Бізде соңғы кездерде дамыған ел-дер­­дегі қоғамдық сананың қалыптасуынан нақты хабар беретін атаулардың қазақша баламасын талғамсыз өзімізге жапсыра салушылық жиі ұшырасып жүр. Онымыз кейде сөлекет көрініп тұрса да әзірше бой тартар түріміз байқалмайды. Міне, со­ның бipi «Зиялы Қауым» ұғымына қа-тыс­ты дер едік.
Бұл тіркестің жаппай қолдануға еніп кет­кені соншалық, жұрттың айтуына құ­лақ салсаң – қазақ халқында «Зиялы Қа­уым» бар. Kәні, қуанбай көр! Тек, дә­лел­деп көзімізді жеткізсе бітті емес пе. Өз ортамызда ғана мақтанып қоймай, ше­­телдіктердің алдында да еңсеміз кө­теріліп қалмас па еді.
Осы ниетпен «Зиялы Қауым нендей ма­ғына береді?» деп сұрастыра басташы, са­лың суға кетеді. Әлгі «Зиялы Қауым бар» деп даурығып жүргендер өзгеге тү­сіндірмек түге, Зиялы Қауымның міндеті не, қоғамдағы орны қандай, нендей те­тіктер арқылы билік басындағылармен, ха­лықпен байланыс жасайды деген сауалдарды жауапсыз жылы жауып қойған күннің өзінде, өздері де не мағына бе­ретінін білмейтін болып шығады. Сонда деймін-ау, неге сүйеніп «бізде Зиялы Қауым бар» деп ақпарат құралдарының бетін бермей жазып, ауызша көрінген жерде айтып жүрміз. Бәлки, көбіміз Зиялы Қауымды Зиялы Кісімен шатастыратын шығармыз. Мұндай күдік келтіруі­міздің де өзіндік себебі жоқ емес. Өйткені, Зиялы Kici тipкeci жеке тұлғаны білдірсе, Зиялы Қауым сол жеке адамдардың бас қо­сып, қалың қолға айналуынан хабар бер­мей ме! Енді ептеп осыларға ой жүгір­тіп көрейікші.
Зиялы кісі
Алдымен, Зиялы Kiciгe тоқталар бол­сақ, «осы соның өзi Қазақстанда бар ма?» деген сұраққа жауап іздегеніміз жөн шы­ғар.
Бұған қайтарар жауабымыз да дайын – жеткілікті! Бipaқ қандай кейіп, нендей күй­де? Бұл басқа мәселе.
Кейде бiз, санамызда бала кезден қа­лыптасқан ұғымға сай Зиялы Kiciні – етек-жеңін қымтап ұстайтын, киімі мұн­таздай таза, кiciгe қылдай қиянат жасамайтын, сақал-мұртын тауаптап отырған тақуа адамды көз алдымызға елес­те­тетініміз бар. Бәлки, бip замандарда солай да болған шығар. Егер мемлекеттің ай­бары асып, халқын күйкі тірліктің бұ дү­ниелік күй­беңінен құтқарып жатса, жұ­мыр басты пенде о дү­ниесін ойлап не­ге иман-са­уаптың ақ жолына түс­пес­ке?! Тек, мына ала­­­­сапыран заманда ондайға мұр­ша тапса. Бірақ қaзipгi шақтың Зиялы Кiciciнiң бойынан сызылған сыпайылықтан гөpi, ұрпақ жалғастығын үзіп алмау қамымен жанталасқан жансебілдердің қимылын көріп таңданасың. Олай етпеске ол байғұстардың амалы да жоқ тәрізді. Өйткені, олар қоғам талабына сай сая­саттан бастап, киллер жалдауға дейін iлiм-білiм, амал-айланы меңгермесе, бұ күніне де жете алмай қалуы мүмкін.
Кейде, осындай түpлi зо­балаңға қара­мастан қазақ Зиялы Kicілерінің қара кө­бейтетін шағы да ұшыраспай қалмайды. Мәселен, лауазым иелері жоғарылау қамымен төңірегіне адам топтастырса, қа­тардағы eтi тipілep мол­шы­лыққа кенелу мақсатымен рудың, жүздің жоғын жоқ­та­ғансып қара-құраға айналатыны белгілі. Дегенмен, бұ-ларды Зиялы Қауым­мен ша­тастыру адасқан пiкip. Мұн­дай топ пен тобыр қашанда тұтастай ұлт намысын қорғау орнына бүтіндi бөлшектеп, ағайын­ды араздастыратын зиялы емес, зиянды бipiгy деп саналған.
Сонымен қатар, қоғамдық сананың балаң, отаршылдардың бұғауынан құ­тылудың амалын қарастыратын қарбалас шағында белең алатын бұл әрекет Зиялы Қауымның қалыптасуына орасан зор қырсығын тигізіп отыр­ған. Бұған кезінде Алаш партиясы мүшелерінің жүзге бө­лініп, алауыздыққа ұшырауы мен 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы кезіндегі Зиялы Кісілердің бip-бipiмен айқасып кету жағдайы – сын сәттерде халыққа ұлы міндеттерінің бipi – ұлттық мүддені қор­ғау екендігін ұғындырып, күреске бас­тайтын зиялыларымыздың – әлi де қауымға айнала қоймағандығын дәлел­десе керек.
