الەمنىڭ جەتى ەلىندە قۇلدىققا اينالعان حالىقتار وكىلدەرىنىڭ اكتسيالارى ءوتتى. 19-21 شىلدەدە اقش، تۇركيا، پولشا، ليتۆا، فرانتسيا، گەرمانيا جانە فينليانديادا قۇلداندىرىلعان حالىقتار اپتالىعىنا ارنالعان دەمونستراتسيالار مەن جەكە پيكەتتەر ءوتتى.

اكتسيالار رف تۇرعىلىقتى حالىقتارىنىڭ ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋىن تالاپ ەتىپ، سونداي-اق ساياسي تۇتقىندارعا ارنالدى، دەپ حابارلايدى اكتسيانى ۇيىمداستىرۋشى ەركىن ۇلتتار ليگاسىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى.

- بيىل ءبىز قۇلداندىرىلعان حالىقتار اپتالىعىن رەسەي باسىپ الىپ، اننەكسيالاعان حالىقتار، ۇلتتىق رەسپۋبليكالار جانە ء(وزىن-ءوزى «Idel.رەالي» دەپ جاريالاعان) يچكەريا ەلدەرىنىڭ ساياسي تۇتقىندارىنا ارنادىق. ولار - چەركەستەر، شەشەندەر، تاتارلار، باشقۇرتتار، ويرات-قالماقتار، بۋرياتتار، ساحالار، ەرزيا، ۋدمۋرتتار جانە باسقا دا حالىقتار مەن اۋماقتاردىڭ وكىلدەرى. حالىقارالىق جۇرتشىلىق رەسەيدە ۇلتتىق قوزعالىس بەلسەندىلەرىن، قۇقىق قورعاۋشىلار مەن ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ اراسىنان شىققان جۋرناليستەردى قالاي قۋدالايتىنى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيدى. ءبىز بۇل جاعدايدى ساياسي زەكەتتەردىڭ تاعدىرىنا قوعام نازارىن اۋدارا وتىرىپ، تۇزەتۋگە تىرىستىق، - دەپ تۇسىندىرەدى ويرات-قالماق باتىر بورومانعناەۆ, قۇلداندىرىلعان حالىقتار اپتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى جانە نيۋ-يوركتەگى دەمونستراتسيانى ۇيىمداستىرۋشى.

ول سونداي-اق، ليگا وكىلدەرى اقش پرەزيدەنتى مەن كونگرەسىنە باستاما كوتەرىپ، «كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن دە قۇلدىققا باتقان حالىقتار تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداۋدى ۇسىنعانىن ايتتى.

2022 جىلدان باستاپ ەركىن ۇلتتار ليگاسى جىل سايىن قۇلداندىرىلعان حالىقتار اپتالىعىنا وراي اكتسيالار مەن دەمونستراتسيالار وتكىزەدى. بيىل دەمونستراتسيالارعا بۇعان دەيىن دەمونستراتسيالارعا قاتىسپاعان ماريلار مەن ۋدمۋرتتار - پوۆولجەدەگى فين-ۋگور حالىقتارىنىڭ بەلسەندىلەرى قوسىلدى.

- ءبىز پيكەتكە شىعىپ، امەريكاندىقتارعا ىدەل-ورال: ۋدمۋرت، تاتار، باشقۇرت، چۋۆاش، ماري، ەرزيان جانە موكشان حالىقتارىنىڭ جاعدايىن ايتىپ بەردىك. ءپۋتيننىڭ «تۇراقتىلىعى» كەزىندە ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ جاعدايى وتە ناشارلادى. ءتىل مەن مادەنيەتتى قارجىلاندىرۋ قىسقاردى. ەنتۋزياستتار مەن گرانتتار - ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدى ساقتايتىن نارسە. 2018 جىلدان باستاپ مەكتەپتە انا تىلدەرىن وقىتۋعا ءىس جۇزىندە تىيىم سالىندى. ءبىزدىڭ سالىقتار فەدەرالدىق ورتالىققا كەتەدى، ال مادەنيەت پەن ۇقساستىقتى قولداۋ جوق، - دەپ تۇسىندىرەدى اقش-تىڭ فلوريدا شتاتىنداعى دجەكسونۆيلل-بيتچ قالاسىندا پيكەتكە شىققان ۋدمۋرت بەلسەندىسى جانە ساياسي ەميگرانت ارتەم مەدۆەدەۆ.

بيىل ليگا ساياسي تۇتقىندارعا ارنالعان ءتۇرلى تىلدەردە پاراقشالار توپتاماسىن شىعاردى. دەمونستراتسياعا قاتىسۋشىلار بۇل پاراقشالاردى نيۋ-يورك، ۆاشينگتون، لوس-اندجەلەس، انتاليا، ۆيلنيۋس، ۆارشاۆا، بونن جانە حەلسينكيدە ءوتىپ بارا جاتقاندارعا تاراتقان.

