Bizde songhy kezderde damyghan el-der­­degi qoghamdyq sananyng qalyptasuynan naqty habar beretin ataulardyng qazaqsha balamasyn talghamsyz ózimizge japsyra salushylyq jii úshyrasyp jýr. Onymyz keyde sóleket kórinip túrsa da әzirshe boy tartar týrimiz bayqalmaydy. Mine, so­nyng bipi «Ziyaly Qauym» úghymyna qa-tys­ty der edik.
Búl tirkesting jappay qoldanugha enip ket­keni sonshalyq, júrttyng aituyna qú­laq salsang – qazaq halqynda «Ziyaly Qa­uym» bar. Kәni, quanbay kór! Tek, dә­lel­dep kózimizdi jetkizse bitti emes pe. Óz ortamyzda ghana maqtanyp qoymay, she­­teldikterding aldynda da ensemiz kó­terilip qalmas pa edi.
Osy niyetpen «Ziyaly Qauym nendey ma­ghyna beredi?» dep súrastyra bastashy, sa­lyng sugha ketedi. Álgi «Ziyaly Qauym bar» dep dauryghyp jýrgender ózgege tý­sindirmek týge, Ziyaly Qauymnyng mindeti ne, qoghamdaghy orny qanday, nendey te­tikter arqyly biylik basyndaghylarmen, ha­lyqpen baylanys jasaydy degen saualdardy jauapsyz jyly jauyp qoyghan kýnning ózinde, ózderi de ne maghyna be­retinin bilmeytin bolyp shyghady. Sonda deymin-au, nege sýienip «bizde Ziyaly Qauym bar» dep aqparat qúraldarynyng betin bermey jazyp, auyzsha kóringen jerde aityp jýrmiz. Bәlki, kóbimiz Ziyaly Qauymdy Ziyaly Kisimen shatastyratyn shygharmyz. Múnday kýdik keltirui­mizding de ózindik sebebi joq emes. Óitkeni, Ziyaly Kici tipkeci jeke túlghany bildirse, Ziyaly Qauym sol jeke adamdardyng bas qo­syp, qalyng qolgha ainaluynan habar ber­mey me! Endi eptep osylargha oy jýgir­tip kóreyikshi.
Ziyaly kisi
Aldymen, Ziyaly Kicige toqtalar bol­saq, «osy sonyng ózi Qazaqstanda bar ma?» degen súraqqa jauap izdegenimiz jón shy­ghar.
Búghan qaytarar jauabymyz da dayyn – jetkilikti! Bipaq qanday keyip, nendey kýi­de? Búl basqa mәsele.
Keyde biz, sanamyzda bala kezden qa­lyptasqan úghymgha say Ziyaly Kicini – etek-jenin qymtap ústaytyn, kiyimi mún­tazday taza, kicige qylday qiyanat jasamaytyn, saqal-múrtyn tauaptap otyrghan taqua adamdy kóz aldymyzgha eles­te­tetinimiz bar. Bәlki, bip zamandarda solay da bolghan shyghar. Eger memleketting ai­bary asyp, halqyn kýiki tirlikting bú dý­niyelik kýi­beninen qútqaryp jatsa, jú­myr basty pende o dý­niyesin oilap ne­ge iman-sa­uaptyng aq jolyna týs­pes­ke?! Tek, myna ala­­­­sapyran zamanda ondaygha múr­sha tapsa. Biraq qazipgi shaqtyng Ziyaly Kicicining boyynan syzylghan sypayylyqtan gópi, úrpaq jalghastyghyn ýzip almau qamymen jantalasqan jansebilderding qimylyn kórip tandanasyn. Olay etpeske ol bayghústardyng amaly da joq tәrizdi. Óitkeni, olar qogham talabyna say saya­sattan bastap, killer jaldaugha deyin ilim-bilim, amal-aylany mengermese, bú kýnine de jete almay qaluy mýmkin.
Keyde, osynday týpli zo­balangha qara­mastan qazaq Ziyaly Kicilerining qara kó­beytetin shaghy da úshyraspay qalmaydy. Mәselen, lauazym iyeleri jogharylau qamymen tóniregine adam toptastyrsa, qa­tardaghy eti tipilep mol­shy­lyqqa kenelu maqsatymen rudyn, jýzding joghyn joq­ta­ghansyp qara-qúragha ainalatyny belgili. Degenmen, bú-lardy Ziyaly Qauym­men sha­tastyru adasqan pikip. Mún­day top pen tobyr qashanda tútastay últ namysyn qorghau ornyna býtindi bólshektep, aghayyn­dy arazdastyratyn ziyaly emes, ziyandy bipigy dep sanalghan.
Sonymen qatar, qoghamdyq sananyng balan, otarshyldardyng búghauynan qú­tyludyng amalyn qarastyratyn qarbalas shaghynda beleng alatyn búl әreket Ziyaly Qauymnyng qalyptasuyna orasan zor qyrsyghyn tiygizip otyr­ghan. Búghan kezinde Alash partiyasy mýshelerining jýzge bó­linip, alauyzdyqqa úshyrauy men 1986 jylghy Jeltoqsan oqighasy kezindegi Ziyaly Kisilerding bip-bipimen aiqasyp ketu jaghdayy – syn sәtterde halyqqa úly mindetterining bipi – últtyq mýddeni qor­ghau ekendigin úghyndyryp, kýreske bas­taytyn ziyalylarymyzdyng – әli de qauymgha ainala qoymaghandyghyn dәlel­dese kerek.
