekstraktivti instituttar kerisinshe, adamdardyng shaghyn toby elding ekonomikalyq jәne sayasy resurstaryn baqylaytyn jaghdaylar jasaydy, kóbinese óz kýshteri men resurstaryn jeke mýddeleri ýshin paydalanady. Sybaylas jemqorlyq ekstraktivti instituttardyng negizgi aspektisi bolady. Óitkeni búl shaghyn elitagha biylikti saqtaugha jәne jalpy qoghamnyng esebinen bayy týsuge mýmkindik beredi.

Ekstraktivti instituttardaghy sybaylas jemqorlyq qoghamnyng memlekettik instituttargha degen senimine núqsan keltiredi, ekonomikalyq ósu men innovasiyany bayaulatady. Óitkeni ol biznes ýshin tensizdik tudyrady, múnda tabys kóbinese tiyimdilik pen innovasiyagha emes, biylikke jaqyndyq pen para tóleu qabiletine baylanysty bolady. Búl resurstardyng tiyimsiz bólinuine jәne ekonomikalyq damu men halyqtyng әl-auqatynyng әlsizdenuine әkeledi.

Ekstraktivti instituttar óte ómirshen. Biyliktegi jeke túlghalardyng auysuy, әdette, ekstraktivti instituttardyng basshylary men benefisiarlarynyng auysuyna ghana alyp keledi. Jogharyda atalghan enbekte damuy tejelip qalghan Latyn Amerikasy elderi men Soltýstik Amerika salystyrylyp alynghan. Latyn Amerikasynda jergilikti halyqty qúldyqqa salyp, plantasiya nemese shiykizat arqasynda bayyp, ózining kapitalyn arttyrugha úmtylghan ispan jәne portugal kolonisteri ózderi jәne óz úrpaghy ýshin memleket qúrghan bolsa, otar elderdi industrializasiyalap, damytqan aghylshyn kolonisteri ozyp ketkeni tarihtan belgili.

Bizding elde memleketting túraqty damuy men azdy-kópti dәuletting halyq arasynda birkelki tarauyn kózdeytin inkluzivti instituttar bar ma nemese elding shiykizatyn satyp, shektelgen topty bayytyp, bolashaq úrpaqtyng mýddesin taptaytyn instituttar basym ba? Búl súraqqa jauap izdeu  ýshin keybir sheteldik sot isterine sholu jasap kóreyik.

PARA BERGEN «PATRIOTQA» AYYPPÚL SALYNDY. PARA ALGhANDAR QAYTTI?

«Kópting kózi – kóregen» degen  babalarymyz... Talay jyldar boyy elimizde oryn alghan jagha ústatar jayttardy kózimizben kórip, qolymyzben ústasaq ta, tez úmytyp ketkendeymiz. Mәselen, Niu-York ontýstik okrugining bas prokurory 2003 jyly Parijge úshyp bara jatqan jerinen Djeyms Giffindi tútqyndaydy. Búl kәsipkerge prokuror «Teniz múnay ken oryndarynda Batys kompaniyalarynyng mýddesin arttyru ýshin Qazaqstannyng joghary lauazymdy túlghalaryna para berdi» degen aiyp taghady. Sot isti qarau barysynda Giffin AQSh-tyng Ortalyq barlau basqarmasynyng (SRU) tapsyrmasymen әreket etken «naghyz patriot» ekenin anyqtap, oghan bar-joghy 25 dollar aiyppúl  salady. Al Shveysariyada para alu ýshin ashylghan bank shotyndaghy aqshany AQSh soty Qazaqstan azamattarynyng oquyn qarjylandyrugha jiberu shartymen ghana bosatady. Onymen «Bota» qoghamdyq qory ainalysqan. Sonymen qatar Qazaqstan AQSh-tyng Aughanystandaghy әskeri ýshin birneshe әue dәlizin ashyp beredi. Osylaysha, әigili «Kazahgeyt» isi men AQSh prokurorlarynyng arqasynda birshama azamattar әleumettik kómekke qol jetkizdi, al AQSh әskeri jana transporttyq mýmkindikterge ie bolady.  Shet memleketter para berushilerdi osylay jauapqa tartyp jatqanda Qazaqstan tarapynan para alushy bir adam da  aiyptalmaghany tanghaldyrady...

2007 jyly Tehas shtatynyng ontýstik okrugining prokurory Djeyms Bukenenning bastamasymen Baker Hughes Services International Inc. (BHSI) kompaniyasyna «Karashyghanaq» múnay ken ornynda atalghan taraptyng mýddesin ótkizip beru ýshin «KazahOyldyn» lauazymdy túlghasyna para berdi» degen aiyp taghady. Ayyptalushy tarap «Sheteldegi sybaylas jemqorlyq turaly» zandy (FCPA) búzghany ýshin kinәsin moyyndap, 44 million AQSh dollary somasynda aiyppúl tóleydi. Sondaghy BHSI kompaniyasy «konsulitasiyalyq qyzmet kórsetedi» dep ýshinshi bir kompaniyagha 4,1 million dollar tólep ýlgergen, esesine, «Qarashyghanaqtan» týsetin tabystyng 2 payyzy BHSI-tyng qorjynyna qúiylghan. Shyndyghanda, eshqanday qyzmet kórsetilmegen. Bizding tarap taghy da tym-tyrys.

