I

San ghasyr qoynauyndaghy tarihty jaratushy da, taratushy da qara ormanday qasiyetti halyq. Tarihy joq halyq dýniyede bolghan emes. Qay halyqtyng tarihy, shejiresi bolsyn, onyng san ghasyrghy bastan keshirgen qym-quyt, kýrdeli, búrang joldarymen baylanysty tuyp jәne damyp, adamzattyng danqty mәdeniyet qazynasynan enshi alyp, әr dәuirding úzaq keruen joly tarih bolyp tanbalanyp bizge jetip otyrghan. Sol halyq parasatynyng jauhary bolghan tarihty jinau, retteu, zertteu júmysy әrqanday kózi ashyq, kókiregi oyau jer basyp jýrgen azamattardyng moynyndaghy kiyeli mindeti, ata-babalarymyzdyng songhy úrpaqtargha qaldyrghan amanaty.

Qazaq halqynan shyqqan ghúlamalardyng biri Tóle by Álibekúly «Ósetin el tarihyn taspen jazady, óshetin el tarihyn jaspen jazady» degen eken. Sol tarihy tasqa jazylghan últtardyng biri – qazaq halqy.

Qazaq últy – san ghasyrdy bastan keshirgen, tarihy úzaq, dýnie mәdeniyetining damuyna erekshe ýles qosqan ejelgi mәdeniyetti halyqtardyng biri. Álemde jalpy 15 millionnan astam jan sany bar qazaq halqy býgingi kýni 40 neshe memleketke bytyray qonystanghan. 2005 jyldyng basyndaghy sanaqqa qaraghanda Qazaqstanda 8 million 720 myn, Ózbekstanda bir million 500 myn, Qytayda bir million 296 myn, Mongholiyada 157 myn, Týrkimenstanda 90 myn, Aughanstanda 44 myn, Qyrghyzstanda 40 myn, Týrkiyada 30 myn, Ukrainada 15 myn, Iranda 15 myn, Tәjikstanda 12 myn, AQSh-ta 10 myn, Reseyde 680 myn, Germaniyada 7 myn, Belorussiyada 5 myn, Kanadada 5 myn, Fransiyada 4 myn, Gruziyada 3 myn, Ázerbayjanda 3 myn, Moldoviyada 3 myn, Litvada 2 myn, Ayastanda myn, Estoniyada myn, Pәkistanda 3 myn, Angliyada 2 myn, Shvesiyada myn, Avstraliyada 900, Sauda Arabiyada 800, Avstriyada 600, Argentinada 400, Indiyada 300 qazaq jan sany túrady («Altyn besik» jurnaly, 2005 jyl, 4-san, Qazaqstan).

Qazaq halqy erte zamandaghy Orta Aziyany meken etken týrki tildes ru-taypa, úlystarmen úzaq uaqyt birge jasasyp, qogham damuy arqyly óz aldyna derbes halyq bolghandyghyn tarihy shyndyqtar dәleldeydi. Qazaq últynyng arghy tegine qatysy bar taypalar men úlystardan Saq, Úly iýzi (Úly jýz), Ýisin, Qanly, Alan jәne Ghún taypalaryn ataugha bolady. Búl taypalar men úlystar qazaqtyng ósip-órbuine erekshe ról oinap, últ bolyp qalyptasuyna altyn besik bolghan týp atalarymyz deuge әbden bolady. Jogharydaghy taypa, úlystarmen baylanystyra qazaqtyng arghy tegin zertteu kóne tarihy kitaptar men arheologiyalyq qazbalar, qazaq dalasynan tabylghan jartas suretteri bizge kóp tarihtyng kómeski kózderin ashyp, dәlel kórsetip bere alady.

Qazaq tarihyn zertteude zamannan-zaman birge jasasyp kelgen týrik tektes halyqtardyng tarihymen bite qaynasyp ketken. Orhon-Eniysey eskertkishterindegi jazular Týrki tektes últtargha ortaq mәdeny múra, asa qúndy material bolyp tarih sóilegen tastar bizge este joq eski zamannan syr shertedi. Olay bolsa qazaq tanudy Týrki tektes halyqtarmen birlestire zertteu kerek ekendigin tasqa oiylyp jazylghan dastandar men qazaq eposynyng arghy tamyrlastyghynan bayqaugha da bolady.

Qytayde qazaq tarihyn zertteu júmysy jana Qytay qúrylghannan keyin ghana jýieli qolgha alyndy. Búl salada Qytay qazaghynan shyqqan әigili tarih ghalymy, túnghysh oqymysty Nyghymet Mynjany qazaqtyng tarihy men shejiresin, mәdeniyetin, til-jazuyn, etnografiyasyn zertteu jolynda qyruar enbek etti. Onyng azattyqtyng alghashqy mezgilindegi qytaysha basylym kórgen «Qazaq tarihynyng deregi» (1948 jyl) atty kitaby tuysqan últtardyng qazaq últyn tanugha tynnan jol ashty. Qazaq tanugha qatysty ýlken kitaptardan Nyghymet Mynjany jazghan «Qazaqtyng qysqasha tarihy» (1986 jyl), Jaqyp Myrzahanovtyng «Qazaq últy» (qytay tilinde), «Tarihi-etnografiyalyq zertteuler» (1990 jyl), «Qazaq halqy jәne onyng salt-sanasy» (1992 jyl), Jaqyp Jýnisúlynyng «Qazaqtyng tegi jәne qalyptasuy» (1994 jyl) qatarlylar Qytaydaghy qazaqtanudyng alghashqy oqulyqtary boldy. Sodan keyin qazaqtanushy Qytaydyng әigili ghalymy Su Beyhaydyng «Qazaq mәdeniyetining tarihy» (2005 jyl), Jaqyp Myrzahanov qatarlylar jazghan «Qazaq mәdeniyetining aidyny» (2006 jyl), Yasyn Qúmarúlynyng «Alystaghy atamúra», «Qazaq salt-dәstýri», Ayyp Nýsipoqasúlynyng «Aghash besikten jer besikke deyin» taghy basqa kólemdi ghylymy kitaptar qazaqtanu tarihyn tipti terendete týsti. Sol Qazaq tanu ghylymynyng bir tarmaghy – qazaq halqynyng ata tek shejiresi bolyp tabylady. «Shejire býkil halyqty, atap aitsaq, tútas Qazaqty bir qazyqqa baylaydy, búl – týbin, teging bir degen sóz» («Qystyq ruynyng shejiresi», Almaty, «Dәuir» baspasy, 2004 jyly, 4-bet).

II

Qazaq halqynyng tarihynyng bir tarmaghy bolghan shejirening ózi de atadan-balagha jalghasqan tariyh. Olay bolsa shejire degen ne?

