Álemning jeti elinde qúldyqqa ainalghan halyqtar ókilderining aksiyalary ótti. 19-21 shildede AQSh, Týrkiya, Polisha, Litva, Fransiya, Germaniya jәne Finlyandiyada Qúldandyrylghan halyqtar aptalyghyna arnalghan demonstrasiyalar men jeke piyketter ótti.

Aksiyalar RF túrghylyqty halyqtarynyng ózin-ózi aiqyndauyn talap etip, sonday-aq sayasy tútqyndargha arnaldy, dep habarlaydy aksiyany úiymdastyrushy Erkin Últtar Ligasynyng baspasóz qyzmeti.

- Biyl biz Qúldandyrylghan halyqtar aptalyghyn Resey basyp alyp, anneksiyalaghan halyqtar, últtyq respublikalar jәne (ózin-ózi «Idel.Realii» dep jariyalaghan) Ichkeriya elderining sayasy tútqyndaryna arnadyq. Olar - cherkester, sheshender, tatarlar, bashqúrttar, oirat-qalmaqtar, buryattar, sahalar, erzya, udmurttar jәne basqa da halyqtar men aumaqtardyng ókilderi. Halyqaralyq júrtshylyq Reseyde últtyq qozghalys belsendilerin, qúqyq qorghaushylar men bizding halyqtarymyzdyng arasynan shyqqan jurnalisterdi qalay qudalaytyny turaly eshtene bilmeydi. Biz búl jaghdaydy sayasy zeketterding taghdyryna qogham nazaryn audara otyryp, týzetuge tyrystyq, - dep týsindiredi oyrat-qalmaq Batyr Boromanghnaev, Qúldandyrylghan halyqtar aptalyghynyng úiymdastyru komiytetining tóraghasy jәne Niu-Yorktegi demonstrasiyany úiymdastyrushy.

Ol sonday-aq, Liga ókilderi AQSh preziydenti men Kongresine bastama kóterip, «Kenes Odaghy ydyraghannan keyin de qúldyqqa batqan halyqtar turaly» jana zang qabyldaudy úsynghanyn aitty.

2022 jyldan bastap Erkin Últtar Ligasy jyl sayyn Qúldandyrylghan halyqtar aptalyghyna oray aksiyalar men demonstrasiyalar ótkizedi. Biyl demonstrasiyalargha búghan deyin demonstrasiyalargha qatyspaghan marilar men udmurttar - Povoljiedegi fiyn-ugor halyqtarynyng belsendileri qosyldy.

- Biz piyketke shyghyp, amerikandyqtargha Ideli-Oral: udmurt, tatar, bashqúrt, chuvash, mari, erzyan jәne mokshan halyqtarynyng jaghdayyn aityp berdik. Putinning «túraqtylyghy» kezinde bizding halyqtarymyzdyng jaghdayy óte nasharlady. Til men mәdeniyetti qarjylandyru qysqardy. Entuziasttar men granttar - bizding halyqtarymyzdy saqtaytyn nәrse. 2018 jyldan bastap mektepte ana tilderin oqytugha is jýzinde tyiym salyndy. Bizding salyqtar federaldyq ortalyqqa ketedi, al mәdeniyet pen úqsastyqty qoldau joq, - dep týsindiredi AQSh-tyng Florida shtatyndaghy Djeksonvill-Bitch qalasynda piyketke shyqqan udmurt belsendisi jәne sayasy emigrant Artem Medvedev.

Biyl Liga sayasy tútqyndargha arnalghan týrli tilderde paraqshalar toptamasyn shyghardy. Demonstrasiyagha qatysushylar búl paraqshalardy Niu-York, Vashington, Los-Andjeles, Antaliya, Vilinus, Varshava, Bonn jәne Helisinkiyde ótip bara jatqandargha taratqan.

