ءى

سان عاسىر قويناۋىنداعى تاريحتى جاراتۋشى دا، تاراتۋشى دا قارا ورمانداي قاسيەتتى حالىق. تاريحى جوق حالىق دۇنيەدە بولعان ەمەس. قاي حالىقتىڭ تاريحى، شەجىرەسى بولسىن، ونىڭ سان عاسىرعى باستان كەشىرگەن قىم-قۋىت، كۇردەلى، بۇراڭ جولدارىمەن بايلانىستى تۋىپ جانە دامىپ، ادامزاتتىڭ داڭقتى مادەنيەت قازىناسىنان ەنشى الىپ، ءار ءداۋىردىڭ ۇزاق كەرۋەن جولى تاريح بولىپ تاڭبالانىپ بىزگە جەتىپ وتىرعان. سول حالىق پاراساتىنىڭ جاۋھارى بولعان تاريحتى جيناۋ، رەتتەۋ، زەرتتەۋ جۇمىسى ارقانداي كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جەر باسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ موينىنداعى كيەلى مىندەتى، اتا-بابالارىمىزدىڭ سوڭعى ۇرپاقتارعا قالدىرعان اماناتى.

قازاق حالقىنان شىققان عۇلامالاردىڭ ءبىرى تولە بي الىبەكۇلى «وسەتىن ەل تاريحىن تاسپەن جازادى، وشەتىن ەل تاريحىن جاسپەن جازادى» دەگەن ەكەن. سول تاريحى تاسقا جازىلعان ۇلتتاردىڭ ءبىرى – قازاق حالقى.

قازاق ۇلتى – سان عاسىردى باستان كەشىرگەن، تاريحى ۇزاق، دۇنيە مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان ەجەلگى مادەنيەتتى حالىقتاردىڭ ءبىرى. الەمدە جالپى 15 ميلليوننان استام جان سانى بار قازاق حالقى بۇگىنگى كۇنi 40 نەشە مەملەكەتكە بىتىراي قونىستانعان. 2005 جىلدىڭ باسىنداعى ساناققا قاراعاندا قازاقستاندا 8 ميلليون 720 مىڭ، وزبەكستاندا ءبىر ميلليون 500 مىڭ، قىتaيدا ءبىر ميلليون 296 مىڭ، موڭعوليادا 157 مىڭ، تۇركىمەنستاندا 90 مىڭ، اۋعانستاندا 44 مىڭ، قىرعىزستاندا 40 مىڭ، تۇركيادا 30 مىڭ، ۋكراينادا 15 مىڭ، يراندا 15 مىڭ، تاجىكستاندا 12 مىڭ، اقش-تا 10 مىڭ، رەسەيدە 680 مىڭ، گەرمانيادا 7 مىڭ، بەلورۋسسيادا 5 مىڭ، كانادادا 5 مىڭ، فرانتسيادا 4 مىڭ، گرۋزيادا 3 مىڭ، ازەربايجاندا 3 مىڭ، مولدوۆيادا 3 مىڭ، ليتۆادا 2 مىڭ، اياستاندا مىڭ، ەستونيادا مىڭ، پاكىستاندا 3 مىڭ، انگليادا 2 مىڭ، شۆەتسيادا مىڭ، اۆستراليادا 900, ساۋدا ارابيادا 800, اۆستريادا 600, ارگەنتينادا 400, ينديادا 300 قازاق جان سانى تۇرادى («التىن بەسىك» جۋرنالى، 2005 جىل، 4-سان، قازاقستان).

قازاق حالقى ەرتە زامانداعى ورتا ازيانى مەكەن ەتكەن تۇركى تىلدەس رۋ-تايپا، ۇلىستارمەن ۇزاق ۋاقىت بىرگە جاساسىپ، قوعام دامۋى ارقىلى ءوز الدىنا دەربەس حالىق بولعاندىعىن تاريحي شىندىقتار دالەلدەيدى. قازاق ۇلتىنىڭ ارعى تەگىنە قاتىسى بار تايپالار مەن ۇلىستاردان ساق، ۇلى ءيۇزى (ۇلى ءجۇز), ءۇيسىن، قاڭلى، الان جانە عۇن تايپالارىن اتاۋعا بولادى. بۇل تايپالار مەن ۇلىستار قازاقتىڭ ءوسىپ-وربۋىنە ەرەكشە ءرول ويناپ، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا التىن بەسىك بولعان ءتۇپ اتالارىمىز دەۋگە ابدەن بولادى. جوعارىداعى تايپا، ۇلىستارمەن بايلانىستىرا قازاقتىڭ ارعى تەگىن زەرتتەۋ كونە تاريحي كىتاپتار مەن ارحەولوگيالىق قازبالار، قازاق دالاسىنان تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرى بىزگە كوپ تاريحتىڭ كومەسكى كوزدەرىن اشىپ، دالەل كورسەتىپ بەرە الادى.

قازاق تاريحىن زەرتتەۋدە زاماننان-زامان بىرگە جاساسىپ كەلگەن تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ تاريحىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىندەگى جازۋلار تۇركى تەكتەس ۇلتتارعا ورتاق مادەني مۇرا، اسا قۇندى ماتەريال بولىپ تاريح سويلەگەن تاستار بىزگە ەستە جوق ەسكى زاماننان سىر شەرتەدى. ولاي بولسا قازاق تانۋدى تۇركى تەكتەس حالىقتارمەن بىرلەستىرە زەرتتەۋ كەرەك ەكەندىگىن تاسقا ويىلىپ جازىلعان داستاندار مەن قازاق ەپوسىنىڭ ارعى تامىرلاستىعىنان بايقاۋعا دا بولادى.

قىتايدە قازاق تاريحىن زەرتتەۋ جۇمىسى جاڭا قىتaي قۇرىلعاننان كەيىن عانا جۇيەلى قولعا الىندى. بۇل سالادا قىتaي قازاعىنان شىققان ايگىلى تاريح عالىمى، تۇڭعىش وقىمىستى نىعىمەت مىڭجاني قازاقتىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىن، مادەنيەتىن، ءتىل-جازۋىن، ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋ جولىندا قىرۋار ەڭبەك ەتتى. ونىڭ ازاتتىقتىڭ العاشقى مەزگىلىندەگى قىتايشا باسىلىم كورگەن «قازاق تاريحىنىڭ دەرەگى» (1948 جىل) اتتى كىتابى تۋىسقان ۇلتتاردىڭ قازاق ۇلتىن تانۋعا تىڭنان جول اشتى. قازاق تانۋعا قاتىستى ۇلكەن كىتاپتاردان نىعىمەت مىڭجاني جازعان «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» (1986 جىل), جاقىپ مىرزاحانوۆتىڭ «قازاق ۇلتى» (قىتاي تىلىندە), «تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر» (1990 جىل), «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى» (1992 جىل), جاقىپ ءجۇنىسۇلىنىڭ «قازاقتىڭ تەگى جانە قالىپتاسۋى» (1994 جىل) قاتارلىلار قىتايداعى قازاقتانۋدىڭ العاشقى وقۋلىقتارى بولدى. سودان كەيىن قازاقتانۋشى قىتايدىڭ ايگىلى عالىمى سۋ بەيحايدىڭ «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» (2005 جىل), جاقىپ مىرزاحانوۆ قاتارلىلار جازعان «قازاق مادەنيەتىنىڭ ايدىنى» (2006 جىل), ياسىن قۇمارۇلىنىڭ «الىستاعى اتامۇرا»، «قازاق سالت-ءداستۇرى»، ايىپ نۇسىپوقاسۇلىنىڭ «اعاش بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن» تاعى باسقا كولەمدى عىلىمي كىتاپتار قازاقتانۋ تاريحىن ءتىپتى تەرەڭدەتە ءتۇستى. سول قازاق تانۋ عىلىمىنىڭ ءبىر تارماعى – قازاق حالقىنىڭ اتا تەك شەجىرەسى بولىپ تابىلادى. «شەجىرە بۇكىل حالىقتى، اتاپ ايتساق، تۇتاس قازاقتى ءبىر قازىققا بايلايدى، بۇل – ءتۇبىڭ، تەگىڭ ءبىر دەگەن ءسوز» («قىستىق رۋىنىڭ شەجىرەسى»، الماتى، «ءداۋىر» باسپاسى، 2004 جىلى، 4-بەت).

ءىى

قازاق حالقىنىڭ تاريحىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان شەجىرەنىڭ ءوزى دە اتادان-بالاعا جالعاسقان تاريح. ولاي بولسا شەجىرە دەگەن نە؟

شەجىرە – حالىقتىڭ شىعۋ تەگىن، قونىستانىپ تارالۋىن، ءوسىپ-ءوربۋىن، ەلەۋلى oقيعالارىن، حان، سۇلتان، بيلەرىن، اقىن-جىراۋ، باتىرلارىن، تاڭبا، ۇراندارىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ادەت-عۇرىپتارىن، دامۋ كەزەڭدەرىن ت.ب. جاقتان باياندايتىن تاريح عىلىمىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ تابىلادى.