Shejire – halyqtyng shyghu tegin, qonystanyp taraluyn, ósip-órbuin, eleuli oqighalaryn, han, súltan, biylerin, aqyn-jyrau, batyrlaryn, tanba, úrandaryn, túrmys-tirshiligin, әdet-ghúryptaryn, damu kezenderin t.b. jaqtan bayandaytyn tarih ghylymynyng bir tarmaghy bolyp tabylady.

Zamannan-zamangha jalghasyp kele jatqan halqymyzdyng atatek shejiresine zer salar bolsaq, onyng týp-tamyrynyng tym aryda jatqanyn bayqaugha bolady. Mysaly, «Alash», «Jýz», «Qazaq» degen ataular qalay qalyptasty, osy ataulardyng shyghu tegi turaly tarih ghalymdarymyz ben maytalman shejireshiler ózderining týrli kózqarastaryn aityp keledi. Búl ataulardyng shyghu tegi turaly kóbinese shejirelik derekter men halyq arasynda aitylyp jýrgen anyzdar negizinde bayandalyp naqty dәp basyp aitatyn jazba derek qalmaghan.

Qazaq halqy arasyna keng taralghan tarihy anyzda «Qazaq», «Alash», «Ýsh jýz» degen sózderding shyghu tórkini turaly bylay bayandalady.

Syr boyynda 32 ruly eldi biylegen Qyzyl arystan degen han bolypty. Hannyng әieli ýsti-basy týgel ala bir úl tuady. Múny jaman yrymgha joryghan han balasyn Syrdariyanyng suyna tastatyp jiberedi. Balyq aulap jýrgen bir kedey qariya Syrdariyagha aghyp bara jatqan balany qútqaryp alyp, baghyp alady. Bala erjete kele erjýrek batyr bolyp, elge «Alash» degen atpen tanyla bastaydy. Múny estigen han ony ordasyna әkelmek bolady. Búghan hannyng qasyndaghy qarashylary Qotanbay men Mayqy by ala balany ordagha әkelmey, qasyna jýz jigit qosyp berip, óz erkine qoya beru kerek degen kenes beredi. Han búghan maqúldyq beredi. Sonymen Qotanbaydyng ýlken úly Ýisin bastaghan jýz jigit Alashqa baryp qosylady, kelesi jyly Qotanbaydyng ortanshy úly Bolat bastaghan jýz jigit baryp qosylady, ýshinshi jyly Qotanbaydyng kishi úly Alshyn bastaghan jýz jigit baryp qosylady. Osy ýsh jýz jigit eshkimge baghynbay Alashqa erip, erlik joryqtar jasap kórshi elderdi baghyndyrady. Sonymen «Qazaq» atalady, keyin búlar bas qosyp Alashty aq kiyizge otyrghyzyp han saylaydy. El múny «Alashahan» dep ataydy. (Nyghymet Mynjani. «Qazaqtyng qysqasha tarihy», «Shynjang halyq baspasy», 1991 jyl, aqpan, 2-basyluy, 28-bet).

Búl turaly Qazaq halyq arasynda aitylatyn:

«Alash – Alash bolghanda,
Alatay at bolghanda.
Tanbasyz tay,
Ensiz qoy bolghanda.
Alasha han bolghanda ...»  – deytin sózder alghashqy qauymdyq qoghamnyng han saylau qimylyn anghartsa kerek.

«Qotanbaydyng ýlken úly Ýisin bastaghan jýz jigitke (Úly jýz) Syrdariyanyng basyndaghy jerler; Qotanbaydyng ortanshy úly Bolat bastaghan jýz jigitke (Orta jýz) Syrdariyanyng orta ónirindegi jerler; Qotanbaydyng kishi úly Alshyn bastaghan jýz jigitke (Kishi jýz) Syrdariyanyng tómengi saghasyndaghy jerler beriledi. Qazaq qauymy óz erkimen Alashqa baryp bas qosqan osy ýsh jýz jigitten taralypty» («Qazaqtyng qysqasha tarihy», 29-bet).

Qazaqtar arasynda qazirge deyin aitylyp kele jatqan «Atamyz – Alash, atymyz – qazaq, ýsh jýzding úrpaghymyz» degen sózi qazaq shejirelerining basy Alashtan bastalatyndyghyn týsindiredi.

«Hannama Batys ónir shejiresinde»: «Ýisin elining týtini 120 myn, halqy 630 myn, әskeri 188 myng 800» degen derek jazylghan. Osy Ýisin eli zamanymyzdan búrynghy I-II ghasyrlardan bastap Qytaydyng Batys soltýstik ónirinde handyq qúrghan, úly «Jibek jolyn» ashuda kórnekti rol atqarghan, tarihta yqpaly kýshti el ekenin tarihy jazbalar bizge jetkizip otyr.

Al, endigi el auzynda aitylghan bir anyzdarda Ormanbet by qaytys bolyp, on sandy Noghayly eli bólingende Mayqy qazaq úlystaryn qúrghan el basy retinde aitylady. Ol Qyzyl arystannyng toqalynan tughan balasy Ahmetti (Alashahan) úlyqtauda ýsh jýzding hany etip saylaydy. Osy úlystaghy birinshi tudy ústaghan Ýisinge «Jalau», ortadaghy Arghyngha «Kóz», jaugha eng aldymen shabatyn Alshyngha «Nayza» tanbasyn syilapty. Mayqy by qyryq rudyng tanbasyn jartasqa oidyryp jazdyrypty. Mayqy tanbasy oiylghan tanbaly tas sol zamannan belgi bolyp qalyp, jer atymen «Núra tanbasy» dep atalypty deydi.

Mayqy by aqyldy, bilgir, sheber el basy bolumen birge tiline sóz asyly úiyghan sheshen kisi eken. Sol dәuirde sheshendikke kelgende Mayqydan ótetin qazaq bolmaghan. «Týgel sózding týbi bir, týp atasy Mayqy bi» degen sóz qazirge deyin el esinde saqtalghan. Mayqy by turaly keybir ghalymdar tarihy derekterge negizdele otyryp «Mayqy by Shynghyshanmen zamandas boluy mýmkin» degen meje aitsa, Shәkәrim Qúdayberdiúly shejiresining bir jerinde: «Shynghyshan úly qaghan bolghanda tap basy, bekterge úran, qús, aghash tanba beripti. Sonda úly jýzding Yysin Mayqy biyine: «Úranyng salauat, qúsyng býrkit, aghashyng qara aghash, tanbang sýrgi bolsyn», – dep jazylypty. Endigi bir derekte Mayqy by XIII ghasyrdaghy Shynghyshannyng ýlken úly Joshynyng joryghynda Monghol әskerlerining ong qanatyn basqarghan delinedi.

Abay Qúnanbayúly «Mayqy by Shynghysty han kótergen on eki biyding biri, shejire derekteri boyynsha Aqarystan (Úly jýzding arghy atasy) Úzynsaqal Ybyrayym, odan keyin On bi, odan Tóbe bi, odan Qoyyldyr, Qogham, Mayqy, Mekireyil taraydy» («Qazaq sovet ensiklopediyasy», 7-tom, 384-bet.) degen.

