Halyq aqyny Tóleu Kóbdikovting tughanyna 150 jyl!

«Qúday tónkerilip, qúbylghan
dәuirde  sýruden saqtasyn!»
Shyghys mәteli.

Úly Abaydy kózi tirisinde pir tútqan, ólenderin jatqa bilip, ózimen kezdesudi ansaghan jas aqyndar qarasy qalyng bolghan. Mine, Tóleu Kóbdikov (1874-1954) solardyng arasynan oiyp oryn alady. Oghan úly aqynmen tórt ret kezdesui, sol kezdesuler jayly tamasha estelikterin jazyp qaldyruy jәne Abaydyng jýzjyldyq toyyna eki birdey jyr arnauy («Abay toyy» jәne «Toydan tolghau») aiday aighaqtar bolyp tabylady.

Halyq aqyny Tóleu Kóbdikov Semey oblysy, Shúbartau audany, qazaq «jol moyyny qashyq», keyde «kóp jer» deytin iyen dala, qúladýz jerding tap ózi – Emeltau auylynda tughan. Ruy – Jobalay kereyding Qosay, onan Sarybay atalyghynan. Tóleuding nemeresi Esentaydyng biluinshe, arghy atasy Erubay óte auqatty adam bolghan kórinedi. Ol balasy Kóbdiktin  Ileker degen birinshi әieli eki-ýsh jyl bala kótere almay jýrgenin kórip, oghan Qúndyzdy ózeni boyyn jaylaghan syban Sabyrbay Aqtaylaqúlynyng Quandyq degen qyzyn aittyrghan. Kóbdik (azan aty – Kópjer) momyn, sharua adamy bolghan. Tóleudi aqyndyqqa baulyghan – anasy Quandyq. Tóleu men Uәiis Shondybayúly (ekeui qúrdas, jerles) kóp aitysqan, ólenderi saqtauly. Kóbine el aralap, mәselen, jasy eluden asqanda Isa Bayzaqovpen aitysty. Taghdyry enshilegen «erkelik» osymen tәmam. Tónkerilip, qúbylghan saghymday 1930 jyly, esh qiyanaty joq Tóleu 10 jylgha qamaugha alynghan. Kenes ókimetine ol bay-feodal túqymy, demek, «halyq jauy» sanalghan. 1934 jyly jasy úlghayy ma, әlde, ata-baba aruaghy ma, bosatylghan. Biraq qatyn-bala ashtyq tyrnaghyna ilingendikten, qamaudan song kóp balasynyng bir-ekeuimen ghana qauyshqan.

Bayqaghanym, Tóleu aqyn jayly derekter mardymsyz, estelikter joqtyng qasy. Onyng sebebi bar, ol kýnde «kulak», «kontra» degenin,  qonyrau, boldy, bitti. Saghan jolamaq emes, kýning qaran, jalghyzsyn. Búl sharasyz týnekten suyryp alyp shyqqan – jaryqtyq Múhtar Áuezov edi, 1940 jyldan keyin izdetip, tauyp alyp. Soghys jyldary Múhang dýniyege әkelgen «Qazaqstannyng halyq aqyndary» qauymynyng mýshesi Tóleu talay aitys, dodagha qatysty, esimi respublikagha әigilenip, «aqyndar aghasy» atandy. Býgingi aitys sýrleui sol kezde salyndy. Sóitip, úmytylghan Abay shәkirtining biri, poeziya qyrany qayta qalyqtap, kesh te bolsa, túghyryna qondy. Kitaptary («Ómir jyry», «Ólender», «Jyrlarym») jaryq kórgenin, jýzjyldyq toyy 1974 jyly oblys kóleminde layyqty atalyp, esimi mektepke, kóshege berilgenin, Shar kentinde ziratyna qúlpytas qoyylghanyn aita otyrayyq.