زاماننان-زامانعا جالعاسىپ كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ اتاتەك شەجىرەسىنە زەر سالار بولساق، ونىڭ ءتۇپ-تامىرىنىڭ تىم ارىدا جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. مىسالى، «الاش»، «ءجۇز»، «قازاق» دەگەن اتاۋلار قالاي قالىپتاستى، وسى اتاۋلاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى تاريح عالىمدارىمىز بەن مايتالمان شەجىرەشىلەر وزدەرىنىڭ ءتۇرلى كوزقاراستارىن ايتىپ كەلەدى. بۇل اتاۋلاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى كوبىنەسە شەجىرەلىك دەرەكتەر مەن حالىق اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭىزدار نەگىزىندە باياندالىپ ناقتى ءداپ باسىپ ايتاتىن جازبا دەرەك قالماعان.

قازاق حالقى اراسىنا كەڭ تارالعان تاريحي اڭىزدا «قازاق»، «الاش»، «ءۇش ءجۇز» دەگەن سوزدەردىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى بىلاي باياندالادى.

سىر بويىندا 32 رۋلى ەلدى بيلەگەن قىزىل ارىستان دەگەن حان بولىپتى. حاننىڭ ايەلى ءۇستى-باسى تۇگەل الا ءبىر ۇل تۋادى. مۇنى جامان ىرىمعا جورىعان حان بالاسىن سىرداريانىڭ سۋىنا تاستاتىپ جىبەرەدى. بالىق اۋلاپ جۇرگەن ءبىر كەدەي قاريا سىردارياعا اعىپ بارا جاتقان بالانى قۇتقارىپ الىپ، باعىپ الادى. بالا ەرجەتە كەلە ەرجۇرەك باتىر بولىپ، ەلگە «الاش» دەگەن اتپەن تانىلا باستايدى. مۇنى ەستىگەن حان ونى ورداسىنا اكەلمەك بولادى. بۇعان حاننىڭ قاسىنداعى قاراشىلارى قوتانباي مەن مايقى بي الا بالانى ورداعا اكەلمەي، قاسىنا ءجۇز جىگىت قوسىپ بەرىپ، ءوز ەركىنە قويا بەرۋ كەرەك دەگەن كەڭەس بەرەدى. حان بۇعان ماقۇلدىق بەرەدى. سونىمەن قوتانبايدىڭ ۇلكەن ۇلى ءۇيسىن باستاعان ءجۇز جىگىت الاشقا بارىپ قوسىلادى، كەلەسى جىلى قوتانبايدىڭ ورتانشى ۇلى بولات باستاعان ءجۇز جىگىت بارىپ قوسىلادى، ءۇشىنشى جىلى قوتانبايدىڭ كىشى ۇلى الشىن باستاعان ءجۇز جىگىت بارىپ قوسىلادى. وسى ءۇش ءجۇز جىگىت ەشكىمگە باعىنباي الاشقا ەرىپ، ەرلىك جورىقتار جاساپ كورشى ەلدەردى باعىندىرادى. سونىمەن «قازاق» اتالادى، كەيىن بۇلار باس قوسىپ الاشتى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان سايلايدى. ەل مۇنى «الاشاحان» دەپ اتايدى. (نىعىمەت مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، 1991 جىل، اقپان، 2-باسىلۋى، 28-بەت).

بۇل تۋرالى قازاق حالىق اراسىندا ايتىلاتىن:

«الاش – الاش بولعاندا،
الاتاي ات بولعاندا.
تاڭباسىز تاي،
ەنسىز قوي بولعاندا.
الاشا حان بولعاندا ...»  – دەيتىن سوزدەر العاشقى قاۋىمدىق قوعامنىڭ حان سايلاۋ قيمىلىن اڭعارتسا كەرەك.

«قوتانبايدىڭ ۇلكەن ۇلى ءۇيسىن باستاعان ءجۇز جىگىتكە (ۇلى ءجۇز) سىرداريانىڭ باسىنداعى جەرلەر; قوتانبايدىڭ ورتانشى ۇلى بولات باستاعان ءجۇز جىگىتكە (ورتا ءجۇز) سىرداريانىڭ ورتا وڭىرىندەگى جەرلەر; قوتانبايدىڭ كىشى ۇلى الشىن باستاعان ءجۇز جىگىتكە (كىشى ءجۇز) سىرداريانىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى جەرلەر بەرىلەدى. قازاق قاۋىمى ءوز ەركىمەن الاشقا بارىپ باس قوسقان وسى ءۇش ءجۇز جىگىتتەن تارالىپتى» («قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، 29-بەت).

قازاقتار اراسىندا قازىرگە دەيىن ايتىلىپ كەلە جاتقان «اتامىز – الاش، اتىمىز – قازاق، ءۇش ءجۇزدىڭ ۇرپاعىمىز» دەگەن ءسوزى قازاق شەجىرەلەرىنىڭ باسى الاشتان باستالاتىندىعىن تۇسىندىرەدى.

«حانناما باتىس ءوڭىر شەجىرەسىندە»: «ءۇيسىن ەلىنىڭ ءتۇتىنى 120 مىڭ، حالقى 630 مىڭ، اسكەرى 188 مىڭ 800» دەگەن دەرەك جازىلعان. وسى ءۇيسىن ەلى زامانىمىزدان بۇرىنعى I-II عاسىرلاردان باستاپ قىتaيدىڭ باتىس سولتۇستىك وڭىرىندە حاندىق قۇرعان، ۇلى «جىبەك جولىن» اشۋدا كورنەكتى رoل اتقارعان، تاريحتا ىقپالى كۇشتى ەل ەكەنىن تاريحي جازبالار بىزگە جەتكىزىپ وتىر.

ال، ەندىگى ەل اۋزىندا ايتىلعان ءبىر اڭىزداردا ورمانبەت بي قايتىس بولىپ، ون ساندى نوعايلى ەلى بولىنگەندە مايقى قازاق ۇلىستارىن قۇرعان ەل باسى رەتىندە ايتىلادى. ول قىزىل ارىستاننىڭ توقالىنان تۋعان بالاسى احمەتتى (الاشاحان) ۇلىقتاۋدا ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ سايلايدى. وسى ۇلىستاعى ءبىرىنشى تۋدى ۇستاعان ۇيسىنگە «جالاۋ»، ورتاداعى ارعىنعا «كوز»، جاۋعا ەڭ الدىمەن شاباتىن الشىنعا «نايزا» تاڭباسىن سىيلاپتى. مايقى بي قىرىق رۋدىڭ تاڭباسىن جارتاسقا ويدىرىپ جازدىرىپتى. مايقى تاڭباسى ويىلعان تاڭبالى تاس سول زاماننان بەلگى بولىپ قالىپ، جەر اتىمەن «نۇرا تاڭباسى» دەپ اتالىپتى دەيدى.

مايقى بي اقىلدى، بىلگىر، شەبەر ەل باسى بولۋمەن بىرگە تىلىنە ءسوز اسىلى ۇيىعان شەشەن كىسى ەكەن. سول داۋىردە شەشەندىككە كەلگەندە مايقىدان وتەتىن قازاق بولماعان. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەگەن ءسوز قازىرگە دەيىن ەل ەسىندە ساقتالعان. مايقى بي تۋرالى كەيبىر عالىمدار تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ «مايقى بي شىڭعىسحانمەن زامانداس بولۋى مۇمكىن» دەگەن مەجە ايتسا، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى شەجىرەسىنىڭ ءبىر جەرىندە: «شىڭعىسحان ۇلى قاعان بولعاندا تاپ باسى، بەكتەرگە ۇران، قۇس، اعاش تاڭبا بەرىپتى. سوندا ۇلى ءجۇزدىڭ ءYيسىن مايقى بيىنە: «ۇرانىڭ سالاۋات، قۇسىڭ بۇركىت، اعاشىڭ قارا اعاش، تاڭباڭ سۇرگى بولسىن»، – دەپ جازىلىپتى. ەندىگى ءبىر دەرەكتە مايقى بي XIII عاسىرداعى شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ جورىعىندا موڭعول اسكەرلەرىنىڭ وڭ قاناتىن باسقارعان دەلىنەدى.

اباي قۇنانبايۇلى «مايقى بي شىڭعىستى حان كوتەرگەن ون ەكى ءبيدىڭ ءبىرى، شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا اقارىستان (ۇلى ءجۇزدىڭ ارعى اتاسى) ۇزىنساقال ىبىرايىم، ودان كەيىن ون بي، ودان توبە بي، ودان قويىلدىر، قوعام، مايقى، مەكىرەيىل تارايدى» («قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 7-توم، 384-بەت.) دەگەن.