Al key Qazaq shejireshilerining aituyna qaraghanda Úly jýz Aqarystan (Bayshora) – Úzynsaqal Ybyrayym (Júmabay), Ybyrayymnan – Kýrti, Kýrtiden – Keyki, Keykiden – Tóbe bi, Tóbe biyden – Qúiyldyr, Qogham, Mekreyil, Mayqy qatarly tórt úl taraydy. Búl eki shejirening taratyluyna zer sala qarasaq, keybir adam attary úqsamaghanymen negizgi jaqtan bir-birine jaqyn keledi. Kóptegen shejireshiler Mayqyny Úly jýz Aqarystan taratyp keledi. Osyghan qaraghanda Mayqy Úly jýzding Ýisinnen taraghany shyndyqqa janasymdy dep qaraugha bolady.

XIX ghasyrda ómir sýrgen qazaqtyng Orta jýzinen shyqqan ataqty Estay aqynnan qalghan Mayqy by turaly aitylghan myna ólenge nazar salayyq:

Jol salghan ótken kýnde Mayqy atamyz,
Osydan ýlgi almaghan qaysy atamyz.
Ekenbiz búdan búryn basqa dinde,
Búltaryp onyng nesin taysatamyz.
«Qazy-aq» dep haziret Eshen esim bergen,
Emes qoy búl onay is bayqasanyz.
«Qazy» dep ataq beru sebebi ne?
Mәnisin tómende ashyp tarqatamyz:
Alypty ýsh jýz jasaq alty arystan,
Boljapty elin qorghap jaudy alystan.
«Aqtaban shúbyryndy» jaugerlikpen,
Balasy alty arystyng syrgha auysqan.
Jasaghy qaharmanday jauynger bop,
Ysqyrsa qalmaydy eken bir dauystan.
Eline ýsh jýz jasaq jighan Mayqy,
Búzyqty sodyrmenen tyighan Mayqy.
Shygharyp qúngha kesik, jesirge jol,
Qazylyq osylaysha qylghan Mayqy.
Úlghayyp ýsh jýz jasaq neshe myng bop,
Qalmaqty keyin qaray qughan Mayqy, – degen shumaqtardan Mayqy biyding qazaqtyng qamqor el biyi, bar qazaq ýlgi tútarlyq әigili el iyesi ekeni aitylady.

Derekti anyzdarda aityluynsha, Mayqynyng «Jeti jarghysy» (jarlyq) qazaqtar Syr boyyna baryp irge tepkennen keyin, alty arysty ýsh jýzge bólip, tu kóterip «Jeti jarghyny» jariyalaghany aitylady. Osyghan qaraghanda Mayqy óz dәuirinde qazaqtar ómirine eleuli ózgeris jasaghan, qazaqty eng alghash ýsh jýzge bólushi, «Jeti jarghynyn» eng alghashqy negizin qalaushy, sahara mәdeniyetin kórkeytushi, alty arystyng beldi kósemi ekenin angharugha bolady.

Maqalamyzda qazaq shejiresining basy Alashtan bastalady degendi aitqanbyz. Sol «Alash shejiresinin» birinde: «Alash – Kiyik hannyng balasy, ol VI ghasyrda jasaghan. Mólshermen 530 jyly tuyp, 610 jyldary 80 jyl jasap dýnie salghan. Búl búrynghy Yysin taypasynyng keyingi úrpaqtary» («Qazaq shejiresi» «Shynjang jastar-órender» baspasy, 1996 jyl, jeltoqsan, 287-bet.) delingen.

Ghalym Telqoja Janúzaqov qazaq atauy turaly «Kavkazdaghy týrik taypalary qúramynda VI ghasyrdan bastap jalpy esim jәne últ retinde kezdesken» («Qazaq degen sóz qaydan shyqqan», «Júldyz» jurnaly, 1983 jyl, 3-san) deydi. «Alash shejiresi» men Telqoja Janúzaqovtyng bayandauynda, Alashtyng tarih sahnasynan kórinui men qazaqtyng últ retinde tanyluy VI ghasyrda ekenin kóruge bolady.

1994 jyly Ózbekstanda basylghan Zayyr Sadybekovtyng «Qazaq shejiresi» atty kitabynda: «Álimbay (Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Qazyghúrt audanynda ótken ataqty shejireshi) aqsaldyng aituynsha, «Alash» atauy (odaghy) Sary Ýisinderding biylik qúrghan dәuirinde payda bolghan. Ol – «Deshti Qypshaq», «Qazaq» degen ataudan búryn shyqqan. Ertede Sary Ýisinder Ile men Shu ózenderining aralyghyndaghy ken-baytaq jerdi mekendegen beldi taypa bolatyn. «Alash» solardyng bir kezdegi biyleushisining aty – el úrany, Sary Ýisinder ýstemdik dәrejege kóterilgende, oghan tәueldi bolghan Ýisin, Qanly, Qypshaq, Oghyz (Segiz Oghyz, Toghyz Oghyz), Arghyn (Qarlyq), Alshyn (qara qyrghyz) taypalary Alash tuy astynda bas qosqan. Alghashynda olar «Alty el alash», «Alty alash» dep atanyp jýrip, sonynda «Alash» degen qauymdyq atqa ie bolghan» («Ile gazeti», 2006 jyl, 21 qazan) degendi aitady. Ol taghy da osy kitabynda: «Alty alash» jәne onyng qazirgi úrpaqtaryn bylay taratady:

«1. Ýisin – 10 taypa (ru): Oshaqty, Shapyrashty, Ysty, Sirgeli, Shaqsham, Sary Ýisin, Alban, Suan, Dulat, Jalayyr.

2. Qanly – 2 taypa (ru): Qanly, Shanshyqyly.

3. Oghyz – 4 taypa (ru): Nayman, Kerey, Uaq, Qonyrat.

4. Qypshaq – 1 taypa (ru): Qypshaq.

5. Arghyn (Qarlyq) – 1 taypa (ru): Arghyn.

6. Alshyn (Qara qyrghyz) – 25 taypa (ru): Aday, Taz, Esentemir, Ystyq, Baypaqty, Masqar, Alasha, Tana, Serkesh, Altyn, Japbas, Berish, búlar «12 Atabayúly» atanady. Kete, Shómkey, Tórtqara, Qarasaqal, Qarakesek, Shekti, búlar «Álimúly» atanady. Tama, Tabyn, Tileu, Ramadan, Jaghalbayly, Kerderi, Kereyit, búlar «Jeti ru» atanady» («Ile gazeti», 2006 jyl, 21 qazan).