- Biz býkil әlemdegi adamdargha bizding halyqtarymyz bar ekenin jәne olar óz qúqyqtary ýshin kýresip jatqanyn kórsetemiz. Eng basty qúqyq - óz taghdyryn óz betinshe anyqtap, Reseysiz erkin ómir sýru. Los-Andjeleste, basqa da kóptegen qalalardaghyday, biz «Bashqúrtstan», «Tatarstan», «Buryat-mongol», «Saha» degen jazulary bar jәne bolashaq memleketterding jalaulary bar Liganyng firmalyq futbolkalarymen kóshelerge shyghdyq. Biz qazirgi Reseyding imperiyalyq sipaty men halyqtarymyzdyng naqty jaghdayyn týsindiretin aghylshyn tilindegi paraqshalardy taratamyz. Kez kelgen basqasha oilaghany ýshin adamdy týrmege ne mәjbýrlep emdeuge jibere alady. Amerikandyqtar Reseyde respublikalardyng memlekettik tilderinde oqytatyn uniyversiytetter, últtyq jәne respublikalyq sayasy partiyalar joq ekenin bilmeydi, - dedi bashqúrt últtyq qozghalysynyng mýshesi Aygýl Lion.

Qúldyqqa úshyraghan halyqtar aptalyghy (Captive Nations Week) - búl bastapqyda «kommunistik rejimderding baqylauyndaghy qúldyqqa úshyraghan halyqtar» problemasyna júrtshylyqtyng nazaryn audarugha baghyttalghan jyl sayynghy búqaralyq is-sharalar kesheni. Osy zangha sәikes, AQSh preziydenti jyl sayyn - olardyng barlyghy erkindik pen tәuelsizdikke qol jetkizgenge deyin «Qúldandyrylghan halyqtar aptalyghyn» jariyalaugha uәkiletti.

«Apta» alghash ret 1953 jyly ótkizildi, al 1959 jyly AQSh Kongresining qarary qabyldanatyn resmy mәrtebege ie boldy. 1959 jyly 17 shildede preziydent Duayt Eyzenhauer qarargha zang kýshin berdi.

Qarardyng mәtininde mynaday elder tizbelengen: Polisha, Vengriya, Litva, Ukraina, Chehoslovakiya, Latviya, Estoniya, Belarusi, Rumyniya, Shyghys Germaniya, Bolgariya, kontiynentalidy Qytay, Armeniya, Ázirbayjan, Gruziya, Soltýstik Koreya, Albaniya, Ideli-Oral, Tiybet, Qazaqtar Týrkistan, Soltýstik Vietnam jәne t.b.

Songhy jyldary Resey Resey Federasiyasynda federalizmdi qorghap jýrgen belsendilerge jәne Mәskeuding jergilikti halyqtar men últtyq azshylyq ókilderine qatysty jýrgizip jatqan «assimilyasiyalyq» sayasatyna qysym kórsetkeni ýshin syngha alyndy. Sonymen qatar, sarapshylar men belsendiler memleketting federativtik negizderin bólshekteuge nazar audarady.

Resey biyligi federalizmdi, ónirlerding ókilettikterin jәne Resey Federasiyasynda túratyn jergilikti halyqtardyng qúqyqtaryn qorghaytyn, tipti sayasy (el Konstitusiyasymen kepildendirilgen) sózderdi de kriminaldaytyn belsendilerdi qudalaudy kýsheytude. Búl belsendilerding Reseyden bólinu niyeti turaly jii aita bastauyna әkeldi.

Ótken jyly Resey Bas prokuraturasy «Erkin últtar ligasy» jәne «Reseyden keyingi erkin halyqtar forumy» qozghalysynyng «jaghymsyz» úiymdary dep jariyalaghan bolatyn. Vedomstvonyng habarlauynsha, búl birlestikter separatistik úranmen shyghyp, Reseyding konstitusiyalyq qúrylysyna jәne qauipsizdigine qauip tóndiredi.

2024 jylghy 7 mausymda Reseyde «Reseyge qarsy separatistik qozghalys» joq úiym «ekstremistik» dep tanyldy. Sot tyiym salu turaly sheshim qabyldaghan otyrys jabyq rejimde ótti. RF Ádilet ministrligining pikirinshe, búl qozghalys «Reseyding kópúltty birligi men aumaqtyq tútastyghyn búzugha» baghyttalghan. Qozghalystyng qanday da bir erekshe belgileri nemese onyng rәmizderi habarlanbaydy. Reseyde jәne әlemde osynday ataudaghy resmy úiymdardyn, partiyalardyng nemese qozghalystardyng tirkelgeni turaly búryn belgili bolghan joq.

Abai.kz