ال كەي قازاق شەجىرەشىلەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ۇلى ءجۇز اقارىستان (بايشورا) – ۇزىنساقال ىبىرايىم (جۇماباي), ىبىرايىمنان – كۇرتى، كۇرتىدەن – كەيكى، كەيكىدەن – توبە بي، توبە بيدەن – قۇيىلدىر، قوعام، مەكرەيىل، مايقى قاتارلى ءتورت ۇل تارايدى. بۇل ەكى شەجىرەنىڭ تاراتىلۋىنا زەر سالا قاراساق، كەيبىر ادام اتتارى ۇقساماعانىمەن نەگىزگى جاقتان ءبىر-بىرىنە جاقىن كەلەدى. كوپتەگەن شەجىرەشىلەر مايقىنى ۇلى ءجۇز اقارىستان تاراتىپ كەلەدى. وسىعان قاراعاندا مايقى ۇلى ءجۇزدىڭ ۇيسىننەن تاراعانى شىندىققا جاناسىمدى دەپ قاراۋعا بولادى.

XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ورتا جۇزىنەن شىققان اتاقتى ەستاي اقىننان قالعان مايقى بي تۋرالى ايتىلعان مىنا ولەڭگە نازار سالايىق:

جول سالعان وتكەن كۇندە مايقى اتامىز،
وسىدان ۇلگى الماعان قايسى اتامىز.
ەكەنبىز بۇدان بۇرىن باسقا دىندە،
بۇلتارىپ ونىڭ نەسىن تايساتامىز.
«قازى-اق» دەپ حازىرەت ەشەن ەسىم بەرگەن،
ەمەس قوي بۇل وڭاي ءىس بايقاساڭىز.
«قازى» دەپ اتاق بەرۋ سەبەبى نە؟
ءمانىسىن تومەندە اشىپ تارقاتامىز:
الىپتى ءۇش ءجۇز جاساق التى ارىستان،
بولجاپتى ەلىن قورعاپ جاۋدى الىستان.
«اقتابان شۇبىرىندى» جاۋگەرلىكپەن،
بالاسى التى ارىستىڭ سىرعا اۋىسقان.
جاساعى قاھارمانداي جاۋىنگەر بوپ،
ىسقىرسا قالمايدى ەكەن ءبىر داۋىستان.
ەلىنە ءۇش ءجۇز جاساق جيعان مايقى،
بۇزىقتى سودىرمەنەن تىيعان مايقى.
شىعارىپ قۇنعا كەسىك، جەسىرگە جول،
قازىلىق وسىلايشا قىلعان مايقى.
ۇلعايىپ ءۇش ءجۇز جاساق نەشە مىڭ بوپ،
قالماقتى كەيىن قاراي قۋعان مايقى، – دەگەن شۋماقتاردان مايقى ءبيدىڭ قازاقتىڭ قامقور ەل ءبيى، بار قازاق ۇلگى تۇتارلىق ايگىلى ەل يەسى ەكەنى ايتىلادى.

دەرەكتى اڭىزداردا ايتىلۋىنشا، مايقىنىڭ «جەتى جارعىسى» (جارلىق) قازاقتار سىر بويىنا بارىپ ىرگە تەپكەننەن كەيىن، التى ارىستى ءۇش جۇزگە ءبولىپ، تۋ كوتەرىپ «جەتى جارعىنى» جاريالاعانى ايتىلادى. وسىعان قاراعاندا مايقى ءوز داۋىرىندە قازاقتار ومىرىنە ەلەۋلى وزگەرىس جاساعان، قازاقتى ەڭ العاش ءۇش جۇزگە ءبولۋشى، «جەتى جارعىنىڭ» ەڭ العاشقى نەگىزىن قالاۋشى، ساحارا مادەنيەتىن كوركەيتۋشى، التى ارىستىڭ بەلدى كوسەمى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.

ماقالامىزدا قازاق شەجىرەسىنىڭ باسى الاشتان باستالادى دەگەندى ايتقانبىز. سول «الاش شەجىرەسىنىڭ» بىرىندە: «الاش – كيىك حاننىڭ بالاسى، ول VI عاسىردا جاساعان. مولشەرمەن 530 جىلى تۋىپ، 610 جىلدارى 80 جىل جاساپ دۇنيە سالعان. بۇل بۇرىنعى ءYيسىن تايپاسىنىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى» («قازاق شەجىرەسى» «شىنجاڭ جاستار-ورەندەر» باسپاسى، 1996 جىل، جەلتوقسان، 287-بەت.) دەلىنگەن.

عالىم تەلقوجا جانۇزاقوۆ قازاق اتاۋى تۋرالى «كاۆكازداعى تۇرىك تايپالارى قۇرامىندا VI عاسىردان باستاپ جالپى ەسىم جانە ۇلت رەتىندە كەزدەسكەن» («قازاق دەگەن ءسوز قايدان شىققان»، «جۇلدىز» جۋرنالى، 1983 جىل، 3-سان) دەيدى. «الاش شەجىرەسى» مەن تەلقوجا جانۇزاقوۆتىڭ بايانداۋىندا، الاشتىڭ تاريح ساحناسىنان كورiنۋi مەن قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە تانىلۋى VI عاسىردا ەكەنىن كورۋگە بولادى.

1994 جىلى وزبەكستاندا باسىلعان زايىر سادىبەكوۆتىڭ «قازاق شەجىرەسى» اتتى كىتابىندا: «ءالىمباي (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قازىعۇرت اۋدانىندا وتكەن اتاقتى شەجىرەشى) اقسالدىڭ ايتۋىنشا، «الاش» اتاۋى (وداعى) سارى ۇيسىندەردىڭ بيلىك قۇرعان داۋىرىندە پايدا بولعان. ول – «دەشتى قىپشاق»، «قازاق» دەگەن اتاۋدان بۇرىن شىققان. ەرتەدە سارى ۇيسىندەر ىلە مەن شۋ وزەندەرىنىڭ ارالىعىنداعى كەڭ-بايتاق جەردى مەكەندەگەن بەلدى تايپا بولاتىن. «الاش» سولاردىڭ ءبىر كەزدەگى بيلەۋشىسىنىڭ اتى – ەل ۇرانى، سارى ۇيسىندەر ۇستەمدىك دارەجەگە كوتەرىلگەندە، وعان تاۋەلدى بولعان ءۇيسىن، قاڭلى، قىپشاق، وعىز (سەگىز وعىز، توعىز وعىز), ارعىن (قارلىق), الشىن (قارا قىرعىز) تايپالارى الاش تۋى استىندا باس قوسقان. العاشىندا ولار «التى ەل الاش»، «التى الاش» دەپ اتانىپ ءجۇرىپ، سوڭىندا «الاش» دەگەن قاۋىمدىق اتقا يە بولعان» («ىلە گازەتى»، 2006 جىل، 21 قازان) دەگەندى ايتادى. ول تاعى دا وسى كىتابىندا: «التى الاش» جانە ونىڭ قازىرگى ۇرپاقتارىن بىلاي تاراتادى:

«1. ءۇيسىن – 10 تايپا (رۋ): وشاقتى، شاپىراشتى، ىستى، سىرگەلى، شاقشام، سارى ءۇيسىن، البان، سۋان، دۋلات، جالايىر.

2. قاڭلى – 2 تايپا (رۋ): قاڭلى، شانشىقىلى.

3. وعىز – 4 تايپا (رۋ): نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات.

4. قىپشاق – 1 تايپا (رۋ): قىپشاق.

5. ارعىن (قارلىق) – 1 تايپا (رۋ): ارعىن.

6. الشىن (قارا قىرعىز) – 25 تايپا (رۋ): اداي، تاز، ەسەنتەمىر، ىستىق، بايپاقتى، ماسقار، الاشا، تانا، سەركەش، التىن، جاپباس، بەرىش، بۇلار «12 اتابايۇلى» اتانادى. كەتە، شومكەي، تورتقارا، قاراساقال، قاراكەسەك، شەكتى، بۇلار «ءالىمۇلى» اتانادى. تاما، تابىن، تىلەۋ، رامادان، جاعالبايلى، كەردەرى، كەرەيىت، بۇلار «جەتى رۋ» اتانادى» («ىلە گازەتى»، 2006 جىل، 21 قازان).

وسى شەجىرەلىك تارالىم بويىنشا «التى الاش» جانە ونىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى 43 تايپا (رۋ) ەكەنىن كورۋگە بولادى. مىنە، بۇل قازىرگى جازىلعان قازاق شەجىرەلەرى ىشىندە ءبىر جاڭالىق دەۋگە بولادى. دەسە دە شەجىرەشى «التى الاش» جانە ونىڭ قازىرگى ۇرپاقتارىن 43 تايپا (رۋ) رەتىندە التى توپقا ءبولۋى قانداي عىلىمي نەگىزبەن ءبولىندى، دالەل، فاكت كەلتىرىپ اشىپ تۇسىندىرمەگەن.