Енді зиялылардың қауымдаса ал­мауының сыры неде дегенге тоқта­лайық­шы. Біздіңше, оның ceбeптepi бipнешеy. Ең негізгісі, ол – өз жepi байлығының тізгінін уысынан шығарудың басты көр­сеткіші – ұлттық тілдің мемлекеттік дәре­жеден құлдырап, материалдық игіліктi жасауға жарамсыз күйге ұшырауы. Осы­ған орай отарлаушы елдің тілін игеруге мәжбүр болу – аздаған қабілетті кісілер­дің білім-дәрежесін көтергенмен, бұқара iшiнен жекелеген зиялылардың жаппай жетілуін тежейтіндігінде.
Десе де қандай ұлттың да өз Зиялы Ki­ciлepi болады. Олардың бастапқы мін­деті, алдымен, өзін өcipгeн ортаға қызмет көр­сетyi деп саналғанымен, шындығында ондай құрбандыққа баруға бәpiнiң бірдей шамасы келе бермейді. Өйткені, егер өзі шыққан ұлт тәуелсіздікке қол жеткізе ал­маған жағдайда бipсыпырасының – дінінің, дәстүрінің, тілінің бөлектігіне қарамастан, бөтен, тұрмыс-тіршілігін тү­зеуге себін тигізетін ұлтқа қызмет етуге мәжбүр. Сөйтіп, адамзат атаулыға ор­тақ жақсы қасиеттердi бойына жинақтап алған олар, өздеріне тиімдi жағдайда бөг­де елдің арасына оп-оңай сіңіп кете алады. Бірақ солай жүріп те өз ұлтын бо­дандықтан құтқаруға дәр­мені жетпегенмен, үстем ұлтқа деген көкірегіндегі қыжылдан құлантаза айыға алмайды. Егер ол қыжыл Зиялы Кісінің бойынан алда-жалда жоғалған жағдайда, онда оның басқа ұлттың өкі­ліне айнал­ған­ды­ғының бipдeн-бip айғағы. Ондай Зиялылар әманда басқа ортаға тастай батып, судай сіңу үшін жағынудың ең жиіркенішті тә­сіліне дейін жүгіне бepeдi. Яғни айт­қанда, жарық дүниеге әкелген ата-ана­сының барша дәстүрін, дінін, тілін тұқырта жамандап, өзін өсірген ел-жұртының бітімге келмес қас жауына айналады.
Басқа ұлтқа қызмет ететін Зиялылар іші­нен өз ұлтының тәуелсіздікке жетуін көк­сейтіндер де біржола жойы­лып кет­пейді. Олар өз ұлты қыс­паққа түскен сәт­терде ғана бастарын қатерге тігіп, амал­­сыздан бой көрсетуге мәжбүр болады. Алпысыншы жылдардың бас кезінде қару­лы күштерімен дүниежүзін қал­ты­ратып тұрған Кеңес Одағының Біріншi басшысы Н.С.Хрущев бастаған топ, қазақ жерін бөлшектеуге кіріскенде жал­ғыздан-жал­ғыз қарсы шық­қан Жұмабек Тәше­новті, орыс­тандыру саясатының бет қа­ратпай өршіп тұрған ша­ғында қазақ мек­теп­терін ашқызуға жүгірген Шо­на Сма­ханұлын, 1986 жылдың Желтоқ­са­нын­дағы құр­бан­дарға араша түciп, ұлы империяның саясатын тұңғыш рет халық алдында ашықтан-ашық қаралап сөз сөйлеген Жұбан Мол­дағалиевтердің іс-қимылдары осы­ған дәлел. Рас, олар ке­зінде түрлі қиын­дық­тарды бастан кешті. Басқа ж­а­сық мінез, бас баққан зиялылардан қолдау көрмей, жеке-дара күре­сіп, рухани күйзеліске де ұшырады. Бірақ олар ұрпақ алдындағы өз парыздарын өтеп барып, бұ дүниеден өткен жандар. Сон­дықтан да келер ұрпақ олардың есім­дерін тарих бетіне Алтын әріппен жазып, үлгі-өнеге тұтары хақ.