Osy shejirelik taralym boyynsha «Alty alash» jәne onyng qazirgi úrpaqtary 43 taypa (ru) ekenin kóruge bolady. Mine, búl qazirgi jazylghan qazaq shejireleri ishinde bir janalyq deuge bolady. Dese de shejireshi «Alty alash» jәne onyng qazirgi úrpaqtaryn 43 taypa (ru) retinde alty topqa bólui qanday ghylymy negizben bólindi, dәlel, fakt keltirip ashyp týsindirmegen.

Qazirgi el arasynda jinalghan qazaq shejirelerinde bayandalghan «Alash», «Jýz», «Qazaq» turaly ataulardyng shyghu tegi birden-birge jalghasyp әr aluan aitylymda bizge jetkeni anyq. «Alash», «Jýz», «Qazaq» degen ataular ózara tyghyz baylanysty bolsa da «Alash» pen «Jýzdi» ózara shatastyrugha bolmaydy. Alash – qazaq biyleushining aty, ýsh jýzdi – qazaq halqyn qúraghan, ýsh ónirdegi birneshe taypadan qúralghan jeke-jeke birlestik dep týsingen jón.

«Ýsh jýz» qazaq halqy san ghasyrlyq tar jol, tayghaq keshulerdi, kýrdeli joldardy basu barysynda qalyptasqan at deuge bolady. Ghalymdar «Jýz» oirat tilinde tútas nәrsening bóligi degen úghym bildiredi dese, endi bireuleri «Jýz» kóne týrik tilindegi «Dýz» (dala) degen sózden shyqqan degendi aitady.

Keybir zertteushilerimiz Ysh jýzding kelip shyghuyn Oghyz han dәuirimen baylanystyrady. Mysaly, «Oghyz hannyng dәuiri, Syrdariya jaghasyn qonystanghan Oghyz – Qypshaq arasynda eki kýshti taypa jasaghan. Onyng bireuin – Ysh oq, ekinshisin – Boz oq dep ataghan. Qazaqtar ózining arghy tegin Ysh oq dep sanaydy. Qazaqtyng ýsh jýzge bólinui de osydan shyqqan.» («Asyl arnalar», «Últtar baspasy», 1990 jyl, mausym, 272-bet).

Endigi bir derekter «Oghyz hannyng alty úlynan taraghan úrpaqtary kóp edi. Kýn han olardy 24 taypagha bóldi. Olardy eki-ekiden bir ordagha baghyndyryp, 12 aimaq el jasady. Búl on ekisinen taraghan taypalardy «Jýzdik» dep atady. Qazaqtyng «Ýsh jýzi» osy kezde shygha bastady» («Asyl arnalar», «Últtar baspasy», 1990 jyl, mausym, 274-bet) degendi aitady.

Áygili әdebiyetshi Sәbit Múqanov «Halyq múrasy» atty kitabynda: «Ghalym Bijurinning aituynsha, bizding dәuirimizding 635 jylynda qazirgi qazaq dalasynda, týrik tildes kóshpeli saqtar ózderine shabuyl jasap, tynyshtyq bermegen shyghys shapqynshylaryna qarsy ýsh orda qúrghan:

1. Ýisin jerinde – Úly orda.

2. Esil Ertis boyynda – Orta orda.

3. Balqashtan Kaspiyge deyin Kishi orda bolyp toptasqan. Qazaq jýzderi osy ýsh ordadan bastalghan. Men osyghan beyimmin» («Ile gazeti», 2006 jyl, 21-qazan) deydi.

«Jýz» tarihy qazirge deyin naqty zerttelmegen. Kóptegen ghalymdar derek kózderi men tarihy anyzdargha negizdele otyryp qazaqty Ysh jýzge bólgen Mayqy by dep qaraydy. Búl kózqaras shyndyq negizinde shygharylghan tújyrym deuge bolady. Qazaq halqy arasynda taralghan tarihy anyzdar men shejirelik derekterding basym kóbi Ysh jýzdi bólgen Mayqy by retinde aityluy osy kózqarastyng dәleli bolsa kerek.

Erteden aitylyp kele jatqan qazaq shejirelerinde ýsh jýzdi qazaqtyng ýsh balasy – Aqarys, Janarys, Bekarys dep taratyp keledi. Al qazaqtyng arghy atasy Alash, Alashtan qazaq tughan dep qaraydy. Aqarysty Úly jýz dep ataghan, odan Ýisin, Qanly, Alban, Suan, Dulat, Sary Ýisin (Týrkesh), Jalayyr, Shapyrashty, Oshaqty, Shanyshqyly, Qataghan qatarly taypalardy taratady. Janarystyng túqymy Orta jýz dep atalady, odan Arghyn, Nayman, Kerey, Uaq, Qonyrat, Qypshaq qatarly taypalardan taralady. Bekarystyng túqymy Kishi jýz dep atalady, odan: Alshyndy, Alshynnan Álimúly, Bayúly, Jeti ru dep taratylady. Osy Ysh jýz jalpy qazaq halqyn qúrap, tarihta qazaq degen últ atymen tanylghan.

Áygili qazaqtanushy qytay ghalymy Su Beyhay qazaq últy turaly: «Bir qydyru adamdar qazaq atauy XV ghasyrda ghana qalyptasqan dep qaraydy, amaliyatta búl – tarihy shyndyqqa janaspaytyn jansaq úghym. Tang patshalyghy tarihynda Qazaq atauy Kasa, Hasa nemese Asa týrinde ataldy. Mysaly, «Tang patshalyghynyng jana tarihy Parsy tarauynda»: Parsylar shyghys jaqta Tohar, Qanlylarmen shekaralas, olardyng soltýstik jaghynda Týrkilerding Kasa úlysy túrady dep jazylghan. Húng Jún «ngan patshalyghy tarihyndaghy audarmalargha qosymsha» atty kitabynda: Týrkiler meylinshe kýsheygen kezde, ... batys jaghyndaghylardy Hasa, yaghny Kasa dep atady, olar Kaspiy tenizi men Qara tenizining soltýstigin mekendep, sol arada túrady», – deydi. Múnan VII ghasyrdan bastap qazaq degen attyng Qytay tarihy kitaptarynan oryn alghanyn anyq kóruge bolady» (Su Beyhay «Qazaq mәdiynetining tarihy», «Shynjang halyq baspasy», 2005 jyl, tamyz, 8-bet.) degen sitattardan qazaq degen ataudyng qalyptasuy óte aryda jatqanyn angharugha bolady.