قازىرگى ەل اراسىندا جينالعان قازاق شەجىرەلەرىندە باياندالعان «الاش»، «ءجۇز»، «قازاق» تۋرالى اتاۋلاردىڭ شىعۋ تەگى بىردەن-بىرگە جالعاسىپ ءار الۋان ايتىلىمدا بىزگە جەتكەنى انىق. «الاش»، «ءجۇز»، «قازاق» دەگەن اتاۋلار ءوزارا تىعىز بايلانىستى بولسا دا «الاش» پەن «ءجۇزدى» ءوزارا شاتاستىرۋعا بولمايدى. الاش – قازاق بيلەۋشىنىڭ اتى، ءۇش ءجۇزدى – قازاق حالقىن قۇراعان، ءۇش وڭىردەگى بىرنەشە تايپادان قۇرالعان جەكە-جەكە بىرلەستىك دەپ تۇسىنگەن ءجون.

«ءۇش ءجۇز» قازاق حالقى سان عاسىرلىق تار جول، تايعاق كەشۋلەردى، كۇردەلى جولداردى باسۋ بارىسىندا قالىپتاسقان ات دەۋگە بولادى. عالىمدار «ءجۇز» ويرات تىلىندە تۇتاس نارسەنىڭ بولىگى دەگەن ۇعىم بىلدىرەدى دەسە، ەندى بىرەۋلەرى «ءجۇز» كونە تۇرىك تىلىندەگى «ءدۇز» (دالا) دەگەن سوزدەن شىققان دەگەندى ايتادى.

كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز Yش ءجۇزدىڭ كەلىپ شىعۋىن وعىز حان داۋىرىمەن بايلانىستىرادى. مىسالى، «وعىز حاننىڭ ءداۋىرى، سىرداريا جاعاسىن قونىستانعان وعىز – قىپشاق اراسىندا ەكى كۇشتى تايپا جاساعان. ونىڭ بىرەۋىن – Yش وق، ەكىنشىسىن – بوز وق دەپ اتاعان. قازاقتار ءوزىنىڭ ارعى تەگىن Yش وق دەپ سانايدى. قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى دە وسىدان شىققان.» («اسىل ارنالار»، «ۇلتتار باسپاسى»، 1990 جىل، ماۋسىم، 272-بەت).

ەندىگى ءبىر دەرەكتەر «وعىز حاننىڭ التى ۇلىنان تاراعان ۇرپاقتارى كوپ ەدى. كۇن حان ولاردى 24 تايپاعا ءبولدى. ولاردى ەكى-ەكىدەن ءبىر ورداعا باعىندىرىپ، 12 ايماق ەل جاسادى. بۇل ون ەكىسىنەن تاراعان تايپالاردى «جۇزدىك» دەپ اتادى. قازاقتىڭ «ءۇش ءجۇزى» وسى كەزدە شىعا باستادى» («اسىل ارنالار»، «ۇلتتار باسپاسى»، 1990 جىل، ماۋسىم، 274-بەت) دەگەندى ايتادى.

ايگىلى ادەبيەتشى ءسابيت مۇقانوۆ «حالىق مۇراسى» اتتى كىتابىندا: «عالىم ءبيجۋرىننىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 635 جىلىندا قازىرگى قازاق دالاسىندا، تۇرىك تىلدەس كوشپەلى ساقتار وزدەرىنە شابۋىل جاساپ، تىنىشتىق بەرمەگەن شىعىس شاپقىنشىلارىنا قارسى ءۇش وردا قۇرعان:

1. ءۇيسىن جەرىندە – ۇلى وردا.

2. ەسىل ەرتىس بويىندا – ورتا وردا.

3. بالقاشتان كاسپيگە دەيىن كىشى وردا بولىپ توپتاسقان. قازاق جۇزدەرى وسى ءۇش وردادان باستالعان. مەن وسىعان بەيىممىن» («ىلە گازەتى»، 2006 جىل، 21-قازان) دەيدى.

«ءجۇز» تاريحى قازىرگە دەيىن ناقتى زەرتتەلمەگەن. كوپتەگەن عالىمدار دەرەك كوزدەرى مەن تاريحي اڭىزدارعا نەگىزدەلە وتىرىپ قازاقتى Yش جۇزگە بولگەن مايقى بي دەپ قارايدى. بۇل كوزقاراس شىندىق نەگىزىندە شىعارىلعان تۇجىرىم دەۋگە بولادى. قازاق حالقى اراسىندا تارالعان تاريحي اڭىزدار مەن شەجىرەلىك دەرەكتەردىڭ باسىم كوبى Yش ءجۇزدى بولگەن مايقى بي رەتىندە ايتىلۋى وسى كوزقاراستىڭ دالەلى بولسا كەرەك.

ەرتەدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان قازاق شەجىرەلەرىندە ءۇش ءجۇزدى قازاقتىڭ ءۇش بالاسى – اقارىس، جانارىس، بەكارىس دەپ تاراتىپ كەلەدى. ال قازاقتىڭ ارعى اتاسى الاش، الاشتان قازاق تۋعان دەپ قارايدى. اقارىستى ۇلى ءجۇز دەپ اتاعان، ودان ءۇيسىن، قاڭلى، البان، سۋان، دۋلات، سارى ءۇيسىن (تۇركەش), جالايىر، شاپىراشتى، وشاقتى، شانىشقىلى، قاتاعان قاتارلى تايپالاردى تاراتادى. جانارىستىڭ تۇقىمى ورتا ءجۇز دەپ اتالادى، ودان ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات، قىپشاق قاتارلى تايپالاردان تارالادى. بەكارىستىڭ تۇقىمى كىشى ءجۇز دەپ اتالادى، ودان: الشىندى، الشىننان ءالىمۇلى، بايۇلى، جەتى رۋ دەپ تاراتىلادى. وسى Yش ءجۇز جالپى قازاق حالقىن قۇراپ، تاريحتا قازاق دەگەن ۇلت اتىمەن تانىلعان.

ايگىلى قازاقتانۋشى قىتاي عالىمى سۋ بەيحاي قازاق ۇلتى تۋرالى: «ءبىر قىدىرۋ ادامدار قازاق اتاۋى XV عاسىردا عانا قالىپتاسقان دەپ قارايدى، امالياتتا بۇل – تاريحي شىندىققا جاناسپايتىن جاڭساق ۇعىم. تاڭ پاتشالىعى تاريحىندا قازاق اتاۋى كاسا، حاسا نەمەسە اسا تۇرىندە اتالدى. مىسالى، «تاڭ پاتشالىعىنىڭ جاڭا تاريحى پارسى تاراۋىندا»: پارسىلار شىعىس جاقتا توحار، قاڭلىلارمەن شەكارالاس، ولاردىڭ سولتۇستىك جاعىندا تۇركىلەردىڭ كاسا ۇلىسى تۇرادى دەپ جازىلعان. حۇڭ جۇن «يۋان پاتشالىعى تاريحىنداعى اۋدارمالارعا قوسىمشا» اتتى كىتابىندا: Tۇركىلەر مەيلىنشە كۇشەيگەن كەزدە، ... باتىس جاعىنداعىلاردى حاسا، ياعني كاسا دەپ اتادى، ولار كاسپي تەڭىزى مەن قارا تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىن مەكەندەپ، سول ارادا تۇرادى»، – دەيدى. مۇنان VII عاسىردان باستاپ قازاق دەگەن اتتىڭ قىتاي تاريحي كىتاپتارىنان ورىن العانىن انىق كورۋگە بولادى» (سۋ بەيحاي «قازاق مادينەتىنىڭ تاريحى»، «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، 2005 جىل، تامىز، 8-بەت.) دەگەن تسيتاتتاردان قازاق دەگەن اتاۋدىڭ قالىپتاسۋى وتە ارىدا جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى.

XV عاسىردىڭ باسىندا التىن وردا مەملەكەتى جويىلۋىنا بايلانىستى ءار ايماقتاردا جەكە-جەكە حاندىقتار قۇرىلا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى – جانىبەك پەن كەرەيدىڭ باستاۋىندا 1455 جىلى قۇرىلعان قازاق حاندىعى. سودان ءۇش جارىم عاسىردان استام ۋاقىت ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىقتارى تۇسىندا ءوز مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ءوزىنىڭ حالىقتىق ادەبي ءتىلىن جاساۋ مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، شەجىرە، تاريح جيناۋعا ەرەكشە ءمان بەردى. وسى تۇستاردا «قوبىلاندى باتىر»، «قامبار باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەرسايىن» سياقتى ەپوستىق جىرلار، «قىز جىبەك» قاتارلى سالت جىرلار جاسالدى. اسان قايعى، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قىدىرعالي جالايىر سياقتى ايگىلى تاريحشىلاردى، سىپىرا جىراۋ، شالكەز، قولانتايشى، قازتۋعان، دوسپانبەت، مارقاسقا، اقتانبەردى، جيەنبەت، تاتتىقارا، ۇمبەتاي، شال، بۇحار قاتارلى شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان اقىن-جىراۋلار دۇنيەگە كەلگەن.