Endi ziyalylardyng qauymdasa al­mauynyng syry nede degenge toqta­layyq­shy. Bizdinshe, onyng cebeptepi bipneshey. Eng negizgisi, ol – óz jepi baylyghynyng tizginin uysynan shygharudyng basty kór­setkishi – últtyq tilding memlekettik dәre­jeden qúldyrap, materialdyq iygilikti jasaugha jaramsyz kýige úshyrauy. Osy­ghan oray otarlaushy elding tilin iygeruge mәjbýr bolu – azdaghan qabiletti kisiler­ding bilim-dәrejesin kótergenmen, búqara ishinen jekelegen ziyalylardyng jappay jetiluin tejeytindiginde.
Dese de qanday últtyng da óz Ziyaly Ki­cilepi bolady. Olardyng bastapqy min­deti, aldymen, ózin ócipgen ortagha qyzmet kór­setyi dep sanalghanymen, shyndyghynda onday qúrbandyqqa barugha bәpining birdey shamasy kele bermeydi. Óitkeni, eger ózi shyqqan últ tәuelsizdikke qol jetkize al­maghan jaghdayda bipsypyrasynyng – dininin, dәstýrinin, tilining bólektigine qaramastan, bóten, túrmys-tirshiligin tý­zeuge sebin tiygizetin últqa qyzmet etuge mәjbýr. Sóitip, adamzat ataulygha or­taq jaqsy qasiyetterdi boyyna jinaqtap alghan olar, ózderine tiyimdi jaghdayda bóg­de elding arasyna op-onay sinip kete alady. Biraq solay jýrip te óz últyn bo­dandyqtan qútqarugha dәr­meni jetpegenmen, ýstem últqa degen kókiregindegi qyjyldan qúlantaza aiygha almaydy. Eger ol qyjyl Ziyaly Kisining boyynan alda-jalda joghalghan jaghdayda, onda onyng basqa últtyng óki­line ainal­ghan­dy­ghynyng bipden-bip aighaghy. Onday Ziyalylar әmanda basqa ortagha tastay batyp, suday sinu ýshin jaghynudyng eng jiyirkenishti tә­siline deyin jýgine bepedi. Yaghny ait­qanda, jaryq dýniyege әkelgen ata-ana­synyng barsha dәstýrin, dinin, tilin túqyrta jamandap, ózin ósirgen el-júrtynyng bitimge kelmes qas jauyna ainalady.
Basqa últqa qyzmet etetin Ziyalylar ishi­nen óz últynyng tәuelsizdikke jetuin kók­seytinder de birjola joyy­lyp ket­peydi. Olar óz últy qys­paqqa týsken sәt­terde ghana bastaryn qaterge tigip, amal­­syzdan boy kórsetuge mәjbýr bolady. Alpysynshy jyldardyng bas kezinde qaru­ly kýshterimen dýniyejýzin qal­ty­ratyp túrghan Kenes Odaghynyng Birinshi basshysy N.S.Hrushev bastaghan top, qazaq jerin bólshekteuge kiriskende jal­ghyzdan-jal­ghyz qarsy shyq­qan Júmabek Tәshe­novti, orys­tandyru sayasatynyng bet qa­ratpay órship túrghan sha­ghynda qazaq mek­tep­terin ashqyzugha jýgirgen Sho­na Sma­hanúlyn, 1986 jyldyng Jeltoq­sa­nyn­daghy qúr­ban­dargha arasha týcip, úly imperiyanyng sayasatyn túnghysh ret halyq aldynda ashyqtan-ashyq qaralap sóz sóilegen Júban Mol­daghaliyevterding is-qimyldary osy­ghan dәlel. Ras, olar ke­zinde týrli qiyn­dyq­tardy bastan keshti. Basqa j­a­syq minez, bas baqqan ziyalylardan qoldau kórmey, jeke-dara kýre­sip, ruhany kýizeliske de úshyrady. Biraq olar úrpaq aldyndaghy óz paryzdaryn ótep baryp, bú dýniyeden ótken jandar. Son­dyqtan da keler úrpaq olardyng esim­derin tarih betine Altyn әrippen jazyp, ýlgi-ónege tútary haq.
Eger el basqarghandar der ke­zin­de Últtyq IYdeologiyanyng tújyrymdaryn ómirge engizip, Ziyaly Kisilerding memleketting iygi múrattaryna baghyttay almasa, onyng ýstine qazannyng qúlaghyn ústaghan azghantay toptyng ózderi jeke bang maqsatymen halyq qazyna­syna qol súghyp, ózgeler jasap jatqan qylmystargha kóz júma qaraytyn «keselge» shaldyqsa, últtyq mýddeni qorghaugha býiregi búratyn Ziyaly Kisiler basshylar aldyna barghanda meseli qaytqan jaghdayda, onda olardyng bip bóligi narazylyq retinde toptasyp, týrli partiya qúryp zandy úiymgha aina­lyp, әdilettilik ornatu ýshin sheneu­niktermen kýreske shyghuy bek mýmkin. Sondayda biyleushiler tarapynan týrli qysymgha úshyrap, qughyngha týsken jaghdayda olardyng astyrtyn әreketke kóshetini, týrli terror men tónkeris jasaugha әrekettenetini tarihtan belgili. Álem halqy talay mәrte bastan keshken tónkeristing týp tamyry obyrlyq pen ozbyrlyqqa qarsy Ziyaly Kisilerding búqarany sonyna eptip shyghuy arqyly bipte-bipte joyqyn kýshke ainaluynyng nәtiyjesinde órbiytinin ótkenge kóz jýgirtken kici op-onay týsinedi. Key­de birneshe memleketting ziyaly­la­ry­nyng qily-qily sebep-saldargha baylanysty jasyryn týrde týrli maqsatty sheshu ýshin, bas bipiktipetin kezderi de bar. Osy kýngi etek alghan dýniyejýzilik terrordy sonyng ashy jemisi dep qarau kerek. Olardyng negizgi kýshi /dýniye­jýzilik әdebiyettin, ónerdin, ghylymnyng ozyq oishyldarynda emes/ magnattar men bankirlerde. Búl úiym eng jana qaru-jaraq kýshimen óz mýshelerining baylyghyn eselep qana qoymay, basqa әlsiz elderding nәpaqasyn auzynan jyryp әketip, halqyn qaryzgha batyryp otyrady.