XV ghasyrdyng basynda Altyn Orda memleketi joyyluyna baylanysty әr aimaqtarda jeke-jeke handyqtar qúryla bastady. Solardyng biri – Jәnibek pen Kereyding bastauynda 1455 jyly qúrylghan Qazaq handyghy. Sodan ýsh jarym ghasyrdan astam uaqyt ómir sýrgen qazaq handyqtary túsynda óz mәdeniyetin, әdebiyetin, ózining halyqtyq әdeby tilin jasau men әdet-ghúryp, salt-sana, shejire, tarih jinaugha erekshe mәn berdi. Osy tústarda «Qobylandy batyr», «Qambar batyr», «Er Targhyn», «Ersayyn» siyaqty epostyq jyrlar, «Qyz Jibek» qatarly salt jyrlar jasaldy. Asan qayghy, Múhammed Haydar Dulati, Qydyrghaly Jalayyr siyaqty әigili tarihshylardy, Sypyra jyrau, Shәlkez, Qolantayshy, Qaztughan, Dospanbet, Marqasqa, Aqtanberdi, Jiyenbet, Tәttiqara, Ýmbetay, Shal, Búhar qatarly shashasyna shang júqpaghan aqyn-jyraular dýniyege kelgen.

Endigi at basyn búra ketetin bir әngime – 1472 jyly Áz-Jәnibek hannyng jarlyghymen Ál-Aq ordada jazylghan «Shipagerlik bayan» atty iri ghylymnamalyq shygharma әrqanday jandy tanday qaqtyryp, tamsandyrady. Iri ghylymy enbek «Shipagerlik bayannyn» avtory XV ghasyrda ómir sýrgen qara ýzgen shipager, ghúlama ghalym Óteyboydaq Tileuqabylúly. Ol Áz-Jәnibek hannyng jarlyghymen búl kitapty jetpis neshe jyl jahan kezip jýrip jazyp shyqqan. Kitap jazylyp bitkennen keyin hangha endi tapsyrayyn degende jaudyng ordagha jasaghan shabuylynan Jәnibek han qaytys bolyp, shipager-ghalym Óteyboydaq Aq Ordadan әreng qashyp qútylyp, óz ata-mekenin zorgha tauyp, jazghan kitabyn qúpiya saqtaydy. Ghalym qaytys bolghannan keyin úrpaqtan-úrpaqqa qúpiya saqtalyp san mәrtebe kóshirilip, sodan bes ghasyrdan keyin Qytayda 1994 jyly jeltoqsan aiynda «Shynjang ghylym-tehnika, densaulyq» baspasy jaghynan «Shipagerlik bayan» degen atpen jaryq kóredi.

Osy basylym kórgen kitaptyng alghashqy betinde ghalym óz ómirin qysqasha bylay tanystyrady: «Menen úrpaq qalmasa da kýnderding kýninde meni әlemge әigileytin «Shipagerlik bayanym» artymda qalmaq. Búl – songhylyqtar qadirin bilip ústana bilse, qanghysyz búlaq, qadirin bilmese, otbasy ayaqpen tozatyn tulaq.

Oy, dýniye-ay!
Iske aspady armanym qaran qaldy,
Shyng basyna shygharda arandaldy.
Óteyboydaq qoyypty atymdy әkem,
Jaman at, jaman yrym mazamdy aldy.
Qalmady úrpaq, Óteyboydaq ayandaldy,
Meni óshirmes «Shipalyq bayan» qaldy.
Bú da mening úrpaghym jón bilgenge,
Tilkimmenen jalghasqan ayan qaldy.

Atym – Óteyboydaq Tileuqabyldyng úlymyn. Ata-tegim Úly jýz, Zarman, Zarman ishinde Alban, mekenim Jetisu».

Óteyboydaq jazghan «Shipagerlik bayan» atty búl kitap qazaq halqynyng til, mәdeniyet, tariyh, shejire, filosofiya, psihologiya, astronomiya, etnografiya, metorlogiya, әskery ghylym, etika, estetika qatarly әr aluan ghylymnan mәlimet beretin halqymyzgha ortaq asyl múra.

Al búl kitapta, «Qazghaq Kýnbiyding Sozghaq Kýnbiydi qúlatyp orda kótergeni, onyng shynghyramasy (úrany) «Alash» bolghany, túnghysh balasynyng atyn «Alash» qoyyp, onan keyin «Alasha han atalghany» jayynda anyz túr. Búl әriyne qazaqtanugha tabylmaytyn derek deydi (Óteyboydaq Tileuqabylúly «Shipagerlik bayan», 5-bet).

Ghalym kitabyndaghy «Shejire» bóliginde Qazghaq Kýnbiyge deyyngi 60 atany bútarlap taratyp, jýieli týsindirgen. Biz ghalym Óteyboydaq Tileuqabylúly jazghan atatek shejirelerinen mynany bayqaymyz. Birinshi, alghashqy Deshtiden (Kýnbi) taratylghan ýshinshi atanyng aty Alban, osy búrynghy Alban men Bәidibekting úly Jaryqshaqtan tuylghan Qazaq Albannyng nendey qatysy bar. Qazaq Albany búrynghy Albannyng tike úrpaghy boluy mýmkin degen meje jasaysyn, múny aitudaghy sebep týrik halyqtarynda búrynghy yqpaldy ótken ata-babalarynyng tarih betinen aty óship ketpeu ýshin qaytalap óz balasyna sol atty qoyatyn әdet-ghúryptar bolghan. Óitkeni Bәidibek biyding balasy, Albannyng әkesi Jaryqshaq jay adam emes, ýlken bilim iyesi, el basqarghan adam bolghan.

Sol zamanda qazaqtyng uәzir, súltan, biyleri shejirege qanyq bolghan, kózi ashyq, kókiregi oyau, óz zamanynyng aldynghy qatarly kórnekti qogham qayratkeri, el iyesi Jaryqshaq babamyzdyng ózining búrynghy ata-babasy Albannyng atyn ózi balasyna qoyyp Alban dep atauy әbden zandy, shyndyqqa birshama jaqyn deuge bolady.

Ekinshi, Óteyboydaq shejiresinde Alashty qazaqtan taratuy, qazirgi qzaq shejirelerimen birdey shyghuy ýlken ghylymy negizben jazylghan dep qaraugha bolady.

Al Qazaq handyqtarynyng túsynda, ókildik sipatqa ie ýsh iri zang jaryqqa shyqqan: biri – «Qasym hannyng qasqa joly»; endi biri – «Esim hannyng eski joly»; taghy biri – «Tәuke hannyng jeti jarghysy» dep atalghan. Tәuke han jogharydaghy eki týrli zandy tolyqtap, týzetuler jasap, kemeldi «Tәuke hannyng jeti jarghysyn» jariyalap Qazaqtardy basqarugha qolayly bolu ýshin qonys ynghayyna qaray ýsh jýzge bóldi. Úly jýzge – Ýisin Tóle biydi, Orta jýzge – Qazybek biydi, Kishi jýzge – Alshyn Áyteke biydi basshy qoydy. Naqtap aitqanda, búl búrynghy jýzge bóluding zandy jalghasy deuge bolady.