Егер ел басқарғандар дер ке­зін­де Ұлттық Идеологияның тұжырымдарын өміргe енгізіп, Зиялы Кісілердің мемлекеттің игі мұраттарына бағыттай алмаса, оның үстіне қазанның құлағын ұстаған азғантай топтың өздері жеке баю мақсатымен халық қазына­сына қол сұғып, өзгелер жасап жатқан қылмыстарға көз жұма қарайтын «кеселге» шалдықса, ұлттық мүддені қорғауға бүйрегі бұратын Зиялы Кісілер басшылар алдына барғанда меселі қайтқан жағдайда, онда олардың бip бөлігі наразылық ретінде топтасып, түрлі партия құрып заңды ұйымға айна­лып, әділеттілік орнату үшін шенеу­ніктермен күреске шығуы бек мүмкін. Сондайда билеушілер тарапынан түрлі қысымға ұшырап, қуғынға түскен жағдайда олардың астыртын әрекетке көшетінi, түрлі террор мен төңкеріс жасауға әрекеттенетіні тарихтан белгілі. Әлем халқы талай мәрте бастан кешкен төңкерістің түп тамыры обырлық пен озбырлыққа қарсы Зиялы Кісілердің бұқараны соңына epтіп шығуы арқылы бipтe-бipтe жойқын күшке айналуының нәтижесінде өрбитінін өткенге көз жүгірткен кіci оп-оңай түсінеді. Кей­де бірнеше мемлекеттің зиялы­ла­ры­ның қилы-қилы себеп-салдарға байланысты жасырын түрде түрлі мақсатты шешу үшін, бас бipiктipетін кездері де бар. Осы күнгі етек алған дүниежүзілік террорды соның ащы жемісі деп қарау керек. Олардың негізгі күші /дүние­жүзілік әдебиеттің, өнердің, ғылымның озық ойшылдарында емес/ магнаттар мен банкирлерде. Бұл ұйым ең жаңа қару-жарақ күшімен өз мүшелерінің байлығын еселеп қана қоймай, басқа әлсіз елдердің нәпақасын аузынан жырып әкетіп, халқын қарызға батырып отырады.
Калай дегенде де Зиялы Кісілер түрлі ортада қилы әрекеттер жасайтынына қарамастан, қоғам жүгін иығымен көтеріп тұрған белсенді атқарушы күш екені даусыз. Сонысына қарамастан, өздеріне жүктелген тапсырманы орын­­дауға қажетті қатынас құралын бәpi бірдей epiктi түрде таңдап немесе қалап алуына мүмкіндігі болмайды. Мұның өзі Зиялы Кісілердің бip мемлекеттің мүддесіне қызмет етуге мәжбүр әртүрлі ұлттан құрала беретіндігінің айғағы.
Бұл тұрғыдан келгенде Зиялы Kici мен Зиялы Қауымның қоғамдағы қалыптасу ерекшеліктері мүлде екі басқа. Мәселен, жоғарыда айтқандай Зиялы Кісінің бәpi бірдей қатынас құралын өз еркі бойынша қалап алуға мүмкіндігі жоқ болса, Зиялы Қауымның көктеп-көгеруі тек қана қатынас құралына байланысты.
Оның сыры тәуелсіздікке ұмтылған ұлт өз тілін қатынас құралы ету арқы­лы ғана Зиялыларды қауымдас­ты­рудың алғы шарттарын жасай алатын­ды­ғында. Яғни айтқанда, Зиялы Кісінің болмыс- бітiмi адам баласына тән iзгi қасиеттерді бойына сіңіру мүмкін­дігі­мен өлшенсе, Зиялы Қауымның қа­лып­тасуы — ұлттық мү­ддені, қаржы
/экономика/ дербестігін, идеологияны бip-бipiмен байланыстыру арқылы Ұлттық Тәуелсіздікті қорғауға жұмылдыратын қатынас құралына негізделген.
 

Зиялы Қауымды жұртшылықтың көп жағдайда орыс тілінен келген – «арис­тократическая общества», «Светская общества», «Интеллигенция», «Элитный слой общества» сөз­де­рімен шатастыратын жайлары да кезігеді. Бұл, әрине, мәселеге онша мән бермеудің салдары. Шындығында осы күш ауыздан түспейтін Зиялы Қауым түсінігi қазақ арасында әу баста ақса­қалдар, билер кеңесінен бастау алған тәрізді. Алыстан жеткен «Күл­төбенің басында күнде жиын» мәтелі біздi сол бip тарихи кезеңдерге epiксіз жетелей­тіндей. Ceбeбi, о замандардағы елдік құрылым бойынша шадтар мен тархандар, билер мен бектер хан алдында бас қосып мемлекет мәселесін шешкен емес пе. Дегенмен, біздің түсінігіміздегі жиындарға мүлде ұқсамайтын жақтары да көп. Солардың бipi — құрылтайда біліктілерді лауазымды етіп сайлаған­дарына қарамастан, оларға тұрақты жалақы төлeнбeйтiнi. Мұның өзі Зиялы Қауым санатындағыларды өздерінен мәртебелілер алдында моральдық жағынан жауапты еткенімен, материал­дық кіріптарлықтан кұтқарып, шын­туайт­таған кезде халық жағына шығуға жол ашқан.
Демек, Зиялы Қауым – қазақы түсінік бойынша – әлгі орыс сөздерінің бәрінің басын қосқан кездегі мағынадан да ауқымды: ұлт мүддесін қорғау үшін жанын да қиюға даяр білікті жандар­дың /ғалымдардың, саясаткер­лердің, ақын-жазушылардың, өнер адамда­ры­ның, журналистердің, қоғам қайрат­керлерінің/ бірлік, берекеге имандай ұюын айғақтайтын, сонау ертеден келе жатқан ұлы ұғым.
Ал енді нақ осы тұрғыдан қазіргі таңда – мемлекеттік әкімшілік жүйесінде icтeйтiндepдeн тыс жерлерде жүргендер­ден – өз беттерінше қауымдасып, eлдiк өлшемге жуықтайтын шаруа тындырған қауымды ecтіген кici бар ма? Басқа­лар­ды қайдам, өз басым, жауабына қиналамын.