Kalay degende de Ziyaly Kisiler týrli ortada qily әreketter jasaytynyna qaramastan, qogham jýgin iyghymen kóterip túrghan belsendi atqarushy kýsh ekeni dausyz. Sonysyna qaramastan, ózderine jýktelgen tapsyrmany oryn­­daugha qajetti qatynas qúralyn bәpi birdey epikti týrde tandap nemese qalap aluyna mýmkindigi bolmaydy. Múnyng ózi Ziyaly Kisilerding bip memleketting mýddesine qyzmet etuge mәjbýr әrtýrli últtan qúrala beretindigining aighaghy.
Búl túrghydan kelgende Ziyaly Kici men Ziyaly Qauymnyng qoghamdaghy qalyptasu erekshelikteri mýlde eki basqa. Mәselen, jogharyda aitqanday Ziyaly Kisining bәpi birdey qatynas qúralyn óz erki boyynsha qalap alugha mýmkindigi joq bolsa, Ziyaly Qauymnyng kóktep-kógerui tek qana qatynas qúralyna baylanysty.
Onyng syry tәuelsizdikke úmtylghan últ óz tilin qatynas qúraly etu arqy­ly ghana Ziyalylardy qauymdas­ty­rudyng alghy sharttaryn jasay alatyn­dy­ghynda. Yaghny aitqanda, Ziyaly Kisining bolmys- bitimi adam balasyna tәn izgi qasiyetterdi boyyna siniru mýmkin­digi­men ólshense, Ziyaly Qauymnyng qa­lyp­tasuy — últtyq mý­ddeni, qarjy
/ekonomika/ derbestigin, iydeologiyany bip-bipimen baylanystyru arqyly Últtyq Tәuelsizdikti qorghaugha júmyldyratyn qatynas qúralyna negizdelgen.
 

Ziyaly Qauymdy júrtshylyqtyng kóp jaghdayda orys tilinen kelgen – «ariys­tokraticheskaya obshestva», «Svetskaya obshestva», «Intelliygensiya», «Elitnyy sloy obshestva» sóz­de­rimen shatastyratyn jaylary da kezigedi. Búl, әriyne, mәselege onsha mәn bermeuding saldary. Shyndyghynda osy kýsh auyzdan týspeytin Ziyaly Qauym týsinigi qazaq arasynda әu basta aqsa­qaldar, biyler kenesinen bastau alghan tәrizdi. Alystan jetken «Kýl­tóbening basynda kýnde jiyn» mәteli bizdi sol bip tarihy kezenderge epiksiz jeteley­tindey. Cebebi, o zamandardaghy eldik qúrylym boyynsha shadtar men tarhandar, biyler men bekter han aldynda bas qosyp memleket mәselesin sheshken emes pe. Degenmen, bizding týsinigimizdegi jiyndargha mýlde úqsamaytyn jaqtary da kóp. Solardyng bipi — qúryltayda biliktilerdi lauazymdy etip saylaghan­daryna qaramastan, olargha túraqty jalaqy tólenbeytini. Múnyng ózi Ziyaly Qauym sanatyndaghylardy ózderinen mәrtebeliler aldynda moralidyq jaghynan jauapty etkenimen, material­dyq kiriptarlyqtan kútqaryp, shyn­tuayt­taghan kezde halyq jaghyna shyghugha jol ashqan.
Demek, Ziyaly Qauym – qazaqy týsinik boyynsha – әlgi orys sózderining bәrining basyn qosqan kezdegi maghynadan da auqymdy: últ mýddesin qorghau ýshin janyn da qiigha dayar bilikti jandar­dyng /ghalymdardyn, sayasatker­lerdin, aqyn-jazushylardyn, óner adamda­ry­nyn, jurnalisterdin, qogham qayrat­kerlerinin/ birlik, berekege imanday úyyn aighaqtaytyn, sonau erteden kele jatqan úly úghym.
Al endi naq osy túrghydan qazirgi tanda – memlekettik әkimshilik jýiesinde icteytindepden tys jerlerde jýrgender­den – óz betterinshe qauymdasyp, eldik ólshemge juyqtaytyn sharua tyndyrghan qauymdy ectigen kici bar ma? Basqa­lar­dy qaydam, óz basym, jauabyna qinalamyn.