ەندىگى ات باسىن بۇرا كەتەتىن ءبىر اڭگىمە – 1472 جىلى ءاز-جانىبەك حاننىڭ جارلىعىمەن ءال-اق وردادا جازىلعان «شيپاگەرلىك بايان» اتتى ءىرى عىلىمنامالىق شىعارما ارقانداي جاندى تاڭداي قاقتىرىپ، تامساندىرادى. ءىرى عىلىمي ەڭبەك «شيپاگەرلىك باياننىڭ» اۆتورى XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن قارا ۇزگەن شيپاگەر، عۇلاما عالىم وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى. ول ءاز-جانىبەك حاننىڭ جارلىعىمەن بۇل كىتاپتى جەتپىس نەشە جىل جاھان كەزىپ ءجۇرىپ جازىپ شىققان. كىتاپ جازىلىپ بىتكەننەن كەيىن حانعا ەندى تاپسىرايىن دەگەندە جاۋدىڭ ورداعا جاساعان شابۋىلىنان جانىبەك حان قايتىس بولىپ، شيپاگەر-عالىم وتەيبويداق اق وردادان ارەڭ قاشىپ قۇتىلىپ، ءوز اتا-مەكەنىن زورعا تاۋىپ، جازعان كىتابىن قۇپيا ساقتايدى. عالىم قايتىس بولعاننان كەيىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا قۇپيا ساقتالىپ سان مارتەبە كوشىرىلىپ، سودان بەس عاسىردان كەيىن قىتايدا 1994 جىلى جەلتوقسان ايىندا «شىنجاڭ عىلىم-تەحنيكا، دەنساۋلىق» باسپاسى جاعىنان «شيپاگەرلىك بايان» دەگەن اتپەن جارىق كورەدى.

وسى باسىلىم كورگەن كىتاپتىڭ العاشقى بەتىندە عالىم ءوز ءومىرىن قىسقاشا بىلاي تانىستىرادى: «مەنەن ۇرپاق قالماسا دا كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنى الەمگە ايگىلەيتىن «شيپاگەرلىك بايانىم» ارتىمدا قالماق. بۇل – سوڭعىلىقتار قادىرىن ءبىلىپ ۇستانا بىلسە، قانعىسىز بۇلاق، قادىرىن بىلمەسە، وتباسى اياقپەن توزاتىن تۋلاق.

وي، دۇنيە-اي!
ىسكە اسپادى ارمانىم قاران قالدى،
شىڭ باسىنا شىعاردا اراندالدى.
وتەيبويداق قويىپتى اتىمدى اكەم،
جامان ات، جامان ىرىم مازامدى الدى.
قالمادى ۇرپاق، وتەيبويداق اياندالدى،
مەنى وشىرمەس «شيپالىق بايان» قالدى.
بۇ دا مەنىڭ ۇرپاعىم ءجون بىلگەنگە،
تىلكىممەنەن جالعاسقان ايان قالدى.

اتىم – وتەيبويداق تىلەۋقابىلدىڭ ۇلىمىن. اتا-تەگىم ۇلى ءجۇز، زارمان، زارمان ىشىندە البان، مەكەنىم جەتىسۋ».

وتەيبويداق جازعان «شيپاگەرلىك بايان» اتتى بۇل كىتاپ قازاق حالقىنىڭ ءتىل، مادەنيەت، تاريح، شەجىرە، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، استرونوميا، ەتنوگرافيا، مەتورلوگيا، اسكەري عىلىم، ەتيكا، ەستەتيكا قاتارلى ءار الۋان عىلىمنان مالىمەت بەرەتىن حالقىمىزعا ورتاق اسىل مۇرا.

ال بۇل كىتاپتا، «قازعاق كۇنبيدىڭ سوزعاق كۇنبيدى قۇلاتىپ وردا كوتەرگەنى، ونىڭ شىڭعىراماسى (ۇرانى) «الاش» بولعانى، تۇڭعىش بالاسىنىڭ اتىن «الاش» قويىپ، ونان كەيىن «الاشا حان اتالعانى» جايىندا اڭىز تۇر. بۇل ارينە قازاقتانۋعا تابىلمايتىن دەرەك دەيدى (وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى «شيپاگەرلىك بايان»، 5-بەت).

عالىم كىتابىنداعى «شەجىرە» بولىگىندە قازعاق كۇنبيگە دەينگى 60 اتانى بۇتارلاپ تاراتىپ، جۇيەلى تۇسىندىرگەن. ءبىز عالىم وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى جازعان اتاتەك شەجىرەلەرىنەن مىنانى بايقايمىز. ءبىرىنشى، العاشقى دەشتىدەن (كۇنبي) تاراتىلعان ءۇشىنشى اتانىڭ اتى البان، وسى بۇرىنعى البان مەن بايدىبەكتىڭ ۇلى جارىقشاقتان تۋىلعان قازاق الباننىڭ نەندەي قاتىسى بار. قازاق البانى بۇرىنعى الباننىڭ تىكە ۇرپاعى بولۋى مۇمكىن دەگەن مەجە جاسايسىڭ، مۇنى ايتۋداعى سەبەپ تۇرىك حالىقتارىندا بۇرىنعى ىقپالدى وتكەن اتا-بابالارىنىڭ تاريح بەتىنەن اتى ءوشىپ كەتپەۋ ءۇشىن قايتالاپ ءوز بالاسىنا سول اتتى قوياتىن ادەت-عۇرىپتار بولعان. ويتكەنى بايدىبەك ءبيدىڭ بالاسى، الباننىڭ اكەسى جارىقشاق جاي ادام ەمەس، ۇلكەن ءبىلىم يەسى، ەل باسقارعان ادام بولعان.

سول زاماندا قازاقتىڭ ءۋازىر، سۇلتان، بيلەرى شەجىرەگە قانىق بولعان، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى قاتارلى كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، ەل يەسى جارىقشاق بابامىزدىڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى اتا-باباسى الباننىڭ اتىن ءوزى بالاسىنا قويىپ البان دەپ اتاۋى ابدەن زاڭدى، شىندىققا ءبىرشاما جاقىن دەۋگە بولادى.

ەكىنشى، وتەيبويداق شەجىرەسىندە الاشتى قازاقتان تاراتۋى، قازىرگى قزاق شەجىرەلەرىمەن بىردەي شىعۋى ۇلكەن عىلىمي نەگىزبەن جازىلعان دەپ قاراۋعا بولادى.

ال قازاق حاندىقتارىنىڭ تۇسىندا، وكىلدىك سيپاتقا يە ءۇش ءىرى زاڭ جارىققا شىققان: ءبىرى – «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»; ەندى ءبىرى – «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»; تاعى ءبىرى – «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەپ اتالعان. تاۋكە حان جوعارىداعى ەكى ءتۇرلى زاڭدى تولىقتاپ، تۇزەتۋلەر جاساپ، كەمەلدى «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسىن» جاريالاپ قازاقتاردى باسقارۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن قونىس ىڭعايىنا قاراي ءۇش جۇزگە ءبولدى. ۇلى جۇزگە – ءۇيسىن تولە ءبيدى، ورتا جۇزگە – قازىبەك ءبيدى، كىشى جۇزگە – الشىن ايتەكە ءبيدى باسشى قويدى. ناقتاپ ايتقاندا، بۇل بۇرىنعى جۇزگە ءبولۋدىڭ زاڭدى جالعاسى دەۋگە بولادى.

                                           ءىىى

XVIII عاسىردىڭ 18 جىلى تاۋكە حاننىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى، ءۇش ءجۇزدىڭ ىشكى ىنتىماعى ىدىراي باستادى. XIX عاسىردىڭ باس شەنىنەن باستاپ قازاق دالاسىندا، روسسيا ۇكىمەتىنە قارسى ءار جەردەن شارۋالار كوتەرىلىسى كوتەرىلىپ جاتتى. 1836-1837 جىلدارى يساتاي، ماحامبەت باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسى، روسسيا ۇكىمەتىنە قارسى ايتۋلى كوتەرىلىستەردىڭ ءبىرى بولدى. كوتەرىلىسشىلەر قوسىنى روسسيا ۇكىمەتىنە قارسى قيان-كەسكى سوعىس جاساپ قان توكتى، پاتشا ۇكىمەتى كوتەرىلىستى ۇزدىكسىز جانىشتاپ، قازاقتىڭ جوعارى جىكتەگىلەرىنە اقشا، شەن بەرىپ حالىقتى قاناۋدىڭ ءتۇرلى شارالارىن قاراستىردى. 1865 جىلى شار روسسيا قازاق دالاسىن بيلەۋ تارتىبىنە وزگەرىس جاساپ، جاڭا جوبا جاساۋشىلار كوميسسياسىن قۇردى. 1868 جىلعا كەلگەندە بۇل كوميسسيانىڭ قازاق دالاسىن باسقارۋ، بيلەۋ جونىندەگى جاڭا جوباسىن پاتشا قابىل الىپ، 21-قازاندا قول قويىپ بەكىتىپ بەردى. جاڭا جوبا (قازاقتار مۇنى «جاڭا نيزام» دەيدى) بويىنشا، بۇرىنعى سۇلتاندىق ارقىلى بيلەۋ ءتارتىبى وزگەرتىلىپ، ونىڭ ورنىنا بولىس، ستارشىندىققا ءبولىپ بيلەۋ ءتارتىبى اتقارىلدى. ەكىنشى نەگىزگى وزگەرىس جەر ماسەلەسى بولدى. جەر روسسيا مەملەكەتىنىڭ مەنشىگىنە اينالدى دا، قازاقتاردىڭ تەك جەردەن پايدالانۋ قۇقىعى عانا بولدى. «جاڭا جوبا» اتقارىلعاننان كەيىن قازاق دالاسىنا ورىس شارۋالارى كوشىپ كەلىپ قالا سالا باستادى. قازاق شارۋالارىنىڭ مال باعاتىن جەرى تارايدى جانە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ءتۇرلى الىم-سالىعى حالىقتىڭ تۇرمىس ءحالىن كۇننەن-كۇنگە تومەندەتە بەردى. بۇل كەزدەردە شىنجاڭنىڭ جەر-جەرىندە چيڭ پاتشالىعىنىڭ اكىمياتىن اۋدارىپ، جەرگىلىكتى اكىمياتتار قۇرىلا باستادى. سول اكىمياتتاردىڭ ءبىرى 1866 جىلى قۇرىلعان «ىلە سۇلتاندىعى» ەدى.