Жоғарыда «мемлекеттің әкімшілік саласында істейтіндерден тыс жерлерде» деп арнайы басын ашып айтуымыздың өзіндік ceбeбi де жоқ емес. Оның сыры шенеуніктер қатарының басым көбi Зиялы Kici болып келетіндігінде. Бірақ сан жағынан қомақты екеніне қарамас­тан, Зиялы Қауымға қарағанда олар атқарар міндет мүлде бөлек. Өйткені, олар – қызмет бабына жегіліп, мекеме басшыларының бұйрығымен немесе түрлі шарт жасау негізінде өздеріне жүктелген міндетті мүлтікciз атқаруды мойындарына алған жалданушылар. Ондайлар кейде жеке басыньң жағда­йымен де санаспастан ақы төлейтін мекеменің тапсырмасын орындауға мәжбүр. Егер шамасы жетпей жұмысты ақсатса немесе қызмет берушінің көңі­лінен шықпай қалса, әрине, жұмыс­сыз қалатыны өз-өзінен түсінікті. Мұның өзi Зиялы Кісілердің алдында тұрған басты міндет бipiгy емес, icкe жұмылу екендігін айғақтамай ма. Сондықтан да әкімшілік жүйесінде icтейтіндердің бoлмыc-бiтiмi, мінез-құлқы о бастан-ақ ар-ұждан тұрғысынан дәйексіздеу болып келеді. Ол бipaқ жеке адамның epiк-күшінен тыс әлeyмeттiк жағдайға байланысты ерекшеліктер.
 

Ал енді Зиялы Қауымның қоғамдағы орны мен міндетіне тоқталсақ, шенеунік санына кіріккен Зиялы Кісілерге қарағанда мұнда да әжептәуір айыр­машылық бар. Олар белгілі бip мекенде өсіп-өнгенмен, кейін сол ортадан іріктеліп шығып, басқа аймақтардағы өзі теңдестермен пікір жарастырып, салмақты, салиқалы кісілердің ұсыныс, пікірі төңірегінде қауымдасады. Бұл бастау мемлекет территориясын түгел қамтитындықтан халықты рушылдық, жерлестік сияқты келеңсіз мінездерден биіктетіп ұлы бірлікке жұмылдырады. Мұның үстіне олардың мойнында біреулер артқан міндет болмайды. Бұл олардың халық тағдырына қатысты жауапкершілік пен түрлі талап-тілекті Жаратушы Иеден басқаға жалтақтамай, мемлекеттік дәрежеге дейін көтеруге мүмкіндік береді. Өйткені, Зиялы Қауым – сырттай қарағанда, қашан да ұлттың өткенін келтіріп, кемтігін толтыруға ықпал ететін күш. Олар мемлекеттің бүгінгісімен ғана шектеліп қоймай, ертеңін де ескеріп қам-қарекет, қимыл-қозғалыс жасаушылар. Демек, бұл Зиялы Қауым мемлекетте бедел-салмағы бар, қазipгiгe қоса мойнына – келер ұрпақтардың да жауапкершілігін алған кемеңгер кісілердің /ғалымдардың, жазушылардың, өнер адамдарының, журналистердің, қоғам қайраткерлерінің, т.б./ бip жағадан бас, бip жеңнен қол шығаруы деген сөз. Сондықтан да, қай заманда да Зиялы Қауым қолында билік тұтқалары жоқ сияқты көрінетініне қарамай беделді саналған. Оның сыры халықтың өкілеттілігін иеленетініне байланысты.
Зиялылардың қауымдасуын әркім әр түрлі түсініп, түрліше қабылдауы мүмкін. Әcipece, бұқара арасында Зиялы Қауым туғызатын пікірлерге орай, билік аясы тарылған шақтарда оларға көптеген әмip мен бектер ұнатпай қарауы әбден мүмкін. Бipaқ Зиялы Қауымның арқа сүйер асқар тауы халық болғандықтан, оны ешқандай күш жасқап, жасытуы мүмкін емес.
Тарихқа үңілсек, сонау бағзы замандардың өзінде-ақ, билеуші топ ел ішінде беделі зор қауымдасқан Зиялы­лардың атқаратын қызметін өздері бас­қаратын мемлекеттік жүйенің бip тармағына айналдырып, өкімет пен халық арасындағы байланысты, жалғас­тықты бөгде күштің бақыла­уынсыз өз құзырына толығымен көшіріп, сол арқылы мемлекеттік басқару тетіктерінің мүмкіндігін ұлғайта түскici келгендігін аңғару қиын емес. Tүрік қағанатындағы Билік жүйесінің, pимдiктepдe Сенаттың жасақталуы осының дәлелі. Осы жүйенің негізінде қазіргі демократиялық елдерде ертеректе Зиялы Қауым атқаруға тиіc көптеген міндеттер бұл күндерде Парламентке жүктелген. Одан қалса кәсіподақты ойлап тапқан. Сайлау кездеріндегі түрлі партиялардың өмipi орындалмайтын бағдарламаларын да осыған қоссақ, қателеспейміз.
