حالىق اقىنى تولەۋ كوبدىكوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل!

«قۇداي توڭكەرىلىپ، قۇبىلعان
داۋىردە  سۇرۋدەن ساقتاسىن!»
شىعىس ماتەلى.

ۇلى ابايدى كوزى تىرىسىندە ءپىر تۇتقان، ولەڭدەرىن جاتقا ءبىلىپ، وزىمەن كەزدەسۋدى اڭساعان جاس اقىندار قاراسى قالىڭ بولعان. مىنە، تولەۋ كوبدىكوۆ (1874-1954) سولاردىڭ اراسىنان ويىپ ورىن الادى. وعان ۇلى اقىنمەن ءتورت رەت كەزدەسۋى، سول كەزدەسۋلەر جايلى تاماشا ەستەلىكتەرىن جازىپ قالدىرۋى جانە ابايدىڭ جۇزجىلدىق تويىنا ەكى بىردەي جىر ارناۋى («اباي تويى» جانە «تويدان تولعاۋ») ايداي ايعاقتار بولىپ تابىلادى.

حالىق اقىنى تولەۋ كوبدىكوۆ سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، قازاق «جول مويىنى قاشىق»، كەيدە «كوپ جەر» دەيتىن يەن دالا، قۇلادۇز جەردىڭ تاپ ءوزى – ەمەلتاۋ اۋىلىندا تۋعان. رۋى – جوبالاي كەرەيدىڭ قوساي، ونان سارىباي اتالىعىنان. تولەۋدىڭ نەمەرەسى ەسەنتايدىڭ بىلۋىنشە، ارعى اتاسى ەرۋباي وتە اۋقاتتى ادام بولعان كورىنەدى. ول بالاسى كوبدىكتىڭ  ىلەكەر دەگەن ءبىرىنشى ايەلى ەكى-ءۇش جىل بالا كوتەرە الماي جۇرگەنىن كورىپ، وعان قۇندىزدى وزەنى بويىن جايلاعان سىبان سابىرباي اقتايلاقۇلىنىڭ قۋاندىق دەگەن قىزىن ايتتىرعان. كوبدىك (ازان اتى – كوپجەر) مومىن، شارۋا ادامى بولعان. تولەۋدى اقىندىققا باۋلىعان – اناسى قۋاندىق. تولەۋ مەن ءۋايىس شوندىبايۇلى (ەكەۋى قۇرداس، جەرلەس) كوپ ايتىسقان، ولەڭدەرى ساقتاۋلى. كوبىنە ەل ارالاپ، ماسەلەن، جاسى ەلۋدەن اسقاندا يسا بايزاقوۆپەن ايتىستى. تاعدىرى ەنشىلەگەن «ەركەلىك» وسىمەن ءتامام. توڭكەرىلىپ، قۇبىلعان ساعىمداي 1930 جىلى، ەش قياناتى جوق تولەۋ 10 جىلعا قاماۋعا الىنعان. كەڭەس وكىمەتىنە ول باي-فەودال تۇقىمى، دەمەك، «حالىق جاۋى» سانالعان. 1934 جىلى جاسى ۇلعايۋى ما، الدە، اتا-بابا ارۋاعى ما، بوساتىلعان. بىراق قاتىن-بالا اشتىق تىرناعىنا ىلىنگەندىكتەن، قاماۋدان سوڭ كوپ بالاسىنىڭ ءبىر-ەكەۋىمەن عانا قاۋىشقان.