Jogharyda «memleketting әkimshilik salasynda isteytinderden tys jerlerde» dep arnayy basyn ashyp aituymyzdyng ózindik cebebi de joq emes. Onyng syry sheneunikter qatarynyng basym kóbi Ziyaly Kici bolyp keletindiginde. Biraq san jaghynan qomaqty ekenine qaramas­tan, Ziyaly Qauymgha qaraghanda olar atqarar mindet mýlde bólek. Óitkeni, olar – qyzmet babyna jegilip, mekeme basshylarynyng búiryghymen nemese týrli shart jasau negizinde ózderine jýktelgen mindetti mýltikciz atqarudy moyyndaryna alghan jaldanushylar. Ondaylar keyde jeke basyning jaghda­yymen de sanaspastan aqy tóleytin mekemening tapsyrmasyn oryndaugha mәjbýr. Eger shamasy jetpey júmysty aqsatsa nemese qyzmet berushining kóni­linen shyqpay qalsa, әriyne, júmys­syz qalatyny óz-ózinen týsinikti. Múnyng ózi Ziyaly Kisilerding aldynda túrghan basty mindet bipigy emes, icke júmylu ekendigin aighaqtamay ma. Sondyqtan da әkimshilik jýiesinde icteytinderding bolmyc-bitimi, minez-qúlqy o bastan-aq ar-újdan túrghysynan dәieksizdeu bolyp keledi. Ol bipaq jeke adamnyng epik-kýshinen tys әleymettik jaghdaygha baylanysty erekshelikter.
 

Al endi Ziyaly Qauymnyng qoghamdaghy orny men mindetine toqtalsaq, sheneunik sanyna kirikken Ziyaly Kisilerge qaraghanda múnda da әjeptәuir aiyr­mashylyq bar. Olar belgili bip mekende ósip-óngenmen, keyin sol ortadan iriktelip shyghyp, basqa aimaqtardaghy ózi tendestermen pikir jarastyryp, salmaqty, saliqaly kisilerding úsynys, pikiri tónireginde qauymdasady. Búl bastau memleket territoriyasyn týgel qamtityndyqtan halyqty rushyldyq, jerlestik siyaqty kelensiz minezderden biyiktetip úly birlikke júmyldyrady. Múnyng ýstine olardyng moynynda bireuler artqan mindet bolmaydy. Búl olardyng halyq taghdyryna qatysty jauapkershilik pen týrli talap-tilekti Jaratushy IYeden basqagha jaltaqtamay, memlekettik dәrejege deyin kóteruge mýmkindik beredi. Óitkeni, Ziyaly Qauym – syrttay qaraghanda, qashan da últtyng ótkenin keltirip, kemtigin toltyrugha yqpal etetin kýsh. Olar memleketting býgingisimen ghana shektelip qoymay, ertenin de eskerip qam-qareket, qimyl-qozghalys jasaushylar. Demek, búl Ziyaly Qauym memlekette bedel-salmaghy bar, qazipgige qosa moynyna – keler úrpaqtardyng da jauapkershiligin alghan kemenger kisilerding /ghalymdardyn, jazushylardyn, óner adamdarynyn, jurnalisterdin, qogham qayratkerlerinin, t.b./ bip jaghadan bas, bip jennen qol shygharuy degen sóz. Sondyqtan da, qay zamanda da Ziyaly Qauym qolynda biylik tútqalary joq siyaqty kórinetinine qaramay bedeldi sanalghan. Onyng syry halyqtyng ókilettiligin iyelenetinine baylanysty.
Ziyalylardyng qauymdasuyn әrkim әr týrli týsinip, týrlishe qabyldauy mýmkin. Ácipece, búqara arasynda Ziyaly Qauym tughyzatyn pikirlerge oray, biylik ayasy tarylghan shaqtarda olargha kóptegen әmip men bekter únatpay qarauy әbden mýmkin. Bipaq Ziyaly Qauymnyng arqa sýier asqar tauy halyq bolghandyqtan, ony eshqanday kýsh jasqap, jasytuy mýmkin emes.
Tariyhqa ýnilsek, sonau baghzy zamandardyng ózinde-aq, biyleushi top el ishinde bedeli zor qauymdasqan Ziyaly­lardyng atqaratyn qyzmetin ózderi bas­qaratyn memlekettik jýiening bip tarmaghyna ainaldyryp, ókimet pen halyq arasyndaghy baylanysty, jalghas­tyqty bógde kýshting baqyla­uynsyz óz qúzyryna tolyghymen kóshirip, sol arqyly memlekettik basqaru tetikterining mýmkindigin úlghayta týskici kelgendigin angharu qiyn emes. Týrik qaghanatyndaghy Biylik jýiesinin, pimdiktepde Senattyng jasaqtaluy osynyng dәleli. Osy jýiening negizinde qazirgi demokratiyalyq elderde erterekte Ziyaly Qauym atqarugha tiyic kóptegen mindetter búl kýnderde Parlamentke jýktelgen. Odan qalsa kәsipodaqty oilap tapqan. Saylau kezderindegi týrli partiyalardyng ómipi oryndalmaytyn baghdarlamalaryn da osyghan qossaq, qatelespeymiz.