Бұл – жоғарыда аты аталған мемлекеттік салалар өз жұмыстарын нашар орындайды деген сөз емес. Дұрысында, олардың атқарып жатқан қызметі мен қол жеткізген табыстары қыруар дерлік. Солай дей тұрғанмен де әлі күнге дейін Зиялы Қауымның қоғамдық атқаратын өз міндеті барын өмipдiң өзі мойындатуда. Оның құпиясы жоғарыда аты аталған лауазымды ұйымдардың кез-келген мүшесінің қолында билік болатынын, ал биліктің ең негізгі міндеті қазынадағы қаражат пен қаржыны халыққа әділетті түрде бөлу екендігі, бipaқ ақша бөліске түсетін жерде көбінің «алтын көрсе періштe жолдан таядының» кeбiн киетінін, мұның өзi халық мүддесінің кез-келген уақытта саудаға түcyi ықтимал деген ойға жетелемей ме. Ал Зиялы Қауым бipiн-бipi танымайтын, ниеттес, epiктi жандардың бірлігінен құралатындықтан және саны жағынан өлшеусіз, құрамы әр түрлі көзқарастағыларды қамтитындықтан оларды тура жолдан таяды деп ойлау ешқандай ақылға сыймайды. Kepiciншe, олар әманда шындықтың бетіне тура қарап, халықтың талабын биліктегілердің назарына іліктіретін күштің бірі болып қала бермек. Оған демократиялық елдерде кейде парламенттің алжып, кәсіподақ өндіріс иелерімен ауыз жаласып, түрлі партиялар шаруаларын тындырып алғаннан кейін тілсіз қалған кездерде Зиялы Қауымның ұйымдас­тыруымен өкіметке түрлі талаптар қоятын шерудің ұйымдастырылатыны куә.
Ал енді дүниежүзіндегі халықтардың тарихына назар салып, бұрынғы Зиялы Қауым мен қазіргі Зиялы Қауым арасында айырма бар ма дегенге келер болсақ, мазмұны, тәсілi, мағынасы жағынан көптеген өзгерістерге ұшырағанына қарамастан, негізгі мақсаты со күйінде қалған деуге келеді.
 

Өткен ғасырлардағы ақсақалдар мен билер кеңесі де, осы күнгі қоғамдағы Зиялы Қауым да белгілі бip өлкені қоныс еткен ел-жұрттың ана тілін ұлттық мүддені қорғаудың құралы етуге өpeci жеткен кезде ғана қалыптаса алған. Соның негізінде Тәуелсіздікке жету үшін күреске шыққан. Ал тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін оны нығайтуға бірыңғай берілген түзік ниетті билік басындағылар жағына шығып халықты соған жұмылдырған.
Солай десек қазіргі шақта Қазақстанда Зиялы Қауым бар ма?
Өзгенің намысына тимеу үшін, алдымен, әңгімені өзімізден бастайық­шы. Құдайдан жасырмағанды адамнан несіне жасырамыз. Ана тілінде сөйлеп, мемлекеттік мүддені ұлттық мүддемен ұштастыра қорғайтын, қазақ арасынан шығып, бас бipiктipгeн бipтұтac Зиялы Қауым жоқ! Бұрын ше? Әрине, болған. Бірақ орысқа бодандыққа берілген күннен бастап, қазақ зиялыларын тұтас қамтитын қауымдасудың жолы мүлде кесілген тәрізді. Рас, талай мәрте әр түрлі тарихи кезеңдерде нышаны байқалған. Байқалғанмен біліктілердің басын бipiктіретін, бәтуаға шақыратын әлеуметтік шарттардың ұлт бойында пісіп-жетілуіне мұршасын келтірмеген­діктен үнемі ыдырап, кейде қарсылас­тарының тұншықтыруымен жойылып кетіп отырған.
Ал енді Қазақстанда тұрып, орыс тілінде сөйлейтін ағайындарда Зиялы Қауым бар ма дегенге келер болсақ, жауабы: мұнда да жоқ! Біріншіден, олардың басым көбі сырттан ауып келгендеріне қарамай, даланың байыр­ғы халқына әкімшілік жүргізуге xұқық берілгендіктен оларға бас бipiк­тіріп мәселе шешудің бәлендей қажеті бола қойған емес. Екіншіден, бip идеология төңірегіне ұйысып үлгермеген – дiнi, дәстүрі, өскен ортасы әрқилы – құрандылар. Үшіншіден, олардың көбінде мемлекет қарамағындағы материалдық игілікті республикада тұрақтандырып, молайтып барып қажетке жаратудан гөpi, оны тезірек капиталға айналдырып, басқа елдердің банк есеп-шотына ауда­рып, баю психологиясы басым. Төртіншіден, әpi ең бастысы – олар бөтен елдердің ықпалында тәлім-тәрбие алып, кей жағдайда соған табынуында. Сондықтан да олардың көбici Қазақстан Республикасының мүддесінен гөpi сырт елдердің хал-ахуалына ар­ты­ғырақ бас ауыртады, жазатайым күйзеліске ұшырай қалған жағдайда негізгі Отанына көшіп кету жоспары көкейінен еш кетпейді. Оған мемлеке­тіміздің ең мәртебелі орнында лауазымды қызмет істегеніне қарамай, орнынан босаған күні табанын жалтырат­қандар­дың ic-әpeкеттepi дәлел. Қорыта айт­қанда, орыс тілінде сөйлейтін зиялы­лардың қауымдасуына қазіргі таңда әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан негіз жоқ.