بايقاعانىم، تولەۋ اقىن جايلى دەرەكتەر ماردىمسىز، ەستەلىكتەر جوقتىڭ قاسى. ونىڭ سەبەبى بار، ول كۇندە «كۋلاك»، «كونترا» دەگەنىڭ،  قوڭىراۋ، بولدى، ءبىتتى. ساعان جولاماق ەمەس، كۇنىڭ قاراڭ، جالعىزسىڭ. بۇل شاراسىز تۇنەكتەن سۋىرىپ الىپ شىققان – جارىقتىق مۇحتار اۋەزوۆ ەدى، 1940 جىلدان كەيىن ىزدەتىپ، تاۋىپ الىپ. سوعىس جىلدارى مۇحاڭ دۇنيەگە اكەلگەن «قازاقستاننىڭ حالىق اقىندارى» قاۋىمىنىڭ مۇشەسى تولەۋ تالاي ايتىس، دوداعا قاتىستى، ەسىمى رەسپۋبليكاعا ايگىلەنىپ، «اقىندار اعاسى» اتاندى. بۇگىنگى ايتىس سۇرلەۋى سول كەزدە سالىندى. ءسويتىپ، ۇمىتىلعان اباي شاكىرتىنىڭ ءبىرى، پوەزيا قىرانى قايتا قالىقتاپ، كەش تە بولسا، تۇعىرىنا قوندى. كىتاپتارى («ءومىر جىرى»، «ولەڭدەر»، «جىرلارىم») جارىق كورگەنىن، جۇزجىلدىق تويى 1974 جىلى وبلىس كولەمىندە لايىقتى اتالىپ، ەسىمى مەكتەپكە، كوشەگە بەرىلگەنىن، شار كەنتىندە زيراتىنا قۇلپىتاس قويىلعانىن ايتا وتىرايىق.

ەندى اباي شاكىرتىنىڭ «اباي تويى» اتتى جىرىنا كوز سالايىق:

قازاقتىڭ ماڭگى ايناسى اباي قۇتىپ (كەمەل),
ادامزات العان ەمەس سوزدەن ۇتىپ.
ناسيحات تاۋسىلماس كول-دارياسىنان
وتىرمىز ءجۇزىپ ءىشىپ، جالداپ جۇتىپ.
ءدام تاتىپ ءۇش-ءتورت رەت ورداسىنان،
كورىپ  ەم التىن ءجۇزىن، قولىن تۇتىپ.
ومىردە وشپەس جارىق، باتپاس كۇنىم،
ءبىز جۇرسەك كىم بولامىز ءسىزدى ۇمىتىپ!

جاسى جەتپىستەن اسقان اقساقال «ءدام تاتىپ ءۇش-ءتورت رەت ورداسىنان» دەپ ابايدىڭ قوناعى بولعانىن، «ومىردە وشپەس جارىق، باتپاس كۇنىم» دەپ ونىڭ  پوەزياسى اداستىرماس تەمىرقازىق بولعانىن جەتكىزىپ وتىر. ءارى قاراي مىڭمەن جالعىز الىسىپ وتكەن ابايدى «اقىلدىڭ التىن وزەك ارناسى»،  «اتاعى، ابىرويلى الاتاۋداي، شىڭىنا بۇلت ورلەپ شىعا الماعان» دەپ سيپاتتاعان. سونداي-اق:

ابايدىڭ ءسوزى بار ما المايتۇعىن،
بەكەر دەپ مىنا جەرى نانبايتۇعىن.
جۇرەككە اباي ءسوزىن ساقتاعان جان
قارىنى اشىپ، وزەگى تالمايتۇعىن.
ءبىر كورگەن قايتا-قايتا كورگىسى كەپ،
سۇلۋداي سۇيسە، مەيىر قانبايتۇعىن.
....ابايدىڭ ءسوزى تەرەڭ باسقا اقىننان،
تولىق مي، تۇنىپ شىققان تازا اقىلدان.
اباي ءسوزى سەكىلدى ءسوز كورگەم جوق
نە جاڭا، نە بۇرىنعى ەسكى اقىننان،  – دەگەن ولەڭ جولدارى اباي ءسوزىن ۇققان، ماحابباتپەن قابىل العان جۇرەكتەن ەكەنى ءشۇباسىز. كولەمدى جىر سوڭىن اقىن بىلايشا  تۇيەدى:

...ابايمەن ءسوز ەگەستى مەنىڭ شەشەم،
وزىندەي بولماسا دا، ميلى، شەشەن.
بولماس ەد ارتىق ايتقان مەنىڭ ءسوزىم،
ابايدى كۇنى بۇگىن ءتىرى دەسەم.

«ابايمەن ءسوز ەگەستى مەنىڭ شەشەم» دەگەن الدىڭعى جولعا توقتالا كەتەيىك.