Endi Abay shәkirtining «Abay toyy» atty jyryna kóz salayyq:

Qazaqtyng mәngi ainasy Abay qútyp (kemel),
Adamzat alghan emes sózden útyp.
Nasihat tausylmas kól-dariyasynan
Otyrmyz jýzip iship, jaldap jútyp.
Dәm tatyp ýsh-tórt ret ordasynan,
Kórip  em altyn jýzin, qolyn tútyp.
Ómirde óshpes jaryq, batpas kýnim,
Biz jýrsek kim bolamyz sizdi úmytyp!

Jasy jetpisten asqan aqsaqal «dәm tatyp ýsh-tórt ret ordasynan» dep Abaydyng qonaghy bolghanyn, «ómirde óshpes jaryq, batpas kýnim» dep onyng  poeziyasy adastyrmas temirqazyq bolghanyn jetkizip otyr. Ári qaray mynmen jalghyz alysyp ótken Abaydy «aqyldyng altyn ózek arnasy»,  «ataghy, abyroyly Alatauday, shynyna búlt órlep shygha almaghan» dep sipattaghan. Sonday-aq:

Abaydyng sózi bar ma almaytúghyn,
Beker dep myna jeri nanbaytúghyn.
Jýrekke Abay sózin saqtaghan jan
Qaryny ashyp, ózegi talmaytúghyn.
Bir kórgen qayta-qayta kórgisi kep,
Súluday sýise, meyir qanbaytúghyn.
....Abaydyng sózi tereng basqa aqynnan,
Tolyq mi, túnyp shyqqan taza aqyldan.
Abay sózi sekildi sóz kórgem joq
Ne jana, ne búrynghy eski aqynnan,  – degen óleng joldary Abay sózin úqqan, mahabbatpen qabyl alghan jýrekten ekeni shýbәsiz. Kólemdi jyr sonyn aqyn bylaysha  týiedi:

...Abaymen sóz egesti mening sheshem,
Ózindey bolmasa da, mily, sheshen.
Bolmas ed artyq aitqan mening sózim,
Abaydy kýni býgin tiri desem.

«Abaymen sóz egesti mening sheshem» degen aldynghy jolgha toqtala keteyik.

Aqynnyng sheshesi – Sabyrbayqyzy Quandyq dedik. Abay men Quandyqtyng kezdesuin Múhtar Áuezov bylay aitady: «Syban ishinde sondaylyq jaqsy kórisken әieli Sabyrbay aqynnyng qyzy Quandyq. Búl ózi de aqyn qyz bolghan. Aqyn Ayagózge bir top kisimen bara jatyp, sol qyzdyng aulyna qonady. Abaydyng qasynda Sýiindik balasy Asylbek bar eken. Ol – Quandyqtyng jezdesi. Sol arqyly qaljyndasyp otyryp, aqyry Quandyq pen Abay aitysyp ketedi. Búlardyng aitysyn Sabyrbay ýy syrtynda tyndap túrady». Syban elining ýlkenderi: «Sabyrbay on jeti aqynnyng songhysy edi, onyng qyzy, sirә da, aqyndyq kiyeni ap ketti» desipti. Dese degendey, Quandyq arqyly óner kiyesi kereyding kók órimi Tóleuge qonghany haq.

Bizge mәndi múrat – «Toydan tolghau» atty úmytyla bastaghan dastandy qalyng júrttyng esine salyp, qayta qauyshtyru. Epikalyq boyau, jyraulyq stili aiqyn kólemdi tolghau:

Qúzar shyn, zәulim biyik asqar Abay,
Aqyly, parasaty asqan Abay.
Qazaqty tura jolgha bettetem dep,
Qúsamen ómiri ótken basqara almay.
Qaranghy qazaq halqy nadan kýnde,
Esigin mәdeniyet ashqan Abay.
Halyqtyng múnyn múndap, jyryn jyrlap,
Dýniyege ýlgili sóz shashqan Abay.
El ýshin enbek etken ardaqty Abay,
Áuelden әlemge aiqyn aruaqty Abay.
El ýshin kózding jasyn kól ghyp ótken,
Qoya ma ony halqym ardaqtamay, – degen kirispemen ashylghan. Onan song tórt-bes shumaqta Abaydyng jýz jylyna dayyndyq kórinisteri (әr qiyrdan jiylghan kóp halyq, kiyiz ýi, bie baylau, soyys maly, sonday-aq, at jarys, baluan kýres, kókpar tartys, qyz quyp, tenge alysu jәne t.b.) surettelgen.  «Aq auyl tola qonghan ólke boyyn, súlu qyz, әsem jigit bәri sonda» deydi aqyn.