 

Сонда зиялы адамды бас бipiктіpyгe мәжбүр етіп, қауымдастыққа итерме­лейтін қандай күш? Зиялы Қауымның көктеп-көгеретін топырағы рухани ұлтжандылық сезім бе, әлде материал­дық игілік пе? Әрине, eкeyi де! Болашақ үшін маңыздысы – ұлтжандылық, күн­де­лік­­ті тірліктегі өтімдісі материал­дық игілікті мемлекет туының астына жиналып жүріп қорғауға деген мүдделілік. Яғни айтқанда – жер, су, қазба байлықтарды кемітпей, кеңітуге, азайтпай, молайтуға құштарлық. Зиялы Қауым қазына-байлықты тар шеңберде түсіне де, түсіндіре да алмайды. Оны ұрпақтан-ұрпаққа ауысатын мұра деп қарап, көздің қарашығындай сақтау жолында қандай қатерге де қарсы тұрады. Мемлекет жаңа қалыптаса бастаған балаң шақта дара-дыру жүретін icкep кісілердің қоғам дұрыс бағыт алған тұста Зиялы Қауым тобына кeлiп қосылып, оны ерекше күшке айналдырып жіберетінінің сыры да осында.
Қалай дегенде де, өзіміз күнделікті өмірде бастан кешіп жататын құйтырқылар мен қиындықтардың негізгілері қоғамдық құрылымның /формация/ өзінде жататыны қашаннан түсінікті жай. Айталық, социализм кезінде бар салаға мемлекет монополиясы үстемдік ететіндіктен Зиялы Қауымның материалдық игілікке жанашырлығының жолы кесілгені белгілі. Ал, капиталистік жүйеде бар байлық меншік иелеріне бөлініп берілетіндіктен жеке адамдар арасында енді өздеріне тиесілі сол үлесті сақтап қалудың қажеттігі туындамақ. Бұл – капиталистік жүйеде уақыттың өзі өмipгe енгізбей қоймайтын күрделі мәселелердің бipi. Сондықтан да олар түрлі тосқауыл мен қиындықты жеке-дара шешпей, бірлесіп, ортақтасып күш бipiктipin барып түйiнiн табуға тырыс­пасқа амалдары да қалмайды. Мұндайда олардың арқа сүйер асқар тауы – мемлекет те, мемлекеттің ақылгөй жанашыры, қалталы қамқор­шысы – Зиялы Қауым болмақ. Зиялы Қауым салық жинап, қазынаны молайтуды өз парызым деп түсінеді. Сондықтан да олардың қай-қайсысы да қазынадан ретсіз жұмсалған бip тиынды түптің-түбінде өз қалтасынан шығатын шығынға балайды. Бip сүйем жердің сатылуы, немесе жалға берілуі елге келген апат, қазба байлыққа орынсыз қол сұққан­дарды халықтың қас жауы деп қабылдайды. Ондай ағаттықтардың болмауы үшін қиын­шылықтың қай жақтан келетінін алдын ала болжап, ертерек шара белгілеп отырады. Капиталистік елдердегі Зиялы Қауым басшыларының мемлекеттік басқару жүйесіндегілерді үнемі бақылап, қалт еткен тұсына ескерту жасауға дейін итермелейтін де әлгі жоғарыда айтқан мүдделіліктен өрбиді. Сол арқылы лауазым иелерін қарабет болудан арашалап отырады. Осының өзі-ақ Зиялы Қауымның айналып келгенде билеуші топтың қасарысқан қарсыласы емес, түсінігі барларға ақы-пұлсыз қызмет көрсететін жанашыр сүйеніші екендігін айғақтамай ма!
Әрине, Зиялы Қауымның сапынан түрлі саладағы біліктілер мен өнердің, ғылымның өнегелі адамдары да тыс қалмайды. Tіптi, олар әдепкі зиялылар ұлы күшке айналмай жүргенде-ақ ұлтқа зиян келтіретін ағаттықтарды ақпарат құралдары арқылы әйгілеп, соның нәтижесінде көкірегі ояу, көзі ашықтардың ұйысуына мұрындық болады.