اقىننىڭ شەشەسى – سابىربايقىزى قۋاندىق دەدىك. اباي مەن قۋاندىقتىڭ كەزدەسۋىن مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي ايتادى: «سىبان ىشىندە سوندايلىق جاقسى كورىسكەن ايەلى سابىرباي اقىننىڭ قىزى قۋاندىق. بۇل ءوزى دە اقىن قىز بولعان. اقىن اياگوزگە ءبىر توپ كىسىمەن بارا جاتىپ، سول قىزدىڭ اۋلىنا قونادى. ابايدىڭ قاسىندا سۇيىندىك بالاسى اسىلبەك بار ەكەن. ول – قۋاندىقتىڭ جەزدەسى. سول ارقىلى قالجىڭداسىپ وتىرىپ، اقىرى قۋاندىق پەن اباي ايتىسىپ كەتەدى. بۇلاردىڭ ايتىسىن سابىرباي ءۇي سىرتىندا تىڭداپ تۇرادى». سىبان ەلىنىڭ ۇلكەندەرى: «سابىرباي ون جەتى اقىننىڭ سوڭعىسى ەدى، ونىڭ قىزى، ءسىرا دا، اقىندىق كيەنى اپ كەتتى» دەسىپتى. دەسە دەگەندەي، قۋاندىق ارقىلى ونەر كيەسى كەرەيدىڭ كوك ءورىمى تولەۋگە قونعانى حاق.

بىزگە ءماندى مۇرات – «تويدان تولعاۋ» اتتى ۇمىتىلا باستاعان داستاندى قالىڭ جۇرتتىڭ ەسىنە سالىپ، قايتا قاۋىشتىرۋ. ەپيكالىق بوياۋ، جىراۋلىق ستيل ايقىن كولەمدى تولعاۋ:

قۇزار شىڭ، ءزاۋلىم بيىك اسقار اباي،
اقىلى، پاراساتى اسقان اباي.
قازاقتى تۋرا جولعا بەتتەتەم دەپ،
قۇسامەن ءومىرى وتكەن باسقارا الماي.
قاراڭعى قازاق حالقى نادان كۇندە،
ەسىگىن مادەنيەت اشقان اباي.
حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جىرىن جىرلاپ،
دۇنيەگە ۇلگىلى ءسوز شاشقان اباي.
ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن ارداقتى اباي،
اۋەلدەن الەمگە ايقىن ارۋاقتى اباي.
ەل ءۇشىن كوزدىڭ جاسىن كول عىپ وتكەن،
قويا ما ونى حالقىم ارداقتاماي، – دەگەن كىرىسپەمەن اشىلعان. ونان سوڭ ءتورت-بەس شۋماقتا ابايدىڭ ءجۇز جىلىنا دايىندىق كورىنىستەرى ء(ار قيىردان جيىلعان كوپ حالىق، كيىز ءۇي، بيە بايلاۋ، سويىس مالى، سونداي-اق، ات جارىس، بالۋان كۇرەس، كوكپار تارتىس، قىز قۋىپ، تەڭگە الىسۋ جانە ت.ب.) سۋرەتتەلگەن.  «اق اۋىل تولا قونعان ولكە بويىن، سۇلۋ قىز، اسەم جىگىت ءبارى سوندا» دەيدى اقىن.

مىسالعا تىگىلگەن كيىز ءۇيدىڭ ءبىرىنىڭ سۋرەتتەلۋى مىناداي:

سوم التىن بوساعاسى ناعىز سىرلى.
ماساتى جيعان جيھاز نەشە ءتۇرلى،
ىشىگى بۇلعىن، جانات تۇپكە جيعان،
ادامزات ۇستار ەمەس قولى كىرلى...

وبلىس باسشىلىعى «باس قوسىپ اباي تويىن اتقارسىن دەپ» ءۇش اۋدانعا نۇسقاۋ بەرگەن ەكەن. ولاردى اقىن:

شۇبارتاۋ، ابايمەنەن ابىرالى،
بۇلاردان ءسان-سالتانات تابىلادى.
ايەلدەر كولبەڭدەگەن بۇرمە كويلەك،
اق جاۋلىق اققۋداي بوپ سالىنادى.
قىزدارى اسىل بەشپەت، كامشات بورىك،
كۇمىس باۋ، التىن شولپى تاعىنادى.
«دومالار تويعا قۋ باس» دەگەن ماقال،
وسىدان ادام كوڭىلى قابىنادى.
ەرتەدەن ەلدىڭ سالتى بالۋان كۇرەس،
ات بايگە، قۇنان بايگە شابىلادى.
وتكىزبەك اباي تويىن وسى سالتپەن،
ايتپەسە ەسكىنى كىم ساعىنادى؟! – دەپ سانىمەنەن اتاپ وتەدى.