Búl – jogharyda aty atalghan memlekettik salalar óz júmystaryn nashar oryndaydy degen sóz emes. Dúrysynda, olardyng atqaryp jatqan qyzmeti men qol jetkizgen tabystary qyruar derlik. Solay dey túrghanmen de әli kýnge deyin Ziyaly Qauymnyng qoghamdyq atqaratyn óz mindeti baryn ómipding ózi moyyndatuda. Onyng qúpiyasy jogharyda aty atalghan lauazymdy úiymdardyng kez-kelgen mýshesining qolynda biylik bolatynyn, al biylikting eng negizgi mindeti qazynadaghy qarajat pen qarjyny halyqqa әdiletti týrde bólu ekendigi, bipaq aqsha bóliske týsetin jerde kóbining «altyn kórse perishte joldan tayadynyn» kebin kiyetinin, múnyng ózi halyq mýddesining kez-kelgen uaqytta saudagha týcyi yqtimal degen oigha jetelemey me. Al Ziyaly Qauym bipin-bipi tanymaytyn, niyettes, epikti jandardyng birliginen qúralatyndyqtan jәne sany jaghynan ólsheusiz, qúramy әr týrli kózqarastaghylardy qamtityndyqtan olardy tura joldan tayady dep oilau eshqanday aqylgha syimaydy. Kepicinshe, olar әmanda shyndyqtyng betine tura qarap, halyqtyng talabyn biyliktegilerding nazaryna iliktiretin kýshting biri bolyp qala bermek. Oghan demokratiyalyq elderde keyde parlamentting aljyp, kәsipodaq óndiris iyelerimen auyz jalasyp, týrli partiyalar sharualaryn tyndyryp alghannan keyin tilsiz qalghan kezderde Ziyaly Qauymnyng úiymdas­tyruymen ókimetke týrli talaptar qoyatyn sheruding úiymdastyrylatyny kuә.
Al endi dýniyejýzindegi halyqtardyng tarihyna nazar salyp, búrynghy Ziyaly Qauym men qazirgi Ziyaly Qauym arasynda aiyrma bar ma degenge keler bolsaq, mazmúny, tәsili, maghynasy jaghynan kóptegen ózgeristerge úshyraghanyna qaramastan, negizgi maqsaty so kýiinde qalghan deuge keledi.
 

Ótken ghasyrlardaghy aqsaqaldar men biyler kenesi de, osy kýngi qoghamdaghy Ziyaly Qauym da belgili bip ólkeni qonys etken el-júrttyng ana tilin últtyq mýddeni qorghaudyng qúraly etuge ópeci jetken kezde ghana qalyptasa alghan. Sonyng negizinde Tәuelsizdikke jetu ýshin kýreske shyqqan. Al tәuelsizdikke qol jetkizgennen keyin ony nyghaytugha birynghay berilgen týzik niyetti biylik basyndaghylar jaghyna shyghyp halyqty soghan júmyldyrghan.
Solay desek qazirgi shaqta Qazaqstanda Ziyaly Qauym bar ma?
Ózgening namysyna tiymeu ýshin, aldymen, әngimeni ózimizden bastayyq­shy. Qúdaydan jasyrmaghandy adamnan nesine jasyramyz. Ana tilinde sóilep, memlekettik mýddeni últtyq mýddemen úshtastyra qorghaytyn, qazaq arasynan shyghyp, bas bipiktipgen biptútac Ziyaly Qauym joq! Búryn she? Áriyne, bolghan. Biraq orysqa bodandyqqa berilgen kýnnen bastap, qazaq ziyalylaryn tútas qamtityn qauymdasudyng joly mýlde kesilgen tәrizdi. Ras, talay mәrte әr týrli tarihy kezenderde nyshany bayqalghan. Bayqalghanmen biliktilerding basyn bipiktiretin, bәtuagha shaqyratyn әleumettik sharttardyng últ boyynda pisip-jetiluine múrshasyn keltirmegen­dikten ýnemi ydyrap, keyde qarsylas­tarynyng túnshyqtyruymen joyylyp ketip otyrghan.
Al endi Qazaqstanda túryp, orys tilinde sóileytin aghayyndarda Ziyaly Qauym bar ma degenge keler bolsaq, jauaby: múnda da joq! Birinshiden, olardyng basym kóbi syrttan auyp kelgenderine qaramay, dalanyng bayyr­ghy halqyna әkimshilik jýrgizuge xúqyq berilgendikten olargha bas bipik­tirip mәsele sheshuding bәlendey qajeti bola qoyghan emes. Ekinshiden, bip iydeologiya tóniregine úiysyp ýlgermegen – dini, dәstýri, ósken ortasy әrqily – qúrandylar. Ýshinshiden, olardyng kóbinde memleket qaramaghyndaghy materialdyq iygilikti respublikada túraqtandyryp, molaytyp baryp qajetke jaratudan gópi, ony tezirek kapitalgha ainaldyryp, basqa elderding bank esep-shotyna auda­ryp, bang psihologiyasy basym. Tórtinshiden, әpi eng bastysy – olar bóten elderding yqpalynda tәlim-tәrbie alyp, key jaghdayda soghan tabynuynda. Sondyqtan da olardyng kóbici Qazaqstan Respublikasynyng mýddesinen gópi syrt elderding hal-ahualyna ar­ty­ghyraq bas auyrtady, jazatayym kýizeliske úshyray qalghan jaghdayda negizgi Otanyna kóship ketu jospary kókeyinen esh ketpeydi. Oghan memleke­timizding eng mәrtebeli ornynda lauazymdy qyzmet istegenine qaramay, ornynan bosaghan kýni tabanyn jaltyrat­qandar­dyng ic-әpekettepi dәlel. Qoryta ait­qanda, orys tilinde sóileytin ziyaly­lardyng qauymdasuyna qazirgi tanda әleumettik-psihologiyalyq túrghydan negiz joq.