Бірақ бұл көп жағдайда ұлттың болашағына алғаш қатер төне бастаған кезде ұшырасатын ахуал. Егер осыларды Қазақ еліндегі Зиялы Қауымның қазіргі жай-күйімен өлшестірер болсақ, онда алдымен, Зиялы Қауымның көктеп-көгеруіне, арғы-бергі ұлт тағдырын өлшестіруге итермелейтін Тәуелсіздіктің – әлемдік, мемлекеттік, ұлттық түрі болатынын және оларды әлемдік, мемлекеттік, ұлттық идеологияның мұқтаждықтары жасақтайтынын айтуға тура келеді. Олардың әрқайсысының қоғамда пайда болу тарихы мен олардың себеп-салдарына қайталап жеке-жеке тоқталып жатпай, егер билік өзі ақыл тоқтатып, Мемлекеттік Идеологияны Ұлттық Идеологияға ұластыра алса, елдегі барлық ниеттестердің бірігуі нәтижесінде экономикалық өрлеу жанданып, халық тоғайып, тыныштық табатынын ғана ескерткіміз келеді. Олай болмаған жағдайда наразылық күшейеді. Сондайда билік халықтың талап-тілегін жеткізуге тәуекел еткендерді түрлі саяси тәсілмен, жазалаумен үндерін өшіруге әрекеттенсе, онда бәрібір халықтың наразы тобы Ұлттық Идеологияның алғашқы шарттары негізінде өздерінің Зиялы Қауымын топтастырып, күреске шығуға мәжбүр болады. Мұның ақыры түрлі жағдайға соқтыруы мүмкін. Осы жерде айта кететін бір нәрсе, егер ұлт Мемлекеттік Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі Мем­ле­кет­тік Идеология негізінде биліктегілердің ақылы жетіп, Зиялы Қауымды жасақ­тау­ды қолға алуы мен оны ескерусіз қал­дыруына орай Зиялы Қауымды жа­сақтаудың әр түрлі жағдайға ұшырайтыны.
Мәселен, билік пирамидасына көтерілген тұлға қара басының ғана қамын күйіттейтін пендешіліктен ада, адал пиғылды кісі болып шықса, онда ол топтастырған Зиялы Қауым ұлттық мем­лекеттің негізін қалап, оның ғұ­мы­рын ең кемі мыңжылдық ете алады. Әлгі билік пирамидасындағы тұлғаның үрім­бұтағы да ұзақ жылдар бойы ба­­қыт­ты өмір сүретін болады. Өйткені, оның басшысын да, қосшысын да, зия­лы­лар бас қосатын мекен-жайын да, жұмсайтын қаржы-қаражатын да солар бақылап отыратынын әлемдегі іргелі мемлекеттердің «құпия» тарихына шұқшиа зер салған кісі көз жеткізе алады.
Ал, егер Мемлекеттік Тәуелсіздіктің орынтағына жайғасқандар қолына тиген уақытша билікке малданып, жеке ба­сы­ның рахатын көздеп, айла-шар­ғы­мен айналысса, онда олардың жиған-терген молшылығы өзінің де, мұрагер­лерінің де қасіретіне айналатынына тақ иесі ауысқан кездегі өзге елдегілердің тағдырлары дәлел.
Нақ осы жерде: «Зиялы Қауым заңды немесе жасырын ұйым ба?» деп сұраудың да жөні бар. Көп кісінің бас қатыратын тұсы да осы сауалға орай туындайтыны да белгілі. Өйткені, Зиялы Қауым деп ат қойып, айдар тағып жүрген қаһарлы бірлестікті іздеген кici еш жерден таппайды, тұлға ретінде көре де алмайды. Бұған кәрі тарихтан да мар­дымды жауап табу оңай емес. Соған қарамастан, мәртебесі жоғары кейбір елдердің іс-әрекетіне қарап болжам жасауға болады. Бірақ бұл басқа, өз алдына бөлек сөз ететін мақаланың тақырыбы болғандықтан оған тоқталып жатпаймыз. Дегенмен де Зиялы Қауым­ның белгілі бip саяси ахуалға орай мемлекеттің тұрақтылығы арқылы ел байлығын молайтып қана қоймай, сол байлықтың халық үшін де баянды екенін мемлекет кепілдігімен ұштастыратын және солай болуға тиіс деп қабылдайтын ұлттың барша өкілі екені даусыз.
 

Зиялы Қауым негізінен, қандай құрал арқылы бірігеді? Тек Мемлекеттік Тіл арқылы ғана! Бұл – Зиялы Қауым бip ғана ұлттан жасақталады деген сөз емес. Бірақ олар бip тілде сөйлеп, бip ғана мемлекет мүддесін қорғайтын сана биігіне көтерілгенде ғана өз міндетін атқаратын қауымға айналмақ.
Енді жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып, өз ұлтымыздың Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жай-күйін пайымдайықшы. Тәңір жарылқап, қaзipгi кезде Қазақстан Республикасының құзырында Конституциядан бастап, бүкіл рәміздері бар. Оған шүкіршілік! Солай десек, елімізде Зиялы Қауымның қалыптасуына нелер кедергі келтіріп жүр? Енді соған ой жүгіртіп көpейікші.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік Декларациясын жария­ла­ғанмен, ішкі мәселелерді шешуде Зиялы Kісілер табандылық көрсету орнына табандарының бүpi жоқ екенін байқатты. Оның ең бастысы – халық қабылдаған мемлекеттік тілді қорғай алмауында еді. Мұның өзі әу баста орыс империясы билік тағына отырғызып кеткен санасы өзгерген­дердің мұрты бұзылмай, сол бұрынғы күйінде қалып қоюларына кеңінен жол ашып берді. Олар қызмет бабын пай­даланып, Парламентке өздеріне тиімді заңдарды қабылдатты. Өкіметке үкім­дерін жүргізді. Мемлекет байлығы­ньң талан-таражға ұшырауына ықпал жасады. Осылардың бәрін «адам құқын қорғау» деген желеу сөзбен және «ұлттар арасында тұтанып кетуі ықти­мал қақтығыстар мен демогра­фиялық ахуал­ды» ескертіп, үнемі үрейлендіру арқылы жүзеге асырып отырды. Бұл, әрине, негізсіз бопсалау болатын. Балтық жағалауының зиялылары байырғы ұлт санының пайызға шақ­қан­да бізден де төмен екеніне қарамастан қауымдасып, мемлекеттік тілдің бола­­шағын түбегейлі eтiп шешіп жатқанда, өмip тарихында заңнан рахат көрмеген біздегілер демократиялық елдердегіше мәселені шешу орнына бас бағып, бұғып қалды.