                                           III

XVIII ghasyrdyng 18 jyly Tәuke hannyng qaytys boluyna baylanysty, ýsh jýzding ishki yntymaghy ydyray bastady. XIX ghasyrdyng bas sheninen bastap Qazaq dalasynda, Rossiya ýkimetine qarsy әr jerden sharualar kóterilisi kóterilip jatty. 1836-1837 jyldary Isatay, Mahambet bastaghan sharualar kóterilisi, Rossiya ýkimetine qarsy aituly kóterilisterding biri boldy. Kóterilisshiler qosyny Rossiya ýkimetine qarsy qiyan-keski soghys jasap qan tókti, patsha ýkimeti kóterilisti ýzdiksiz janyshtap, qazaqtyng joghary jiktegilerine aqsha, shen berip halyqty qanaudyng týrli sharalaryn qarastyrdy. 1865 jyly shar Rossiya qazaq dalasyn biyleu tәrtibine ózgeris jasap, jana joba jasaushylar komissiyasyn qúrdy. 1868 jylgha kelgende búl komissiyanyng qazaq dalasyn basqaru, biyleu jónindegi jana jobasyn patsha qabyl alyp, 21-qazanda qol qoyyp bekitip berdi. Jana joba (Qazaqtar múny «Jana nizam» deydi) boyynsha, búrynghy súltandyq arqyly biyleu tәrtibi ózgertilip, onyng ornyna bolys, starshyndyqqa bólip biyleu tәrtibi atqaryldy. Ekinshi negizgi ózgeris jer mәselesi boldy. Jer Rossiya memleketining menshigine ainaldy da, qazaqtardyng tek jerden paydalanu qúqyghy ghana boldy. «Jana joba» atqarylghannan keyin qazaq dalasyna orys sharualary kóship kelip qala sala bastady. Qazaq sharualarynyng mal baghatyn jeri taraydy jәne patsha ýkimetining týrli alym-salyghy halyqtyng túrmys halin kýnnen-kýnge tómendete berdi. Búl kezderde Shynjannyng jer-jerinde Ching patshalyghynyng әkimiyatyn audaryp, jergilikti әkimiyattar qúryla bastady. Sol әkimiyattardyng biri 1866 jyly qúrylghan «Ile súltandyghy» edi.

Maqalanyng búl bóliginde eng aldymen sóz etpekshi bolghan «Tazabek degen adam kim? Onyng esimi shar Rossiyanyn, Qytayding Ile ónirin jaulap aluymen nendey qatysy bar?» – degen súraulargha negizdele otyryp Tazabektyng ómirbayanyn qysqalay tanystyryp ótelik.

Tazabek Músylmanbayúly XIX ghasyrda ómir sýrgen adam. Ol Úly jýzding Alban taypasynyng Álmerek degen atasynyng Jәnibek degen tarmaghynan taralady.

Ákesi Músylmanbay (tarihy derekterde Púsyrman dep te aitylady) 1000 neshe týtin ýidi basqarghan by bolghan adam. Jonghar shapqynshylaryna qarsy túryp qolyna qaru ústaghan er jýrek batyr sardar edi. Músylmanbaydyng qasy eki kózin basyp túratyn, adamgha tike qaramaytyn sústy adam bolghan. Bala kótermegen әielder odan bata súrasa, tilegi qabyl bolyp úrpaq kóredi eken degen sóz bar. Halyq arasynda Músylmanbay batyrdyng tuy jelpildese, bәlen kýni joryqqa attanamyn dep aitatyn әulie shalys adam eken degen anyz taralghan. Búghan aqyn Kódek Maralbaevtyng 1922 jyldary jazghan «Erlerding ereksheligi» degen myna óleni kuә bolady:

Kәrteygen Músylmanbay mezgili eken,
Nelikten jelpildeydi tuym depti.
Shabylyp, el kýizelgen ahual bar,
Habary kelip qalar býgin depti.
«Qúrtqa – Mamay shabyldy, – dedi jaushy, –
Oljagha kelinim men qyzym ketti».
Batyryng boz biyeni aityp soyyp,
Tezdikpen sarbazdargha jiyl, – depti.
Jýrerde bata jasap bylay degen,
Ashuly aibarymen zildi-kekti:
«IYә, qúday, Toqtarbaydy bergin?!
IYә, qúday Toqtarbaydy bergin?!
IYә, qúday, Toqtarbaydy bergin?!
Eng songhy tilegim ghoy múnym» depti.
Tal týste beygham jatqan Kómirshide,
Toqana sýrkeyli úran-dýbir jetti.
Atyna ýsh úmtylyp: «Mine, aghayyn,
Kýn bitti, taghdyr jetti, buyn ketti»
Atshysy qart kýrendi minip qashqan,
«Qumandar, eline aitysyn tilin» depti.
«Toqtarbay qyrylghan say» dep atalyp,
Jalghasyp jer aty bop býgin ketti, – degen óleng shumaqtarynan qyrghyzdyng ataqty batyry Toqtarbaydy jenip mal men janyn qaytaryp kelgen erligin bayqaugha bolady. Kegenning Sarjazyndaghy sol say sodan keyin «Toqtarbay qyrylghan say» atalyp ketipti.

«Tazabek batyrdyng әkesi Músylmanbaydy orystary Púsyrman deydi eken. Músylmanbay kezinde Tóle biyding balasymen birge Aljan Qangeldi batyrdyng inisi esebinde on toghyz jasynda Mәnju patshalyghyna elshilikke barghan adam. Músylmanbay jýzden asqanda pәniyden ótipti» (Mýsilim Adyrbekúly. «Auyldyng amanaty», Tekes audandyq mәdeniyet mekemesi.).

Búl turaly «1758 jyly qarashada Tóle biyding balasy Jaulen jәne Qangeldining inisi Púsyrman elshi bolyp Astanagha baryp, Chyanlúng patshagha jolyqty. Chyanlúng patsha olargha Fәnshәnda arnauly qonaqasy beredi, Uang Nanuan olardy ertip jýrip gýlshyraq tamashasyn tamashalatty» (Nyghymet Mynjani. «Qazaqtyng qysqasha tarihy», «Shynjang halyq baspasy», 1991 jyl, aqpan, 466-467-bet.) degen derekterge ie bolamyz.

«Áke kórgen oq jonar» degendey, Tazabek әke jolyn quyp, erjýrek, halyqshyl, batyr sardar bolyp erjetedi. Isatay, Mahambet kóterilisi janyshtalghannan keyin Tazabek 1860-1870 jyldar aralyghynda halyqtyng basyn qúrap, qol úiymdastyryp shar Rossiya ýkimetine qarsy kýres jýrgizedi. Patsha ýkimeti Tazabekti shaqyryp alyp shen bermekshi bolghanda, odan bas tartady. Búl kýresti qazaq dalasyndaghy Alban, Suan, Dulat taypalary men basqa ruly elder de qoldap-quattap, Tazabek bastaghan halyq kýresine ýn qosyp at salysady. Ol, patsha ýkimeti belgilengen «Jana jobagha» qarsy shyghyp, qazaq halqynyng erkindigin kókseydi.