ماقالانىڭ بۇل بولىگىندە ەڭ الدىمەن ءسوز ەتپەكشى بولعان «تازابەك دەگەن ادام كىم؟ ونىڭ ەسىمى شار روسسيانىڭ، قىتايدىڭ ىلە ءوڭىرىن جاۋلاپ الۋىمەن نەندەي قاتىسى بار؟» – دەگەن سۇراۋلارعا نەگىزدەلە وتىرىپ تازابەكتىڭ ءومىربايانىن قىسقالاي تانىستىرىپ وتەلىك.

تازابەك مۇسىلمانبايۇلى XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادام. ول ۇلى ءجۇزدىڭ البان تايپاسىنىڭ المەرەك دەگەن اتاسىنىڭ جانىبەك دەگەن تارماعىنان تارالادى.

اكەسى مۇسىلمانباي (تاريحي دەرەكتەردە پۇسىرمان دەپ تە ايتىلادى) 1000 نەشە ءتۇتىن ءۇيدى باسقارعان بي بولعان ادام. جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ قولىنا قارۋ ۇستاعان ەر جۇرەك باتىر ساردار ەدى. مۇسىلمانبايدىڭ قاسى ەكى كوزىن باسىپ تۇراتىن، ادامعا تىكە قارامايتىن سۇستى ادام بولعان. بالا كوتەرمەگەن ايەلدەر ودان باتا سۇراسا، تىلەگى قابىل بولىپ ۇرپاق كورەدى ەكەن دەگەن ءسوز بار. حالىق اراسىندا مۇسىلمانباي باتىردىڭ تۋى جەلپىلدەسە، بالەن كۇنى جورىققا اتتانامىن دەپ ايتاتىن اۋليە شالىس ادام ەكەن دەگەن اڭىز تارالعان. بۇعان اقىن كودەك مارالباەۆتىڭ 1922 جىلدارى جازعان «ەرلەردىڭ ەرەكشەلىگى» دەگەن مىنا ولەڭى كۋا بولادى:

كارتەيگەن مۇسىلمانباي مەزگىلى ەكەن،
نەلىكتەن جەلپىلدەيدى تۋىم دەپتى.
شابىلىپ، ەل كۇيزەلگەن احۋال بار،
حابارى كەلىپ قالار بۇگىن دەپتى.
«قۇرتقا – ماماي شابىلدى، – دەدى جاۋشى، –
ولجاعا كەلىنىم مەن قىزىم كەتتى».
باتىرىڭ بوز بيەنى ايتىپ سويىپ،
تەزدىكپەن ساربازدارعا جيىل، – دەپتى.
جۇرەردە باتا جاساپ بىلاي دەگەن،
اشۋلى ايبارىمەن ءزىلدى-كەكتى:
«ءيا، قۇداي، توقتاربايدى بەرگىن؟!
ءيا، قۇداي توقتاربايدى بەرگىن؟!
ءيا، قۇداي، توقتاربايدى بەرگىن؟!
ەڭ سوڭعى تىلەگىم عوي مۇنىم» دەپتى.
تال تۇستە بەيعام جاتقان كومىرشىدە،
توقاڭا سۇركەيلى ۇران-ءدۇبىر جەتتى.
اتىنا ءۇش ۇمتىلىپ: «مىنە، اعايىن،
كۇن ءبىتتى، تاعدىر جەتتى، بۋىن كەتتى»
اتشىسى قارت كۇرەڭدى ءمىنىپ قاشقان،
«قۋماڭدار، ەلىنە ايتىسىن ءتىلىن» دەپتى.
«توقتارباي قىرىلعان ساي» دەپ اتالىپ،
جالعاسىپ جەر اتى بوپ بۇگىن كەتتى، – دەگەن ولەڭ شۋماقتارىنان قىرعىزدىڭ اتاقتى باتىرى توقتاربايدى جەڭىپ مال مەن جانىن قايتارىپ كەلگەن ەرلىگىن بايقاۋعا بولادى. كەگەننىڭ سارجازىنداعى سول ساي سودان كەيىن «توقتارباي قىرىلعان ساي» اتالىپ كەتىپتى.

«تازابەك باتىردىڭ اكەسى مۇسىلمانبايدى ورىستارى پۇسىرمان دەيدى ەكەن. مۇسىلمانباي كەزىندە تولە ءبيدىڭ بالاسىمەن بىرگە الجان قانگەلدى باتىردىڭ ءىنىسى ەسەبىندە ون توعىز جاسىندا ءمانجۋ پاتشالىعىنا ەلشىلىككە بارعان ادام. مۇسىلمانباي جۇزدەن اسقاندا پانيدەن ءوتىپتى» ء(مۇسىلىم ادىربەكۇلى. «اۋىلدىڭ اماناتى»، تەكەس اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسى.).

بۇل تۋرالى «1758 جىلى قاراشادا تولە ءبيدىڭ بالاسى جاۋلەن جانە قانگەلدىنىڭ ءىنىسى پۇسىرمان ەلشى بولىپ استاناعا بارىپ، چياڭلۇڭ پاتشاعا جولىقتى. چياڭلۇڭ پاتشا ولارعا ءفانشاندا ارناۋلى قوناقاسى بەرەدى، ۋاڭ نانيۋان ولاردى ەرتىپ ءجۇرىپ گۇلشىراق تاماشاسىن تاماشالاتتى» (نىعىمەت مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، 1991 جىل، اقپان، 466-467-بەت.) دەگەن دەرەكتەرگە يە بولامىز.

«اكە كورگەن وق جونار» دەگەندەي، تازابەك اكە جولىن قۋىپ، ەرجۇرەك، حالىقشىل، باتىر ساردار بولىپ ەرجەتەدى. يساتاي، ماحامبەت كوتەرىلىسى جانىشتالعاننان كەيىن تازابەك 1860-1870 جىلدار ارالىعىندا حالىقتىڭ باسىن قۇراپ، قول ۇيىمداستىرىپ شار روسسيا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزەدى. پاتشا ۇكىمەتى تازابەكتى شاقىرىپ الىپ شەن بەرمەكشى بولعاندا، ودان باس تارتادى. بۇل كۇرەستى قازاق دالاسىنداعى البان، سۋان، دۋلات تايپالارى مەن باسقا رۋلى ەلدەر دە قولداپ-قۋاتتاپ، تازابەك باستاعان حالىق كۇرەسىنە ءۇن قوسىپ ات سالىسادى. ول، پاتشا ۇكىمەتى بەلگىلەنگەن «جاڭا جوباعا» قارسى شىعىپ، قازاق حالقىنىڭ ەركىندىگىن كوكسەيدى.

تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، تازابەك 1781 جىلى كوكتەمنىڭ باس شەنىندە «ىلە سۇلتاندىعى» ۇكىمەتىنە حات جازىپ، وزىنە قاراستى رۋلى ەلىن باستاپ كوشىپ كەلۋ ءوتىنىشىن بىلدىرەدى. ىلە سۇلتانى ءالاحان تازابەكتىڭ ءوتىنىشىن قابىل الىپ جاۋاپ حات جازادى. شار روسسيا بۇل ىستەن حابار تاۋىپ اسكەر جىبەرىپ ءتۇن ىشىندە تازابەك اۋىلىن قورشاۋعا الادى. تازابەك بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان قۇرالدى قيان-كەسكى سوعىس جاساپ، قورشاۋدى بۇزىپ، رۋلى ەلىن باستاپ ىلە وڭىرىنە وتەدى. ءالاحان بۇلاردى قازىرگى Tوعىزتاراۋ اۋدانىنا ورنالاستىرادى. ورتا مەكتەپكە ارنالعان «شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى» وقۋلىعىندا: «1781 جىلى كوكەك ايىنان بۇرىن قىتaيعا قاراستى قازاقتىڭ Aلبان رۋىنىڭ ەل باسى تازابەك قول باستاپ، شار روسسيانىڭ وتارشىلدىق ۇستەمدىگىنە قارسى كۇرەسىپ، جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن 1000 نەشە مالشى سەمياسىن باستاپ، Iلە سۇلتاندىق ۇكىمەتكە باعىنادى» دەپ جازىلعان. تازابەك oقيعاسىنان كەيىن Aلماتى، Aلاتاۋ وڭىرىندەگى قازاقتار قىتaي جەرىنە ارت-ارتىنان كوشە باستايدى.

بۇل oقيعا شار روسسيانىڭ قازاق دالاسىنا جۇرگىزىلگەن وكتەمدىلىگىن شايقالتتى. پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ ىلەگە قونىس اۋدارۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، تازابەككە جالعاننان جالا جاۋىپ، «ەل ءبۇلدىرۋشى» دەگەن سىلتاۋمەن «ىلە سۇلتاندىعىنا» تازابەكتى تاپسىرىپ بەرۋ تالابىن قويادى. بىراق، بۇل تالاپتان «ىلە سۇلتاندىعى» باس تارتادى.

روسسيا ۇكىمەتى 1871 جىلى مامىر ايىنىڭ 8 كۇنi ىلە سۇلتانى الاحانعا ەڭ سوڭعى ەسكەرتۋىن بەرىپ، ءبىر اپتا ىشىندە تازابەكتى تاپسىرىپ بەرۋدى وتىنەدى. بولماسا اسكەر شىعارامىز دەپ قۇقاي كورسەتەدى. تازابەكتى تاپسىرىپ بەرمەۋ سىلتاۋىن جەلەۋ ەتە وتىرىپ مامىر ايىنىڭ 15 كۇنى ىلەگە شابۋىل جاسايدى. مامىردىڭ 17 كۇنى روسسيا ۇكىمەتى قورعاس وزەنىنىڭ باتىس جاعاسىنا باسىپ كىرىپ، ەكى كۇننەن كەيىن Mازار قورعانىسىن باسىپ الادى. ىلەدە وتىرىقتانعان ءار ۇلت حالقى بۇل جولسىزدىققا توزە الماي روسسيا ۇكىمەت ارمياسىنا قارسى سوعىسقا اتتانىپ، الدىڭعىلار جىعىلسا، سوڭعىلار كۇرەستى جالعاستىرادى. جاڭا قارۋمەن قارۋلانعان روسسيا ارمياسىنا توتەپ بەرە الماي، ماۋسىم ايىنىڭ 9 كۇنى ماڭىزدى جەر كەتپەن قولدان كەتەدى. ماۋسىمنىڭ 27 كۇنى ىلە سۇلتانى ءالاحان شار روسسيا شاپقىنشى ارمياسىنا سوعىس حاتىن تاپسىرادى. ىلە سۇلتانى ءالاحان باسشىلىعىندا 4000-نان استام قازاق، تارانشى (ۇيعىر), قۋيزۋ، قىتاي ت.ب. ۇلتتاردان بىرىككەن جەرگىلىكتى ارميا شاپقىنشى ارمياعا قارسى ەرلىكپەن سوعىس جاسايدى. نەشە جۇزدەگەن ادام ەرلىكپەن قۇربان بولادى. بۇل سوعىستا تازابەك اسكەرلەرى دە پاتشا ارمياسىنا قارسى جانىن سالا سوعىس جاساپ ەرەكشە قايسارلىق كورسەتەدى. حالىق پەن جەرگىلىكتى ارميا بىرلەسىپ روسسيا ارمياسىنا قارسى كۇرەس جۇرگىزسە دە، وزىق قارۋمەن قارۋلانعان شار روسسيا ارمياسىنا توتەپ بەرە الماي شىلدەنىڭ 1 كۇنى قورعاس قالاشىعى قولدان كەتەدى. كەلەسى كۇنى تازابەك باتىر قولعا تۇسەدى دە كوتەرىلىس جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. شىلدەنىڭ 4 كۇنى سان قيلى سۇرقيا ءتاسىل قولدانىپ روسسيا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ىلە ۇزاق جورىق ارمياسىنىڭ قولباسى، گەنارال كوفمان كولپاكوۆسكي قۇلجا قالاسىن باسىپ الادى.

تازابەك كوتەرىلىسى تۋرالى تاريحشى جاقىپ مىرزاحانوۆ ارنايى توقتالىپ: «روسسيا ۇكىمەتى ىلە رايونىنا سۇعاناقتىق جاساۋ تۋرالى 1871 جىلدىڭ 22 اقپانىمەن 14 ناۋرىز كۇندەرىندەگى ەكى ەرەكشە ماجىلىسىندە رەسمي بەكىم جاساپ بولعان. تازابەكتى قايتارىپ بەرۋ جونىندەگى اقتىق تالابى «ىلە سۇلتاندىعى» ۇكىمەتىنىڭ قابىلداماۋى، ونىڭ شاپقىنشىلىق جاساۋىنا سىلتاۋ، وراي بولدى. تازابەك وقيعاسىنان پايدالانىپ ىلەنى الۋى جانە ونى ون جىل بيلەۋى، سونداي-اق قىتايعا قايتارىپ بەرۋى ارنايى تاقىرىپ» (جاقىپ مىرزاحانوۆ. «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت ساناسى». «شىڭجاڭ حالىق باسپاسى»، 1992 جىل، قاراشا، 355-بەت.) دەپ جازادى.

اقىن كودەك مارالباەۆ «تازابەك باتىرعا» دەگەن ولەڭىندە:

تازاكەم ءوز جەر-سۋىن قورىپ كەلگەن،
سوندىقتان شىعىسپاپتى ورىسپەنەن.
اقىرى ەلىن باستاپ ورگە كوشتى ،
نەشە رەت جاۋاپ بەرگەن سوعىسپەنەن.
ويىندا جocپapى بار كوپ ىستەردەن،
ىلە باسى Yش ارال جەرىمىز بار
بۇرىنعى اتا-مەكەن قونىس دەگەن.
جەر، سۋعا يە ەتىپ كەتتى ۇرپاعىن،
ايلالى، اسقان باتىر، وي ىستەگەن، –

دەگەن ولەڭ شۋماقتارىنان تازابەك باتىردىڭ حالىق ءۇشىن كۇرەسكەن ەرلىگى ماداقتالادى.

تازابەكتى ۇستاپ اكەتكەن روسسيا پاتشالىعى الماتى (ۆەرنىي) تۇرمەسىنە اپارىپ قاماپ تاستايدى. روسسيا ۇكىمەتى تازابەكتى ولىمگە ۇكىم ەتسە دە، قازاق دالاسىنداعى حالىقتاردىڭ پاتشاعا قارسى كوتەرىلىپ كەتۋىنەن الاڭداپ، شىعارعان ۇكىمىن اتقارۋعا شاراسىز قالادى. قازاق دالاسىنداعى قازاق، قىرعىز، ۇيعىر حالىقتارىنىڭ «ەسىل ەرىمىزدە ايىپ جوق، ازاماتىمىزدى بوساتىپ بەرسىن» دەگەن ءادىل دە قاتاڭ تالابىنىڭ ارقاسىندا 1873 جىلى (مولشەرمەن) تازابەكتi الماتى تۇرمەسىنەن بوساتىپ، ونىڭ ۇستىنە جاسىرىن تۇردە ۋ جاعىپ جىبەرەدى. تازابەك اۋىلىنان بىرنەشە ادام بارىپ الماتىدا ونىڭ قۇر سۇلدەرى قالعان ءتىرى قاڭقاسىن اكەلەدى. جول-جونەكەي ارلى-بەرلى اۋناتىپ، اۋزىنا سۋ تامىزىپ كۇتكەن ەكى ادامعا تازابەك دەنەسىندەگى ۋ دارىپ ولاردا قوسا قازا تابادى. تازابەك oقيعاسىنان كەيىن روسسيا ۇكىمەتى ىلەنى ون جىل بيلەيدى. 1881 جىلى «قىتاي-روسسيا ىلە شارتىنا» قول قويعاننان كەيىن، كەلەسى جىلى ناۋرىزدا ىلە اۋماعىن قىتايعا رەسمي وتكىزىپ بەرەدى.