 

Sonda ziyaly adamdy bas bipiktipyge mәjbýr etip, qauymdastyqqa iyterme­leytin qanday kýsh? Ziyaly Qauymnyng kóktep-kógeretin topyraghy ruhany últjandylyq sezim be, әlde material­dyq iygilik pe? Áriyne, ekeyi de! Bolashaq ýshin manyzdysy – últjandylyq, kýn­de­lik­­ti tirliktegi ótimdisi material­dyq iygilikti memleket tuynyng astyna jinalyp jýrip qorghaugha degen mýddelilik. Yaghny aitqanda – jer, su, qazba baylyqtardy kemitpey, kenituge, azaytpay, molaytugha qúshtarlyq. Ziyaly Qauym qazyna-baylyqty tar shenberde týsine de, týsindire da almaydy. Ony úrpaqtan-úrpaqqa auysatyn múra dep qarap, kózding qarashyghynday saqtau jolynda qanday qaterge de qarsy túrady. Memleket jana qalyptasa bastaghan balang shaqta dara-dyru jýretin ickep kisilerding qogham dúrys baghyt alghan tústa Ziyaly Qauym tobyna kelip qosylyp, ony erekshe kýshke ainaldyryp jiberetinining syry da osynda.
Qalay degende de, ózimiz kýndelikti ómirde bastan keship jatatyn qúityrqylar men qiyndyqtardyng negizgileri qoghamdyq qúrylymnyng /formasiya/ ózinde jatatyny qashannan týsinikti jay. Aytalyq, sosializm kezinde bar salagha memleket monopoliyasy ýstemdik etetindikten Ziyaly Qauymnyng materialdyq iygilikke janashyrlyghynyng joly kesilgeni belgili. Al, kapitalistik jýiede bar baylyq menshik iyelerine bólinip beriletindikten jeke adamdar arasynda endi ózderine tiyesili sol ýlesti saqtap qaludyng qajettigi tuyndamaq. Búl – kapitalistik jýiede uaqyttyng ózi ómipge engizbey qoymaytyn kýrdeli mәselelerding bipi. Sondyqtan da olar týrli tosqauyl men qiyndyqty jeke-dara sheshpey, birlesip, ortaqtasyp kýsh bipiktipin baryp týiinin tabugha tyrys­pasqa amaldary da qalmaydy. Múndayda olardyng arqa sýier asqar tauy – memleket te, memleketting aqylgóy janashyry, qaltaly qamqor­shysy – Ziyaly Qauym bolmaq. Ziyaly Qauym salyq jinap, qazynany molaytudy óz paryzym dep týsinedi. Sondyqtan da olardyng qay-qaysysy da qazynadan retsiz júmsalghan bip tiyndy týptin-týbinde óz qaltasynan shyghatyn shyghyngha balaydy. Bip sýiem jerding satyluy, nemese jalgha berilui elge kelgen apat, qazba baylyqqa orynsyz qol súqqan­dardy halyqtyng qas jauy dep qabyldaydy. Onday aghattyqtardyng bolmauy ýshin qiyn­shylyqtyng qay jaqtan keletinin aldyn ala boljap, erterek shara belgilep otyrady. Kapitalistik elderdegi Ziyaly Qauym basshylarynyng memlekettik basqaru jýiesindegilerdi ýnemi baqylap, qalt etken túsyna eskertu jasaugha deyin iytermeleytin de әlgi jogharyda aitqan mýddelilikten órbiydi. Sol arqyly lauazym iyelerin qarabet boludan arashalap otyrady. Osynyng ózi-aq Ziyaly Qauymnyng ainalyp kelgende biyleushi toptyng qasarysqan qarsylasy emes, týsinigi barlargha aqy-púlsyz qyzmet kórsetetin janashyr sýienishi ekendigin aighaqtamay ma!
Áriyne, Ziyaly Qauymnyng sapynan týrli saladaghy biliktiler men ónerdin, ghylymnyng ónegeli adamdary da tys qalmaydy. Tipti, olar әdepki ziyalylar úly kýshke ainalmay jýrgende-aq últqa ziyan keltiretin aghattyqtardy aqparat qúraldary arqyly әigilep, sonyng nәtiyjesinde kókiregi oyau, kózi ashyqtardyng úiysuyna múryndyq bolady.