Tarihy derekterge qaraghanda, Tazabek 1781 jyly kóktemning bas sheninde «Ile súltandyghy» ýkimetine hat jazyp, ózine qarasty ruly elin bastap kóship kelu ótinishin bildiredi. Ile súltany Álәhan Tazabekting ótinishin qabyl alyp jauap hat jazady. Shar Rossiya búl isten habar tauyp әsker jiberip týn ishinde Tazabek auylyn qorshaugha alady. Tazabek birneshe kýnge sozylghan qúraldy qiyan-keski soghys jasap, qorshaudy búzyp, ruly elin bastap Ile ónirine ótedi. Álәhәn búlardy qazirgi Toghyztarau audanyna ornalastyrady. Orta mektepke arnalghan «Shynjannyng jergilikti tarihy» oqulyghynda: «1781 jyly kókek aiynan búryn Qytaygha qarasty qazaqtyng Alban ruynyng el basy Tazabek qol bastap, shar Rossiyanyng otarshyldyq ýstemdigine qarsy kýresip, jeniliske úshyraghannan keyin 1000 neshe malshy semiyasyn bastap, Ile súltandyq ýkimetke baghynady» dep jazylghan. Tazabek oqighasynan keyin Almaty, Alatau ónirindegi qazaqtar Qytay jerine art-artynan kóshe bastaydy.

Búl oqigha shar Rossiyanyng qazaq dalasyna jýrgizilgen óktemdiligin shayqaltty. Patsha ýkimeti qazaqtardyng Ilege qonys audaruynyng aldyn alu ýshin, Tazabekke jalghannan jala jauyp, «El býldirushi» degen syltaumen «Ile súltandyghyna» Tazabekti tapsyryp beru talabyn qoyady. Biraq, búl talaptan «Ile súltandyghy» bas tartady.

Rossiya ýkimeti 1871 jyly mamyr aiynyng 8 kýni Ile súltany Álәhangha eng songhy eskertuin berip, bir apta ishinde Tazabekti tapsyryp berudi ótinedi. Bolmasa әsker shygharamyz dep qúqay kórsetedi. Tazabekti tapsyryp bermeu syltauyn jeleu ete otyryp mamyr aiynyng 15 kýni Ilege shabuyl jasaydy. Mamyrdyng 17 kýni Rossiya ýkimeti Qorghas ózenining Batys jaghasyna basyp kirip, eki kýnnen keyin Mazar Qorghanysyn basyp alady. Ilede otyryqtanghan әr últ halqy búl jolsyzdyqqa tóze almay Rossiya ýkimet armiyasyna qarsy soghysqa attanyp, aldynghylar jyghylsa, songhylar kýresti jalghastyrady. Jana qarumen qarulanghan Rossiya armiyasyna tótep bere almay, mausym aiynyng 9 kýni manyzdy jer ketpen qoldan ketedi. Mausymnyng 27 kýni Ile súltany Álәhan Shar Rossiya shapqynshy armiyasyna soghys hatyn tapsyrady. Ile súltany Álәhan basshylyghynda 4000-nan astam qazaq, taranshy (Úighyr), quyzu, qytay t.b. últtardan birikken jergilikti armiya shapqynshy armiyagha qarsy erlikpen soghys jasaydy. Neshe jýzdegen adam erlikpen qúrban bolady. Búl soghysta Tazabek әskerleri de patsha armiyasyna qarsy janyn sala soghys jasap erekshe qaysarlyq kórsetedi. Halyq pen jergilikti armiya birlesip Rossiya armiyasyna qarsy kýres jýrgizse de, ozyq qarumen qarulanghan Shar Rossiya armiyasyna tótep bere almay shildening 1 kýni Qorghas qalashyghy qoldan ketedi. Kelesi kýni Tazabek batyr qolgha týsedi de kóterilis jeniliske úshyraydy. Shildening 4 kýni san qily súrqiya tәsil qoldanyp Rossiya patsha ýkimetining Ile úzaq joryq armiyasynyng qolbasy, genaral Kofman Kolpakovskiy Qúlja qalasyn basyp alady.

Tazabek kóterilisi turaly tarihshy Jaqyp Myrzahanov arnayy toqtalyp: «Rossiya ýkimeti Ile rayonyna súghanaqtyq jasau turaly 1871 jyldyng 22 aqpanymen 14 nauryz kýnderindegi eki erekshe mәjilisinde resmy bekim jasap bolghan. Tazabekti qaytaryp beru jónindegi aqtyq talaby «Ile súltandyghy» ýkimetining qabyldamauy, onyng shapqynshylyq jasauyna syltau, oray boldy. Tazabek oqighasynan paydalanyp Ileni aluy jәne ony on jyl biyleui, sonday-aq Qytaygha qaytaryp berui arnayy taqyryp» (Jaqyp Myrzahanov. «Qazaq halqy jәne onyng salt sanasy». «Shynjang halyq baspasy», 1992 jyl, qarasha, 355-bet.) dep jazady.

Aqyn Kódek Maralbaev «Tazabek batyrgha» degen óleninde:

Tazakem óz jer-suyn qoryp kelgen,
Sondyqtan shyghyspapty oryspenen.
Aqyry elin bastap órge kóshti ,
Neshe ret jauap bergen soghyspenen.
Oyynda jocpapy bar kóp isterden,
Ile basy Ysh Aral jerimiz bar
Búrynghy ata-meken qonys degen.
Jer, sugha ie etip ketti úrpaghyn,
Aylaly, asqan batyr, oy istegen, –

degen óleng shumaqtarynan Tazabek batyrdyng halyq ýshin kýresken erligi madaqtalady.

Tazabekti ústap әketken Rossiya patshalyghy Almaty (Vernyi) týrmesine aparyp qamap tastaydy. Rossiya ýkimeti Tazabekti ólimge ýkim etse de, qazaq dalasyndaghy halyqtardyng patshagha qarsy kóterilip ketuinen alandap, shygharghan ýkimin atqarugha sharasyz qalady. Qazaq dalasyndaghy qazaq, qyrghyz, úighyr halyqtarynyng «Esil erimizde aiyp joq, azamatymyzdy bosatyp bersin» degen әdil de qatang talabynyng arqasynda 1873 jyly (mólshermen) Tazabekti Almaty týrmesinen bosatyp, onyng ýstine jasyryn týrde u jaghyp jiberedi. Tazabek auylynan birneshe adam baryp Almatyda onyng qúr sýlderi qalghan tiri qanqasyn әkeledi. Jol-jónekey arly-berli aunatyp, auzyna su tamyzyp kýtken eki adamgha Tazabek denesindegi u daryp olarda qosa qaza tabady. Tazabek oqighasynan keyin Rossiya ýkimeti Ileni on jyl biyleydi. 1881 jyly «Qytay-Rossiya Ile shartyna» qol qoyghannan keyin, kelesi jyly nauryzda Ile aumaghyn Qytaygha resmy ótkizip beredi.