ءسويتىپ، «كوپ حالىق ات سابىلتىپ وي مەن قىردى، اقىندار سەلدەي توگىپ ولەڭ جىردى» ءدۇبىرلى توي باستالىپ-اق كەتەدى. ونى كىمدەر باستاعان؟ بۇل جايلى دا اقىن:

ابايدىڭ تاريحىن سويلەپ توي باستادى،
اۋەزوۆ، مىڭجاساروۆ دەگەن ەرلەر.
بەگالين ساپارعالي، مۇسىرەپوۆ،
وسىنداي كومەكتەستى كەمەڭگەرلەر.
اسقار مەن ىسمايىلوۆ ەسماعانبەت
جازىمپاز ءسوز مامانى ءتىل شەبەرلەر.
باسيەۆ، جۇماعازين، شامكين، قايىم
ءورىسى جاس تا بولسا وتە كەڭدەر، – دەپ توگىلتىپ وتەدى. اتالعاندار بىرىنەن ءبىرى وتكەن، سول داۋىردە قازاقتىڭ ءسۇت بەتىنە شىققان قايماقتارى. ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆ ول كۇندە نەبارى 29 جاستا. قايىم اعا تولەۋدى جوعارى باعالاعان، ماسەلەن، بىلاي دەپ جازادى: «ابايدىڭ ەرەكشە اسەرىمەن، اباي مەكتەبىنىڭ ونەگەسىمەن كوپتەگەن ولەڭ، داستاندار تۋدىرعان: تولەۋ، نۇرلىبەك، شاكىر، ساپارعالي، تاڭىربەرگەن سياقتى ساۋاتتى، دارىندى حالىق اقىندارى لەگى بار. بۇل اقىنداردى دا اباي مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرى دەپ ەسەپتەۋ ءلازىم» («ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى». 4-كىتاپ. –الماتى، 1997. – 234-بەت).

«تويدان تولعاۋعا» قايتىپ ورالايىق. ونىڭ ورتا تۇسى كۇرەس پەن بايگە قالاي وتكەنىنىڭ جىلناماسى:

اتتى ايداپ قاق جارىلىپ قانشا حالىق،
قىزىققا كورگەن جاننىڭ كوزى تالىپ،
بالۋانى ەكى جاقتىڭ توپ-توپ بولىپ،
بەلسەنىپ مايدان جەردە تۇردى بارىپ.
قازاقتىڭ ارىستانى قاجىمۇقان،
كوركىنە كوز ءسۇيىنىپ توپتى جارىپ.
دۇبىرگە كارى تۇلپار توقتاي الماي،
اۋزىنانا جالىن شالقىپ، وتى جانىپ،
باستاتقان اتان تۇيە، توعىز بايگە،
كۇرەسسىز قاجىمۇقان العانى انىق.
...ورتا ءجۇز – ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق،
ات قوستى بۇعان كەلىپ ءتورت ارىس تا.
دەگەنىڭ ءۇش ءجۇز قازاق بەرى قالىپ،
قاتىستى سسرو بوپ ءبىر نامىسقا.
ۇلاسىپ تويىم-تويعا جاۋدى جەڭىپ،
ءوزى دە كەز بولعان جىل مول تابىسقا!

جۇرتتىڭ دەلەبەسىن قوزدىرعان ات جارىسى ازدى-كوپتى داۋ-دامايعا ۇلاسقانى بار، بالكىم، سودان دا بولار، تولەۋ اقىن بايگەنى ون شاقتى شۋماقپەن اسىرەلەپ، تاپتەشتەپ جەتكىزگەن. جەڭىس ۋاعىنا ءدوپ كەلگەن ءدۇبىرلى توي ءبىر ەمەس، بەس كۇنگە سوزىلعان، سەنسەڭىز. اقىن «اي جارىق كۇندىزگىدەي بولعان ءتۇننىڭ» ءوزى دە تولاسسىز ويىن-ساۋىق، ءان سالۋمەن وتكەنىن جەتكىزەدى:

ارتىستەر انگە باستى گارمون تارتىپ،
موينىڭا ءبىر-ءبىرىنىڭ قولىن ارتىپ.
قۇيقىلجىپ قۇلادىڭداي توڭكەرىلىپ،
بيشىلەر بيلەگەندە بويىڭ بالقىپ.
بۇل ويىن ءبىر جەر ەمەس تۇس-تۇسىمەن
سامسىعان سار دالادا جاتىر شالقىپ.
بىلمەيسىڭ قايسىسىنا بارارىڭدى،
قىزىقتىڭ بىرەۋىنەن بىرەۋى ارتىق...
...بەس كۇندە توي تاراۋعا  جاقىندادى،
ساۋىقسىز ءبىر كۇن تاڭدى اتىرمادى.
ابايدىڭ التىن وردا اق ۇيىنە،
كىرگىزدى سالتاناتپەن اقىنداردى.