تازابەك ولگەننەن كەيىن، پاتشا ۇكىمەتى تازابەككە تۋىستىق قاتىسى بار ادامدارعا قۇپيا تۇردە انىقتاۋ جۇرگىزەدى. تازابەكپەن اتالاس تۋىس شالتاباي الپارۇلى دەگەن اقىندى «تازابەكتى ءتىرىلدىرۋشى» دەگەن سىلتاۋمەن تۇرمەگە جابادى. شالتاباي تۇرمەدە جاتقان كەزدەرىندە تازابەك، ساۋرىق باتىرلاردىڭ ەرلىگىن ەسىنە الىپ، مىنانداي ولەڭ جازعان ەكەن:

«شالتاباي مەنىڭ اتىم، اكەم الپار،
اۋىلدى ءبىر كورۋگە بولدىم ىڭكار.
كەشەگى قىرىق سولداتتى ءبىر قايتارعان،
تازەكەم ءوتىپ كەتتى-اۋ، قايران سۇڭقار.
ورىستىڭ ەكى كوزىن ويار ما ەدى،
پىشاقتى وتكىر قايراپ سويار ما ەدى.
ەكى اعام تازابەك، ساۋرىق ءتىرى بولسا،
ءشىرىتىپ اباقتىدا قويار ما ەدى؟!»

تازابەك مۇسىلمانبايۇلى حالىقتىڭ ەركىندىك قوزعالىسى ءۇشىن كۇرەسكەن ەسىل ەرلەردىڭ ءبىرى. ول ءوزىنىڭ ىستىق قانى ارقىلى تاريح بەتىندە شۇعىلالى ءىز قالدىردى. ونىڭ ەسىمى ءار ۇلت حالقىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى بەرىك ساقتالادى.

1862 جىلى شار روسسيا قىتايدىڭ قاراۋىل سىرتىنداعى جەرلەرىن قارۋلى كۇشپەن باسىپ الدى. سول جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 24 كۇنى قازاق ۇلتىنىڭ ەل باسى ساۋرىق باستاعان قالىڭ مالشىلار قاراۋىل ىشىنە كوشىپ كەلىپ مال باعۋدى تالاپ ەتەدى. ولار ىلە قول باسىنا تابىس ەتكەن ءبىر پارشا 12 رۋ باسىنىڭ بارماق باسىلعان قاعازىندا « ... ءبىز جەتى اتامىزدان ۇلى پاتشا اعزامنىڭ جەرىنە كوشىپ-قونىپ جۇرگەلى قازىرگە دەيىن 140 جىلدان استى. ال، بۇگىن ورىستار ءبىزدىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرىمىزدى وزىمىزدىكى دەپ جاتىر، بىزدەن تارتىپ الماقشى، ءبىزدى ورىستارعا باعىنىڭدار دەيدى ... ءبىز باعىنبايمىز ... شىن پەيىلىمىزبەن ۇلى پاتشا اعزامعا باعىنامىز» («شىنجاڭ جەرگىلىكتى تاريحى»، ورتا مەكتەپ وقۋلىعى، 181-بەت.) دەلىنگەن.

مىنە، وسى تاريحي فاكتىلەردەن قازاقتىڭ الدىڭعى توبى ىلە وڭىرىنە 1722 جىلدان بۇرىن قايتا كوشىپ كەلىپ چيڭ ۇكىمەتىندە قارايتىندىقتان دەرەك بەرەدى. تاريحشى اعامىز جاقىپ مىرزاحانوۆتىڭ «قىزاي ەلى ىلە، بۇراتالا وڭىرىنە كەلىپ قونىستانعاننان كەيىن، 1767 جىلدان باستاپ وسى وڭىردە وتىرىقتانعان، ۇلى ءجۇز البان – سۋان تايپالارىمەن بىرگە 1865-1866 جىلعى ىلەدەگى شارۋالار كوتەرىلىسىنە قاتىناسادى...» (جاقىپ مىرزاحانوۆ. «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى»، 351-بەت.) دەگەن تسيتاتتاردان قازاقتىڭ بايىرعى مەكەنى بولعان ىلە وڭىرىنە قايتا كوشىپ كەلگەنىن اڭعارۋعا بولادى.

ساۋرىق، بودەن باتىرلار تەكەس وڭىرىنە كەلگەننەن كەيىن ويرات قاراۋىل Mوڭعولدارى مەن جەرگىلىكتى Mوڭعول قوسىندارىمەن تالاي رەت قاقتىعىسىپ سوعىس جاسادى.

بۇل سياقتى oقيعا جايىندا شوقان ءۋاليحانوۆ 1864 جىلى جەلتوقساننىڭ 27 كۇنى روسسيا ۇكىمەتىنە جولداعان ءبىر حاتىندا: «ءبىزدىڭ قىزىلبورىكتەر (البانداردى ايتادى – اۆتور.) تەكەس بويىندا كوشىپ جۇرگەن قالماقتاردى مۇلدەم قۇرتىپ جىبەرىپتى. قالماقتار قاتىن-بالاسىنان، بارلىق مال-مۇلكىنەن ابدەن جۇرداي بولىپ ايىرىلىپتى. قازاقتار مال مەن تۇتقىن ايەلدەردى ەندى قايدا قويارىن بىلمەي وتىر دەسەدى. قالماقتاردىڭ قىز-قاتىندارى شىلىكتەگى شوقان ءبيدىڭ قولىنا ءتۇسىپتى. بۇل مەنىڭشە، ونشا جاقسى ءىس ەمەس» (شوقان ءۋاليحانوۆ «ماقالالار مەن حاتتار جيناعى»، 1956 جىل، الماتى، 211-بەت.) دەگەن تسيتاتتاردان ەل ىشىندە ۇنەمى سوعىس بولىپ تۇرعانى وتە انىق جازىلعان.

بەلگىلى جازۋشى اسكەر تويعانبەكۇلىنىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا: «1860 جىلدارى ساۋرىق قاسىنا بودەن باتىر مەن ءجانالى باتىردى سەرىك ەتىپ، ەكى جۇزگە جۋىق قول باستاپ، جۇلدىزداعى بۇرگامبىدەن كەك الۋ شابۋىلىنا اتتانادى. ساۋرىق قولىنىڭ كەلە جاتقانى حابارشىلارىنان ەستىگەن بۇرگامبى مىڭعا جۋىق ادام مەن جۇلدىزدىڭ تاياسۋ دەگەن جەرىنەن توسىپ ايقاسادى. اقىرى ايلالى باتىر ساۋرىق وزىنەن بەس ەسە ارتىق كۇشى بار بۇرگامبىنى جەڭەدى» (اسكەر تويعانبەكۇلى. «ساۋرىق باتىر جايلى» ، «ىلە گازەتى»، 1992 جىل، 14-قازان).

كودەك اقىن ساۋرىق باتىر تۋرالى ايتقان ءبىر ولەڭىندە:

ساۋرىق باتىر تۋعاندا،
ەرلىككە قۇداي ارناپتى.
وزىنە سەرىك باتىرىن،
سىناپ كورىپ تاڭداپتى.
ەلىن قورعاپ، جاۋ قۋىپ،
بارماعان جەرى قالماپتى.
ەرگە لايىق ات تۋار،
قاسقا اتتى قۇداي پارلاپتى.
شىلبىرىن تۇرگەن نوقتامەن،
ارتىنان ەرىپ قالماپتى.
قىسىلتاياڭ كەزىندە،
ەرتتەپ ءمىنىپ سامعاپتى.
جۇلدىزدان كەلگەن كوپ قالماق،
قازاقتى شاۋىپ زارلاتتى.
كۇنەس، جۇلدىز جاعىنان،
ءىزىن بايقاپ شارلاپتى.
كەلەر جىلعا قاراتقان،
ودان كەكتى الماقتى.
اتتانىپ بارسا قول باستاپ،
جازىقتا ەشكىم قالماپتى.
سايعا كىرىپ، بەكىنىپ،
كەمپىر-شال، ارىق مال قاپتى.
بىرنەشە كۇن جول تاپپاي،
شاقىرىپتى ارۋاقتى.
قاسقا اتتى ءمىنىپ اقتارىپ،
بايقادى تاۋ-تاس ايماقتى.
مەرگەنشى تاۋىپ جول باستاپ،
باسقان تار جول، تايعاقتى،
توبەسىنەن قۇلداپ كەپ،
جاي تۇسكەندەي جايراتتى.
بەكىنىسىن تالقانداپ،
ىزعىتىپ مالدى ايداپتى.
ءبىر ادام ولگەن سوعىستا:
شەيىت بولعان ارداقتى.
بۇرگامبىنى شاپقاندا،
تەكەستىڭ سۋىن قانداپتى.
تورەسىنىڭ ۇيىنەن،
التىن مەن گاۋھار، جامبى اپتى.
بۇرقانىن شاعىپ قاراسا،
مەرۋەرتتەن ىشەك جالعاپتى.
وتەرىندە بۇل جالعان،
ءبارىمىزدى الداپتى، –

دەگەن تاريحي جىردان ساۋرىق باتىردىڭ ەل قورعاعان ەرلىگىن اڭعارۋعا بولادى.

(جالعاسى بار)

نۇرلان سارسەنباەۆ،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف

Abai.kz