Mysalgha tigilgen kiyiz ýiding birining surettelui mynaday:

Som altyn bosaghasy naghyz syrly.
Masaty jighan jihaz neshe týrli,
Ishigi búlghyn, janat týpke jighan,
Adamzat ústar emes qoly kirli...

Oblys basshylyghy «bas qosyp Abay toyyn atqarsyn dep» ýsh audangha núsqau bergen eken. Olardy aqyn:

Shúbartau, Abaymenen Abyraly,
Búlardan sәn-saltanat tabylady.
Áyelder kólbendegen býrme kóilek,
Aq jaulyq aqquday bop salynady.
Qyzdary asyl beshpet, kәmshat bórik,
Kýmis bau, altyn sholpy taghynady.
«Domalar toygha qu bas» degen maqal,
Osydan adam kónili qabynady.
Erteden elding salty baluan kýres,
At bәige, qúnan bәige shabylady.
Ótkizbek Abay toyyn osy saltpen,
Áytpese eskini kim saghynady?! – dep sәnimenen atap ótedi.

Sóitip, «kóp halyq at sabyltyp oy men qyrdy, aqyndar seldey tógip óleng jyrdy» dýbirli toy bastalyp-aq ketedi. Ony kimder bastaghan? Búl jayly da aqyn:

Abaydyng tarihyn sóilep toy bastady,
Áuezov, Mynjasarov degen erler.
Begalin Saparghali, Mýsirepov,
Osynday kómektesti kemengerler.
Asqar men Ysmayylov Esmaghanbet
Jazympaz sóz mamany til sheberler.
Basiyev, Júmaghaziyn, Shamkiyn, Qayym
Órisi jas ta bolsa óte kender, – dep tógiltip ótedi. Atalghandar birinen biri ótken, sol dәuirde qazaqtyng sýt betine shyqqan qaymaqtary. Abaytanushy ghalym Qayym Múhamethanov ol kýnde nebary 29 jasta. Qayym agha Tóleudi joghary baghalaghan, mәselen, bylay dep jazady: «Abaydyng erekshe әserimen, Abay mektebining ónegesimen kóptegen ólen, dastandar tudyrghan: Tóleu, Núrlybek, Shәkir, Saparghali, Tәnirbergen siyaqty sauatty, daryndy halyq aqyndary legi bar. Búl aqyndardy da Abay mektebining shәkirtteri dep esepteu lәzim» («Abaydyng aqyn shәkirtteri». 4-kitap. –Almaty, 1997. – 234-bet).

«Toydan tolghaugha» qaytyp oralayyq. Onyng orta túsy kýres pen bәige qalay ótkenining jylnamasy:

Atty aidap qaq jarylyp qansha halyq,
Qyzyqqa kórgen jannyng kózi talyp,
Baluany eki jaqtyng top-top bolyp,
Belsenip maydan jerde túrdy baryp.
Qazaqtyng arystany Qajymúqan,
Kórkine kóz sýiinip topty jaryp.
Dýbirge kәri túlpar toqtay almay,
Auzynana jalyn shalqyp, oty janyp,
Bastatqan atan týie, toghyz bәige,
Kýressiz Qajymúqan alghany anyq.
...Orta jýz – arghyn, nayman, kerey, uaq,
At qosty búghan kelip tórt arys ta.
Degening Ýsh jýz qazaq beri qalyp,
Qatysty SSRO bop bir namysqa.
Úlasyp toyym-toygha jaudy jenip,
Ózi de kez bolghan jyl mol tabysqa!