داستان سوڭى ابايعا ولەڭ ارناپ، سالتاناتقا قاتىسقان اقىندار جايلى. ولار ءار وبلىستان: قىزىلوردادان نارتاي، سەمەيدەن  نۇرلىبەك، شىمكەنتتەن ورىنباي، الماتىدان ۇمبەتالى، قاراعاندىدان قايىپ، كەرەكۋدەن ەستاي،  جارمادان ساپارعالي،  شاردان نۇرعالي، راقىمباي. كىلەڭ كىل جۇيرىك، اۋزىمەن قۇس تىستەگەندەر. اقىندار اعاسى ءاربىرىنىڭ ەڭبەگى مەن قارىم-قابىلەتىنە ەكى-ءۇش شۋماق ولەڭىن ارناي كەلە، بىلايشا قورىتادى:

ءتامامداپ ءسوزدى وسىمەن تارقاتامىن،
تاراتتىم باسىن قوسىپ ءار اتانىڭ.
ابايعا زيارات ەتىپ تويىن تويلاپ،
تاۋىنا شىققانداي بوپ عاراپانىڭ.

جيىنى 75 شۋماقتان الىنعان ۇزىندىلەردىڭ وزىنەن-اق «تويدان تولعاۋ» – ولەڭمەن رەپورتاج جاساۋدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى ەكەنىنە كوز جەتتى. بۇل 1945 جىلعى ۇلى ابايدىڭ كەڭ كولەمدە اتالعان تۇڭعىش تويى. ونان بەرىدە ۇلى بابا دەپ جار سالعان قانشاما ءدۇبىرلى تويلار ءوتتى دەسەڭىزشى. اسىرەسە، 1995 جىلعى 1100 كيگىز ءۇيى، ماسشتابى بۇكىلالەمدىك كەرەمەت تويعا تاڭ قالماي كور. اقىن كوپ-اق، ال سول عاجايىپتا نە بولىپ، نە قويعانىن شىنايى تۇردە ولەڭمەن ورگەنى، كانە؟ ءوز بىلۋىمدە، تولەۋدىكىندەي دۇنيە، ياعني جىر، داستان – رۋحاني ەسكەرتكىش سومدالعان جوق. ولاي بولسا، باردى باعالاي بىلەيىك، كەلەشەككە ۇلگى-ونەگە قىلايىق. ماقالادان شىعار قورىتىندى: تولەۋ كوبدىكوۆ – شىن حالىق اقىنى ءھام قيلى زاماننىڭ رۋحتى پەرزەنتى. ول قىلىشىنان قان تامعان ستاليندىك داۋىردە ءومىر سۇرسە دە ۇلتتىڭ سانا-سەزىمىن سەرپىلتكەن، ءتىلى مەن پوەزياسىن بايىتقان قوڭىراۋلى قارا ناردىڭ ءبىرى بولدى. بۇل تالاس تۋدىرمايتىن، دالەل وتىنبەيتىن اقيقات.

ءسوز سوڭى، كونەنىڭ كوزى، «ەسكىنىڭ ارتى» (اباي) بولعان كورنەكتى اقىننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى تامىزدىڭ 22-23-ءشى كۇندەرى جارما اۋدانىنىڭ ورتالىعى – قالباتاۋ كەنتىندە وتپەكشى. «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەمەكشى، اۋدان اكىمشىلىگىنە وڭايعا سوقپاسى انىق. ءبىرىنشى قۇداي، ەكىنشى اقىن ارۋاعى دەپ جاقسى دەڭگەيدە وتۋىنە تىلەكشىمىز.  حالىمىز كەلگەنشە ات سالىسايىق، اعايىن!

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى عالىم

Abai.kz