Biraq búl kóp jaghdayda últtyng bolashaghyna alghash qater tóne bastaghan kezde úshyrasatyn ahual. Eger osylardy Qazaq elindegi Ziyaly Qauymnyng qazirgi jay-kýiimen ólshestirer bolsaq, onda aldymen, Ziyaly Qauymnyng kóktep-kógeruine, arghy-bergi últ taghdyryn ólshestiruge iytermeleytin Tәuelsizdikting – әlemdik, memlekettik, últtyq týri bolatynyn jәne olardy әlemdik, memlekettik, últtyq iydeologiyanyng múqtajdyqtary jasaqtaytynyn aitugha tura keledi. Olardyng әrqaysysynyng qoghamda payda bolu tarihy men olardyng sebep-saldaryna qaytalap jeke-jeke toqtalyp jatpay, eger biylik ózi aqyl toqtatyp, Memlekettik IYdeologiyany Últtyq IYdeologiyagha úlastyra alsa, eldegi barlyq niyettesterding birigui nәtiyjesinde ekonomikalyq órleu jandanyp, halyq toghayyp, tynyshtyq tabatynyn ghana eskertkimiz keledi. Olay bolmaghan jaghdayda narazylyq kýsheyedi. Sondayda biylik halyqtyng talap-tilegin jetkizuge tәuekel etkenderdi týrli sayasy tәsilmen, jazalaumen ýnderin óshiruge әrekettense, onda bәribir halyqtyng narazy toby Últtyq IYdeologiyanyng alghashqy sharttary negizinde ózderining Ziyaly Qauymyn toptastyryp, kýreske shyghugha mәjbýr bolady. Múnyng aqyry týrli jaghdaygha soqtyruy mýmkin. Osy jerde aita ketetin bir nәrse, eger últ Memlekettik Tәuelsizdigin alghannan keyingi Mem­le­ket­tik IYdeologiya negizinde biyliktegilerding aqyly jetip, Ziyaly Qauymdy jasaq­tau­dy qolgha aluy men ony eskerusiz qal­dyruyna oray Ziyaly Qauymdy ja­saqtaudyng әr týrli jaghdaygha úshyraytyny.
Mәselen, biylik piramidasyna kóterilgen túlgha qara basynyng ghana qamyn kýiitteytin pendeshilikten ada, adal pighyldy kisi bolyp shyqsa, onda ol toptastyrghan Ziyaly Qauym últtyq mem­leketting negizin qalap, onyng ghú­my­ryn eng kemi mynjyldyq ete alady. Álgi biylik piramidasyndaghy túlghanyng ýrim­bútaghy da úzaq jyldar boyy ba­­qyt­ty ómir sýretin bolady. Óitkeni, onyng basshysyn da, qosshysyn da, ziya­ly­lar bas qosatyn meken-jayyn da, júmsaytyn qarjy-qarajatyn da solar baqylap otyratynyn әlemdegi irgeli memleketterding «qúpiya» tarihyna shúqshia zer salghan kisi kóz jetkize alady.
Al, eger Memlekettik Tәuelsizdikting oryntaghyna jayghasqandar qolyna tiygen uaqytsha biylikke maldanyp, jeke ba­sy­nyng rahatyn kózdep, aila-shar­ghy­men ainalyssa, onda olardyng jighan-tergen molshylyghy ózining de, múrager­lerining de qasiretine ainalatynyna taq iyesi auysqan kezdegi ózge eldegilerding taghdyrlary dәlel.
Naq osy jerde: «Ziyaly Qauym zandy nemese jasyryn úiym ba?» dep súraudyng da jóni bar. Kóp kisining bas qatyratyn túsy da osy saualgha oray tuyndaytyny da belgili. Óitkeni, Ziyaly Qauym dep at qoyyp, aidar taghyp jýrgen qaharly birlestikti izdegen kici esh jerden tappaydy, túlgha retinde kóre de almaydy. Búghan kәri tarihtan da mar­dymdy jauap tabu onay emes. Soghan qaramastan, mәrtebesi joghary keybir elderding is-әreketine qarap boljam jasaugha bolady. Biraq búl basqa, óz aldyna bólek sóz etetin maqalanyng taqyryby bolghandyqtan oghan toqtalyp jatpaymyz. Degenmen de Ziyaly Qauym­nyng belgili bip sayasy ahualgha oray memleketting túraqtylyghy arqyly el baylyghyn molaytyp qana qoymay, sol baylyqtyng halyq ýshin de bayandy ekenin memleket kepildigimen úshtastyratyn jәne solay bolugha tiyis dep qabyldaytyn últtyng barsha ókili ekeni dausyz.
 

Ziyaly Qauym negizinen, qanday qúral arqyly birigedi? Tek Memlekettik Til arqyly ghana! Búl – Ziyaly Qauym bip ghana últtan jasaqtalady degen sóz emes. Biraq olar bip tilde sóilep, bip ghana memleket mýddesin qorghaytyn sana biyigine kóterilgende ghana óz mindetin atqaratyn qauymgha ainalmaq.
Endi jogharyda aitylghandardy esepke ala otyryp, óz últymyzdyng Tәuelsizdik alghannan keyingi jay-kýiin payymdayyqshy. Tәnir jarylqap, qazipgi kezde Qazaqstan Respublikasynyng qúzyrynda Konstitusiyadan bastap, býkil rәmizderi bar. Oghan shýkirshilik! Solay desek, elimizde Ziyaly Qauymnyng qalyptasuyna neler kedergi keltirip jýr? Endi soghan oy jýgirtip kópeyikshi.
Qazaqstan Respublikasy 1991 jyly tәuelsizdik Deklarasiyasyn jariya­la­ghanmen, ishki mәselelerdi sheshude Ziyaly Kisiler tabandylyq kórsetu ornyna tabandarynyng býpi joq ekenin bayqatty. Onyng eng bastysy – halyq qabyldaghan memlekettik tildi qorghay almauynda edi. Múnyng ózi әu basta orys imperiyasy biylik taghyna otyrghyzyp ketken sanasy ózgergen­derding múrty búzylmay, sol búrynghy kýiinde qalyp qoilaryna keninen jol ashyp berdi. Olar qyzmet babyn pay­dalanyp, Parlamentke ózderine tiyimdi zandardy qabyldatty. Ókimetke ýkim­derin jýrgizdi. Memleket baylyghy­ning talan-tarajgha úshyrauyna yqpal jasady. Osylardyng bәrin «adam qúqyn qorghau» degen jeleu sózben jәne «últtar arasynda tútanyp ketui yqtiy­mal qaqtyghystar men demogra­fiyalyq ahual­dy» eskertip, ýnemi ýreylendiru arqyly jýzege asyryp otyrdy. Búl, әriyne, negizsiz bopsalau bolatyn. Baltyq jaghalauynyng ziyalylary bayyrghy últ sanynyng payyzgha shaq­qan­da bizden de tómen ekenine qaramastan qauymdasyp, memlekettik tilding bola­­shaghyn týbegeyli etip sheship jatqanda, ómip tarihynda zannan rahat kórmegen bizdegiler demokratiyalyq elderdegishe mәseleni sheshu ornyna bas baghyp, búghyp qaldy.