Tazabek ólgennen keyin, patsha ýkimeti Tazabekke tuystyq qatysy bar adamdargha qúpiya týrde anyqtau jýrgizedi. Tazabekpen atalas tuys Shaltabay Alparúly degen aqyndy «Tazabekti tirildirushi» degen syltaumen týrmege jabady. Shaltabay týrmede jatqan kezderinde Tazabek, Sauryq batyrlardyng erligin esine alyp, mynanday óleng jazghan eken:

«Shaltabay mening atym, әkem Alpar,
Auyldy bir kóruge boldym inkәr.
Keshegi qyryq soldatty bir qaytarghan,
Tazekem ótip ketti-au, qayran súnqar.
Orystyng eki kózin oyar ma edi,
Pyshaqty ótkir qayrap soyar ma edi.
Eki agham Tazabek, Sauryq tiri bolsa,
Shiritip abaqtyda qoyar ma edi?!»

Tazabek Músylmanbayúly halyqtyng erkindik qozghalysy ýshin kýresken esil erlerding biri. Ol ózining ystyq qany arqyly tarih betinde shúghylaly iz qaldyrdy. Onyng esimi әr últ halqynyng jýreginde mәngi berik saqtalady.

1862 jyly Shar Rossiya Qytaydyng qarauyl syrtyndaghy jerlerin qaruly kýshpen basyp aldy. Sol jyly mausym aiynyng 24 kýni qazaq últynyng el basy Sauryq bastaghan qalyng malshylar qarauyl ishine kóship kelip mal baghudy talap etedi. Olar Ile qol basyna tabys etken bir parsha 12 ru basynyng barmaq basylghan qaghazynda « ... Biz jeti atamyzdan úly patsha aghzamnyng jerine kóship-qonyp jýrgeli qazirge deyin 140 jyldan asty. Al, býgin orystar bizding kóship-qonyp jýrgen jerimizdi ózimizdiki dep jatyr, bizden tartyp almaqshy, bizdi orystargha baghynyndar deydi ... biz baghynbaymyz ... shyn peyilimizben úly patsha aghzamgha baghynamyz» («Shynjang jergilikti tarihy», Orta mektep oqulyghy, 181-bet.) delingen.

Mine, osy tarihy faktilerden qazaqtyng aldynghy toby Ile ónirine 1722 jyldan búryn qayta kóship kelip Ching ýkimetinde qaraytyndyqtan derek beredi. Tarihshy aghamyz Jaqyp Myrzahanovtyng «Qyzay eli Ile, Búratala ónirine kelip qonystanghannan keyin, 1767 jyldan bastap osy ónirde otyryqtanghan, Úly jýz Alban – Suan taypalarymen birge 1865-1866 jylghy Iledegi sharualar kóterilisine qatynasady...» (Jaqyp Myrzahanov. «Qazaq halqy jәne onyng salt-sanasy», 351-bet.) degen sitattardan Qazaqtyng bayyrghy mekeni bolghan Ile ónirine qayta kóship kelgenin angharugha bolady.

Sauryq, Bóden batyrlar Tekes ónirine kelgennen keyin Oirat Qarauyl Mongholdary men jergilikti Monghol qosyndarymen talay ret qaqtyghysyp soghys jasady.

Búl siyaqty oqigha jayynda Shoqan Uәlihanov 1864 jyly jeltoqsannyng 27 kýni Rossiya ýkimetine joldaghan bir hatynda: «Bizding Qyzylbórikter (Albandardy aitady – avtor.) Tekes boyynda kóship jýrgen qalmaqtardy mýldem qúrtyp jiberipti. Qalmaqtar qatyn-balasynan, barlyq mal-mýlkinen әbden júrday bolyp aiyrylypty. Qazaqtar mal men tútqyn әielderdi endi qayda qoyaryn bilmey otyr desedi. Qalmaqtardyng qyz-qatyndary Shiliktegi Shoqan biyding qolyna týsipti. Búl meninshe, onsha jaqsy is emes» (Shoqan Uәlihanov «Maqalalar men hattar jinaghy», 1956 jyl, Almaty, 211-bet.) degen sitattardan el ishinde ýnemi soghys bolyp túrghany óte anyq jazylghan.

Belgili jazushy Ásker Toyghanbekúlynyng habarlauyna qaraghanda: «1860 jyldary Sauryq qasyna Bóden batyr men Janәli batyrdy serik etip, eki jýzge juyq qol bastap, Júldyzdaghy Búrgәmbiden kek alu shabuylyna attanady. Sauryq qolynyng kele jatqany habarshylarynan estigen Búrgәmbi myngha juyq adam men Júldyzdyng Tayasu degen jerinen tosyp aiqasady. Aqyry ailaly batyr Sauryq ózinen bes ese artyq kýshi bar Búrgәmbini jenedi» (Ásker Toyghanbekúly. «Sauryq batyr jayly» , «Ile gazeti», 1992 jyl, 14-qazan).

Kódek aqyn Sauryq batyr turaly aitqan bir óleninde:

Sauryq batyr tughanda,
Erlikke qúday arnapty.
Ózine serik batyryn,
Synap kórip tandapty.
Elin qorghap, jau quyp,
Barmaghan jeri qalmapty.
Erge layyq at tuar,
Qasqa atty qúday parlapty.
Shylbyryn týrgen noqtamen,
Artynan erip qalmapty.
Qysyltayang kezinde,
Erttep minip samghapty.
Júldyzdan kelgen kóp qalmaq,
Qazaqty shauyp zarlatty.
Kýnes, Júldyz jaghynan,
Izin bayqap sharlapty.
Keler jylgha qaratqan,
Odan kekti almaqty.
Attanyp barsa qol bastap,
Jazyqta eshkim qalmapty.
Saygha kirip, bekinip,
Kempir-shal, aryq mal qapty.
Birneshe kýn jol tappay,
Shaqyrypty әruaqty.
Qasqa atty minip aqtaryp,
Bayqady tau-tas aimaqty.
Mergenshi tauyp jol bastap,
Basqan tar jol, tayghaqty,
Tóbesinen qúldap kep,
Jay týskendey jayratty.
Bekinisin talqandap,
Yzghytyp maldy aidapty.
Bir adam ólgen soghysta:
Sheyit bolghan ardaqty.
Búrgәmbini shapqanda,
Tekesting suyn qandapty.
Tóresining ýiinen,
Altyn men gauhar, jamby apty.
Búrqanyn shaghyp qarasa,
Meruertten ishek jalghapty.
Óterinde búl jalghan,
Bәrimizdi aldapty, –

degen tarihy jyrdan Sauryq batyrdyng el qorghaghan erligin angharugha bolady.

(Jalghasy bar)

Núrlan Sәrsenbaev,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, jazushy, etnograf

Abai.kz