Júrttyng delebesin qozdyrghan at jarysy azdy-kópti dau-damaygha úlasqany bar, bәlkim, sodan da bolar, Tóleu aqyn bәigeni on shaqty shumaqpen әsirelep, tәpteshtep jetkizgen. Jenis uaghyna dóp kelgen dýbirli toy bir emes, bes kýnge sozylghan, senseniz. Aqyn «Ay jaryq kýndizgidey bolghan týnnin» ózi de tolassyz oiyn-sauyq, әn salumen ótkenin jetkizedi:

Ártister әnge basty garmoni tartyp,
Moynyna bir-birining qolyn artyp.
Qúiqyljyp qúladynday tónkerilip,
Biyshiler biylegende boyyng balqyp.
Búl oiyn bir jer emes tús-túsymen
Samsyghan sar dalada jatyr shalqyp.
Bilmeysing qaysysyna bararyndy,
Qyzyqtyng bireuinen bireui artyq...
...Bes kýnde toy taraugha  jaqyndady,
Sauyqsyz bir kýn tandy atyrmady.
Abaydyng altyn orda aq ýiine,
Kirgizdi saltanatpen aqyndardy.

Dastan sony Abaygha óleng arnap, saltanatqa qatysqan aqyndar jayly. Olar әr oblystan: Qyzylordadan Nartay, Semeyden  Núrlybek, Shymkentten Orynbay, Almatydan Ýmbetәli, Qaraghandydan Qayyp, Kerekuden Estay,  Jarmadan Saparghali,  Shardan Núrghali, Raqymbay. Kileng kil jýirik, auzymen qús tistegender. Aqyndar aghasy әrbirining enbegi men qarym-qabiletine eki-ýsh shumaq ólenin arnay kele, bylaysha qorytady:

Tәmamdap sózdi osymen tarqatamyn,
Tarattym basyn qosyp әr atanyn.
Abaygha ziyarat etip toyyn toylap,
Tauyna shyqqanday bop Gharapanyn.

Jiyny 75 shumaqtan alynghan ýzindilerding ózinen-aq «Toydan tolghau» – ólenmen reportaj jasaudyng klassikalyq ýlgisi ekenine kóz jetti. Búl 1945 jylghy úly Abaydyng keng kólemde atalghan túnghysh toyy. Onan beride úly baba dep jar salghan qanshama dýbirli toylar ótti desenizshi. Ásirese, 1995 jylghy 1100 kiygiz ýii, masshtaby býkilәlemdik keremet toygha tang qalmay kór. Aqyn kóp-aq, al sol ghajayypta ne bolyp, ne qoyghanyn shynayy týrde ólenmen órgeni, kәne? Óz biluimde, Tóleudikindey dýniye, yaghny jyr, dastan – ruhany eskertkish somdalghan joq. Olay bolsa, bardy baghalay bileyik, keleshekke ýlgi-ónege qylayyq. Maqaladan shyghar qorytyndy: Tóleu Kóbdikov – shyn halyq aqyny hәm qily zamannyng ruhty perzenti. Ol qylyshynan qan tamghan stalindik dәuirde ómir sýrse de últtyng sana-sezimin serpiltken, tili men poeziyasyn bayytqan qonyrauly qara nardyng biri boldy. Búl talas tudyrmaytyn, dәlel ótinbeytin aqiqat.

Sóz sony, kónening kózi, «eskining arty» (Abay) bolghan kórnekti aqynnyng 150 jyldyq mereytoyy tamyzdyng 22-23-shi kýnderi Jarma audanynyng ortalyghy – Qalbatau kentinde ótpekshi. «Tas týsken jerine auyr» demekshi, audan әkimshiligine onaygha soqpasy anyq. Birinshi Qúday, ekinshi aqyn aruaghy dep jaqsy dengeyde ótuine tilekshimiz.  Hәlimiz kelgenshe at salysayyq, aghayyn!

Asan Omarov,

abaytanushy ghalym

Abai.kz