Múnymen qatar, kenes ókimeti kezinde halyqtyng jetpis jyl boyy jighan-tergen jalpygha ortaq qazy­nasyn biylik basyndaghy at tóbelindey toptyng jekeshelendirip, pyshaq ýstinen bólip alghandarymen qoymay, endi ony boylaryna sinirip ketuding amalymen aqshagha ainaldyryp, shetel bankterining esep-shotyna audarulary da ziyaly­lar­dyng týrli baghytty ústanuyna әkep soqtyrdy.
Taghy bip Ziyalylardyng bipigyine kedergi keltirgen nәrse – Resey men Qytay siyaqty eki birdey alyp memleket­ting ortasyna ornalasqan Qazaqstan taghdyryna alandaushylyq edi. Osynday pikip kýni býginge sheyin aqparat qúral­darynyng betinde qylang bepip te jýr. Dúrysy – Qazaqstannyng naq osylay ornalasuynyng qaterden gópi qorgha­nys­tyq mәni bar dese de bolady. Oghan myna aighaqtargha nazar audarsaq ta jetkilikti.
Mәselen, XIX-XX ghasyrlarda dýniyejýzi memleketterining taghdyry aqshany bank­ke shoghyrlandyru negi­zin­de sheshilip kelgeni belgili. Al, XXI ghasyrda she? Bizdinshe, demografiyalyq jary­lys­tyng bel alatyny osy kýnning ózinde-aq kózge úryp túrghan jay. Demek, dýniye­jýzilik oligarhiya paydagha kenelu niyetimen tútandyratyn últtar qaqty­ghy­synyng Qazaqstandyq núsqasy, aldymen, sol oligarhtardyng ózining týbine jetui әbden mýmkin. Cebebi, Qazaqstan jerining kez kelgen aimaghyn­da úiymdastyrylghan qaqtyghys – onsyz da óz elinde týrtpek kórip, ashu-yzagha bulyqqan bayyrghy halyqty týgeldey qamtyp, aqyr ayaghy últ-azattyq soghysy­na úlasuy yqtimal. Búl degenimiz – Qytay Halyq Respublikasymen ara­da­ghy demarkasiyalyq shepting búzyl­­may qoymasyna aparyp soghatyn jol. Onday kezde – Saq qagha­natynyng bayyrghy mekenindegi jalghyz múrageri – qazaq halqyn jer betinen joydy kókseytin keybir miyghúla sayasat­kerlerding armany oryndalghanmen – myndaghan jyldar boyy Qytaydyng Europagha qaray aghyluyna qoyylghan tosqauyldyng tastalqany shyghatyny belgili. Qúday onyng betin әpi qylsyn, degenmen, onday jaghdayda bir jarym milliard halyqtyng teng jartysy demegenmen, ýshting bipi syrtqa qaray lap qoyary anyq. Lap qoysa-aq bolghany, olar qonystanugha Qazaqstannyng qúlazyghan shól dalasyn emes, baylyq­qa bókken, aua-rayy qonyrjay Europany tanday­tynyna eshqanday kýmәn joq. Múnyng ózi bip europalyqty eki qytay­men kóbeytip qana qoymay, qazipgi shaq­ta barlyq elderding tóbesinen qarap, taghdyryn sheship otyrghan mafiya­lardyng da, masondardyng da, magnattardyng da inine su qúyatyn qayghyly oqighagha ainalary sózsiz. Osynyng ózi-aq Dýniyejýzilik qauym­dastyqtyng Qazaqstanda qanday bip bolmasyn qaqtyghys órtin tútatpaugha kýsh salatynynyng dәleli emes pe!
Áriyne, múnan da basqa ziyalylardyng qauymdasuyna kedergi keltiretin faktorlar az emes. Olardyng bәrine birdey toqtalu mýmkin de emes, qajeti de shamaly. Óitkeni, biz maqalany ketken kemshilikti janghyrtyp, bireu­ler­ding jýikesine tii maqsatymen emes, kerisinshe, kóp bolyp solardy bola­shaqta boldyrmaudyng amalyn izdestiru maqsatynda jazyp otyrgha­nymyzdy eskertkimiz keledi.
Al, jogharyda aityp ótkendey, biylik ziyalylarmen birigip qauymdasa ma, әitpese oppozisiyadaghylarmen kelisip baryp múratyna jete me, әiteuir qalayda qazaqtyng Ziyaly Qauymy jaqyn jyldarda jasaqtalmay qoymaytyny anyq.

Taqyryp ózgertilip alyndy. Týpnúsqadaghy taqyryp: ZIYaLY QAUYM HAQYNDA