- ءبىز بۇكىل الەمدەگى ادامدارعا ءبىزدىڭ حالىقتارىمىز بار ەكەنىن جانە ولار ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقانىن كورسەتەمىز. ەڭ باستى قۇقىق - ءوز تاعدىرىن ءوز بەتىنشە انىقتاپ، رەسەيسىز ەركىن ءومىر ءسۇرۋ. لوس-اندجەلەستە، باسقا دا كوپتەگەن قالالارداعىداي، ءبىز «باشقۇرتستان»، «تاتارستان»، «بۋريات-مونگول»، «ساحا» دەگەن جازۋلارى بار جانە بولاشاق مەملەكەتتەردىڭ جالاۋلارى بار ليگانىڭ فيرمالىق فۋتبولكالارىمەن كوشەلەرگە شىعدىق. ءبىز قازىرگى رەسەيدىڭ يمپەريالىق سيپاتى مەن حالىقتارىمىزدىڭ ناقتى جاعدايىن تۇسىندىرەتىن اعىلشىن تىلىندەگى پاراقشالاردى تاراتامىز. كەز كەلگەن باسقاشا ويلاعانى ءۇشىن ادامدى تۇرمەگە نە ماجبۇرلەپ ەمدەۋگە جىبەرە الادى. امەريكاندىقتار رەسەيدە رەسپۋبليكالاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەرىندە وقىتاتىن ۋنيۆەرسيتەتتەر، ۇلتتىق جانە رەسپۋبليكالىق ساياسي پارتيالار جوق ەكەنىن بىلمەيدى، - دەدى باشقۇرت ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى ايگۇل ليون.

قۇلدىققا ۇشىراعان حالىقتار اپتالىعى (Captive Nations Week) - بۇل باستاپقىدا «كوممۋنيستىك رەجيمدەردىڭ باقىلاۋىنداعى قۇلدىققا ۇشىراعان حالىقتار» پروبلەماسىنا جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن اۋدارۋعا باعىتتالعان جىل سايىنعى بۇقارالىق ءىس-شارالار كەشەنى. وسى زاڭعا سايكەس، اقش پرەزيدەنتى جىل سايىن - ولاردىڭ بارلىعى ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنگە دەيىن «قۇلداندىرىلعان حالىقتار اپتالىعىن» جاريالاۋعا ۋاكىلەتتى.

«اپتا» العاش رەت 1953 جىلى وتكىزىلدى، ال 1959 جىلى اقش كونگرەسىنىڭ قارارى قابىلداناتىن رەسمي مارتەبەگە يە بولدى. 1959 جىلى 17 شىلدەدە پرەزيدەنت دۋايت ەيزەنحاۋەر قارارعا زاڭ كۇشىن بەردى.

قاراردىڭ ماتىنىندە مىناداي ەلدەر تىزبەلەنگەن: پولشا، ۆەنگريا، ليتۆا، ۋكراينا، چەحوسلوۆاكيا، لاتۆيا، ەستونيا، بەلارۋس، رۋمىنيا، شىعىس گەرمانيا، بولگاريا، كونتينەنتالدى قىتاي، ارمەنيا، ءازىربايجان، گرۋزيا، سولتۇستىك كورەيا، البانيا، ىدەل-ورال، تيبەت، قازاقتار تۇركiستان، سولتۇستiك ۆەتنام جانە ت.ب.

سوڭعى جىلدارى رەسەي رەسەي فەدەراتسياسىندا فەدەراليزمدى قورعاپ جۇرگەن بەلسەندىلەرگە جانە ماسكەۋدىڭ جەرگىلىكتى حالىقتار مەن ۇلتتىق ازشىلىق وكىلدەرىنە قاتىستى جۇرگىزىپ جاتقان «اسسيميلياتسيالىق» ساياساتىنا قىسىم كورسەتكەنى ءۇشىن سىنعا الىندى. سونىمەن قاتار، ساراپشىلار مەن بەلسەندىلەر مەملەكەتتىڭ فەدەراتيۆتىك نەگىزدەرىن بولشەكتەۋگە نازار اۋدارادى.

رەسەي بيلىگى فەدەراليزمدى، وڭىرلەردىڭ وكىلەتتىكتەرىن جانە رەسەي فەدەراتسياسىندا تۇراتىن جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن، ءتىپتى ساياسي (ەل كونستيتۋتسياسىمەن كەپىلدەندىرىلگەن) سوزدەردى دە كريمينالدايتىن بەلسەندىلەردى قۋدالاۋدى كۇشەيتۋدە. بۇل بەلسەندىلەردىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋ نيەتى تۋرالى ءجيى ايتا باستاۋىنا اكەلدى.

وتكەن جىلى رەسەي باس پروكۋراتۋراسى «ەركىن ۇلتتار ليگاسى» جانە «رەسەيدەن كەيىنگى ەركىن حالىقتار فورۋمى» قوزعالىسىنىڭ «جاعىمسىز» ۇيىمدارى دەپ جاريالاعان بولاتىن. ۆەدومستۆونىڭ حابارلاۋىنشا، بۇل بىرلەستىكتەر سەپاراتيستىك ۇرانمەن شىعىپ، رەسەيدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىنا جانە قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەدى.

2024 جىلعى 7 ماۋسىمدا رەسەيدە «رەسەيگە قارسى سەپاراتيستىك قوزعالىس» جوق ۇيىم «ەكسترەميستىك» دەپ تانىلدى. سوت تىيىم سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان وتىرىس جابىق رەجيمدە ءوتتى. رف ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ پىكىرىنشە، بۇل قوزعالىس «رەسەيدىڭ كوپۇلتتى بىرلىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن بۇزۋعا» باعىتتالعان. قوزعالىستىڭ قانداي دا ءبىر ەرەكشە بەلگىلەرى نەمەسە ونىڭ رامىزدەرى حابارلانبايدى. رەسەيدە جانە الەمدە وسىنداي اتاۋداعى رەسمي ۇيىمداردىڭ، پارتيالاردىڭ نەمەسە قوزعالىستاردىڭ تىركەلگەنى تۋرالى بۇرىن بەلگىلى بولعان جوق.

Abai.kz