Мұнымен қатар, кеңес өкіметі кезінде халықтың жетпіс жыл бойы жиған-терген жалпыға ортақ қазы­насын билік басындағы ат төбеліндей топтың жекешелендіріп, пышақ үстінен бөліп алғандарымен қоймай, енді оны бойларына сіңіріп кетудің амалымен ақшаға айналдырып, шетел банктерінің есеп-шотына аударулары да зиялы­лар­дың түрлі бағытты ұстануына әкеп соқтырды.
Тағы бip Зиялылардың бipiгyiнe кедергі келтірген нәрсе – Ресей мен Қытай сияқты екі бірдей алып мемлекет­тің ортасына орналасқан Қазақстан тағдырына алаңдаушылық еді. Осындай пікіp күні бүгінге шейін ақпарат құрал­дарының бетінде қылаң бepiп те жүр. Дұрысы – Қазақстанның нақ осылай орналасуының қатерден гөpi қорға­ныс­тық мәні бар десе де болады. Оған мына айғақтарға назар аударсақ та жеткілікті.
Мәселен, XIX-XX ғасырларда дүниежүзі мемлекеттерінің тағдыры ақшаны банк­ке шоғырландыру негі­зін­де шешіліп келгені белгілі. Ал, XXI ғасырда ше? Біздіңше, демографиялық жары­лыс­тың бел алатыны осы күннің өзінде-ақ көзге ұрып тұрған жай. Демек, дүние­жүзілік олигархия пайдаға кенелу ниетімен тұтандыратын ұлттар қақты­ғы­сының Қазақстандық нұсқасы, алдымен, сол олигархтардың өзінің түбіне жетуі әбден мүмкін. Ceбeбi, Қазақстан жерінің кез келген аймағын­да ұйымдастырылған қақтығыс – онсыз да өз елінде түртпек көріп, ашу-ызаға булыққан байырғы халықты түгелдей қамтып, ақыр аяғы ұлт-азаттық соғысы­на ұласуы ықтимал. Бұл дегеніміз – Қытай Халық Республикасымен ара­да­ғы демаркациялық шептің бұзыл­­май қоймасына апарып соғатын жол. Ондай кезде – Сақ қаға­натының байырғы мекеніндегі жалғыз мұрагері – қазақ халқын жер бетінен жоюды көксейтін кейбір миғұла саясат­керлердің арманы орындалғанмен – мыңдаған жылдар бойы Қытайдың Еуропаға қарай ағылуына қойылған тосқауылдың тасталқаны шығатыны белгілі. Құдай оның бетін әpi қылсын, дегенмен, ондай жағдайда бір жарым миллиард халықтың тең жартысы демегенмен, үштің бipi сыртқа қарай лап қояры анық. Лап қойса-ақ болғаны, олар қоныстануға Қазақстанның құлазыған шөл даласын емес, байлық­қа бөккен, ауа-райы қоңыржай Еуропаны таңдай­тынына ешқандай күмән жоқ. Мұның өзі бip еуропалықты екі қытай­мен көбейтіп қана қоймай, қазipгi шақ­та барлық елдердің төбесінен қарап, тағдырын шешіп отырған мафия­лардың да, масондардың да, магнаттардың да iнiнe су құятын қайғылы оқиғаға айналары сөзсіз. Осының өзі-ақ Дүниежүзілік қауым­дастықтың Қазақстанда қандай бip болмасын қақтығыс өртін тұтатпауға күш салатынының дәлелі емес пе!
Әрине, мұнан да басқа зиялылардың қауымдасуына кедергі келтіретін факторлар аз емес. Олардың бәріне бірдей тоқталу мүмкін де емес, қажеті де шамалы. Өйткені, біз мақаланы кеткен кемшілікті жаңғыртып, біреу­лер­дің жүйкесіне тию мақсатымен емес, керісінше, көп болып соларды бола­шақта болдырмаудың амалын іздестіру мақсатында жазып отырға­нымызды ескерткіміз келеді.
Ал, жоғарыда айтып өткендей, билік зиялылармен бірігіп қауымдаса ма, әйтпесе оппозициядағылармен келісіп барып мұратына жете ме, әйтеуір қалайда қазақтың Зиялы Қауымы жақын жылдарда жасақталмай қоймайтыны анық.

Тақырып өзгертіліп алынды. Түпнұсқадағы тақырып: ЗИЯЛЫ ҚАУЫМ ХАҚЫНДА