2009 jyly BG Group PLC britandyq tabighy gaz kompaniyasynyng basshysy Erin Fuksqa «Qazaqstannyng lauazymdy túlghalaryna 90 million AQSh dollary kóleminde para berdi» degen aiyp taghylady.  Búl is barysynda Federaldy aiyptaushy bylay deydi: «..Óz jerlerinen alynghan resurstardy paydalanu qúqyghynan jәne memlekettik qyzmetkerlerden adal qyzmet talap etu qúqyghynan aiyrylghan Qazaqstan halqyn qosa alghanda, búl paralardyng kóptegen qúrbany boldy».  Sot BG Group PLC ýshin ýlken aiyppúldarmen ayaqtalady. Al biz taghy da týk kórmegendey ýnsiz qaldyq.

2011-12  jyldary jahandyq gigant Compass Group-qa qarsy is boyynsha zandy qújattarda Qazaqstan ýkimetining sheneunigi men onyng otbasy Dubayda qúny 19 000 dollarlyq demalysyn Qazaqstandaghy Kaz Munay Gaz Services Compass (KMGSC) kәsiporny arqyly ótkizgeni aitylghan. Taghy bir sheneunikting úlynyng AQSh uniyversiytetindegi oqu aqysyn «firma tólegen» dep kórsetedi. Al enshiles kompaniya «QMG-gha, onymen baylanysty memlekettik mekemege sәndi kólikterdi jetkizu boyynsha memlekettik proseduralardy ainalyp ótti» dep aiyptalghan. Jalpy, búl is boyynsha  keminde 5.4. million funt sterling kóleminde zalal keltirilgeni jayly aitylady. Biz jaq, әdettegidey, tym-tyrys.

BANKTER MEN BYLYQTAR

2017 jyly Úiymdasqan Qylmys pen Sybaylas jemqorlyq turaly Esep beru jobasy (OCCRP) әrtaraptandyrylghan Meridian Capital ýshin qújattardy rәsimdeumen ainalysqan Bermudtaghy Appleby zang firmasy arqyly jariya bolghan 6,8 million qúpiya jazbalardy zertteytin BAQ konsorsiumy  Suddeutsche Zeitung german gazeti arqyly kelesi aqparatty jariyalaydy. Esepke sәikes, atalghan kompaniya qúryltayshylarynyng ishinde  múnay jәne energetika eks-ministri jәne búrynghy «Kazkommersbanktyn» basqarma mýsheleri bar kórinedi. Túnghysh  preziydentke jaqyn túlghalardyng qaramaghyndaghy Kazaqstan Halyq banki bolymsyz qarjygha satylardyng aldynda memlekettik qazynadan 7,5 milliard dollar «sauyqtandyru» kómegin alghan Kazkommersbank Meridian Capital-gha asa qolayly sharttarmen qarjy berip otyrghan. «Kredit berilgen jobalar iske aspay qalsa, búl esh kedergisiz Kazkommersbanktyng shyghynyna ainalyp otyrghan» degen aqparatty taratty Suddeutsche Zeitung gazeti. Sonda memleketten millardtaghan dollar alyp otyrghan bank basqarmasy biylikting tóniregindegi adamdar qúrghan ofshorlyq kompaniyagha aqshany qúya bergen de, qúighan aqshasy shyqpasa: «Shyghyngha battym», – dep memleketten kómek súray bergen. «Búl jaghday Qazaqstan halqyna qansha zalal keltirdi?!» – dep nemis  jurnalisteri shyryldap jýr.  Biz jaq tym-tyrys.

Dәl sol jyly AQSh  Úlybritaniyanyng Qorghanys alyby Rolls-Royce Qazaqstandaghy energiyamen baylanysty kelisimsharttardy jenip alugha kómektesu ýshin «35 million dollarlyq para alu shemasyna qatysy bar» dep aiyptalghan bes adamgha qatysty qylmystyq is qozghady.  Rolls-Royce kompaniyasynyng búrynghy agha atqarushy diyrektory Djeyms Finly amerikalyq sudiyanyng aldynda sybaylas jemqorlyq ýshin kinәsin moyyndady. Rolls Roystan para alghan halyqaralyq dengeydegi jemqorlyghymyzdyng jetken jeri – mine. Biz jaq tym-tyrys.

Búlar – bizge sheteldik qúqyq qorghau organdaryna mәlim bolghandary ghana, beymәlimi qanshama.

Álsiz institusionaldyq tetikter: sybaylas jemqorlyqqa qarsy tiyimdi agenttikter men baqylau tetikterining bolmauy sybaylas jemqorlyq әreketterin jasaudy jenildetui mýmkin. Qylmys jasaghanda jauapkershilikke tartylu mýmkindigi maksimal boluy kerek. Eger jýie jemqor lauazymdy túlghalardy aqtap, qylmysyn bayqamaghansyp, jazagha tartylatyndardy óz betinshe tandap, bir jaghynan, keshirip jatsa, jemqorlyq qylmystar sanyn sózsiz arttyrady.

Songhy jyldary iske qosylghan institusionaldyq tetikter jayly aita ketsek, tabysty deklarasiyalau mindeti – asa manyzdy shara. Zansyz tabysty zandastyrumen kýresu jәne tabysty deklarasiyalau parany kәdege jaratu mýmkindigin tómendetedi. Búl tek jemqorlyq emes, barsha payda tabugha baghyttalghan qylmystardyng jasalu mýmkindigin azaytady. Memlekettik qúrylymdardyng is-әreketterinde ashyqtyqtyng bolmauy sybaylas jemqorlyq ýshin mýmkindikterdi arttyrady. Memlekettik, yaghny salyq tóleushiler men azamattardyng qarajatyna qatysty barlyq joba-jospar jәne esepterde ashyq aqparat boluy tiyis. Ádette, eshtenege uaqyty jetpeytin memlekettik organdargha belsendi azamattyq qoghamnyng mýsheleri kómegin beredi. Aqparat ashyq bolsa, jurnalister men belsendiler memlekettik shyghyndardy qosymsha zerttep, qylmystargha nazar audartyp otyrady.

Shyghu tegi dәleldenbegen kapitaldy syilau – ýlken qatelik

Mәdeny faktorlar: keybir qoghamda sybaylas jemqorlyq biznesti jýrgizuding nemese memlekettik qúrylymdarmen ózara әrekettesuding qalypty tәjiriybesi retinde qabyldanuy mýmkin. Belgili bir salada aiyryqsha submadeniyet qalyptasqany bәrine aighaq. Memlekettik lauazymgha jana ghana qol jetkizgen tuysymyzdyng ayaq astynan qaltasy qalyndap jatsa, toygha shyqyryp, el aldynda sóz berip, maqtap, shapan jauyp jatamyz. Memlekettik qyzmette jýrip ózine kapital jasap alghan «kәsipkerlerimizdi» biyik minbege otyrghyzyp, tabynyp tabanyn jalaymyz. Shyghu tegi dәleldenbegen kapitaldy syilau – ýlken qatelik. Bizding әigili adamdarymyzgha qarsy Úlybritaniyada qozghalghan is barysynda: «Biz óte berik jәne qynyrmyz. Biz әrqashan kýmәndi kapitaldy baqylaudyng zanmen berilgen barlyq qúralyn qoldanatynymyzdy eskerttik jәne biz múny jalghastyramyz», – dedi NCA basshylarynyng biri Grem Biggar. Bay bolu mәdeniyeti qalyptasqan memleketterde kapitaly kýmәndi kisilermen basqa kәsipkerler tipti qol alyspaydy. Sebebi qoghamnyng aiyptauynan, tútynushylardyng baykotynan jasqanady. Sondyqtan qoghamdyq aiyptaudyng tómen dengeyi jemqorlyqpen kýresuge degen yntany tómendetui mýmkin. Sybaylas jemqorlyqqa qarsy tiyimdi kýres zannamany kýsheytudi, memlekettik organdar әreketterining ashyqtyghyn arttyrudy, memlekettik basqaru jýiesin jaqsartudy jәne qoghamda sybaylas jemqorlyqtan bas tartu mәdeniyetin tәrbiyeleudi qosa alghanda keshendi sharalardy talap etedi.

Elimizding tarihy tereng jәne bay bolghanymen, tәuelsiz memleketimizding ghúmyry óte jas. Áu bastan Qazaqstangha 100 payyz sauatty, bilimdi, patriot halyq búiyrghan, úlan-ghayyr jer bergen, qoynauyn baylyqqa toltyrghan. Kenes zamanynan jýieli infraqúrylym, ata-babamyzdan asa bay mәdeniyet qalghan. Tәuelsizdigimizding bastapqy kezeninde negizgi eksport yuniyti –múnaydyng baghasy rekordty shamada sharyqtap ketkenin bilemiz. Elimizding ekonomikalyq órkendeu әleuetin mýmkindiginshe jýzege asyra almauy –  jahandyq problemalardyng kesiri emes, ekstraktivti instituttardyng әseri. Inkluzivti instituttardy qalyptastyru jolyna týsken bolsaq, elimizdi demokratiyalandyrudy  ýdetu kerek, kýdikti kapitaldarmen kýresu kerek, qúqyq qorghau jýiesin jetildirip, sot jýiesining tolyq tәuelsizdigin qamtamasyz etu kerek! Jemqorlyq qylmystar ýshin jazalaudy tolyq qamtamasyz etip, ashyqtyq pen qoghamdyq baqylaugha jol ashu qajet! Jasandy intellekt, blokcheyn, bioinjiyneriya syndy jogharghy tehnologiyalyq baghyttarda sharyqtap ketuding aldynda túrghan әlemde ornymyzdy tabu ýshin azdy-kópti jinaghan dәuletimizdi tiyimdi júmsau – endigi úrpaqtyng basty mindeti.

Syrym Ábil,

Astana qalasy

Derekkózi: «Qazaq әdebiyeti» gazeti, №11 (22 nauryz, 2024 jyl)

Abai.kz