بىزدە سوڭعى كەزدەردە دامىعان ەل-دەر­­دەگى قوعامدىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنان ناقتى حابار بەرەتىن اتاۋلاردىڭ قازاقشا بالاماسىن تالعامسىز وزىمىزگە جاپسىرا سالۋشىلىق ءجيى ۇشىراسىپ ءجۇر. ونىمىز كەيدە سولەكەت كورىنىپ تۇرسا دا ازىرشە بوي تارتار ءتۇرىمىز بايقالمايدى. مىنە، سو­نىڭ بipi «زيالى قاۋىم» ۇعىمىنا قا-تىس­تى دەر ەدىك.
بۇل تىركەستىڭ جاپپاي قولدانۋعا ەنىپ كەت­كەنى سونشالىق، جۇرتتىڭ ايتۋىنا قۇ­لاق سالساڭ – قازاق حالقىندا «زيالى قا­ۋىم» بار. ءKانى، قۋانباي كور! تەك، دا­لەل­دەپ كوزىمىزدى جەتكىزسە ءبىتتى ەمەس پە. ءوز ورتامىزدا عانا ماقتانىپ قويماي، شە­­تەلدىكتەردىڭ الدىندا دا ەڭسەمىز كو­تەرىلىپ قالماس پا ەدى.
وسى نيەتپەن «زيالى قاۋىم نەندەي ما­عىنا بەرەدى؟» دەپ سۇراستىرا باستاشى، سا­لىڭ سۋعا كەتەدى. الگى «زيالى قاۋىم بار» دەپ داۋرىعىپ جۇرگەندەر وزگەگە تۇ­سىندىرمەك تۇگە، زيالى قاۋىمنىڭ مىندەتى نە، قوعامداعى ورنى قانداي، نەندەي تە­تىكتەر ارقىلى بيلىك باسىنداعىلارمەن، حا­لىقپەن بايلانىس جاسايدى دەگەن ساۋالداردى جاۋاپسىز جىلى جاۋىپ قويعان كۇننىڭ وزىندە، وزدەرى دە نە ماعىنا بە­رەتىنىن بىلمەيتىن بولىپ شىعادى. سوندا دەيمىن-اۋ، نەگە سۇيەنىپ «بىزدە زيالى قاۋىم بار» دەپ اقپارات قۇرالدارىنىڭ بەتىن بەرمەي جازىپ، اۋىزشا كورىنگەن جەردە ايتىپ ءجۇرمىز. بالكي، كوبىمىز زيالى قاۋىمدى زيالى كىسىمەن شاتاستىراتىن شىعارمىز. مۇنداي كۇدىك كەلتىرۋى­مىزدىڭ دە وزىندىك سەبەبى جوق ەمەس. ويتكەنى، زيالى Kici تipكeci جەكە تۇلعانى بىلدىرسە، زيالى قاۋىم سول جەكە ادامداردىڭ باس قو­سىپ، قالىڭ قولعا اينالۋىنان حابار بەر­مەي مە! ەندى ەپتەپ وسىلارعا وي جۇگىر­تىپ كورەيىكشى.
زيالى كىسى
الدىمەن، زيالى Kiciگe توقتالار بول­ساق، «وسى سونىڭ ءوزi قازاقستاندا بار ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەنىمىز ءجون شى­عار.
بۇعان قايتارار جاۋابىمىز دا دايىن – جەتكىلىكتى! بipaق قانداي كەيىپ، نەندەي كۇي­دە؟ بۇل باسقا ماسەلە.
كەيدە بiز، سانامىزدا بالا كەزدەن قا­لىپتاسقان ۇعىمعا ساي زيالى ءKiciنى – ەتەك-جەڭىن قىمتاپ ۇستايتىن، كيىمى مۇن­تازداي تازا، كiciگe قىلداي قيانات جاسامايتىن، ساقال-مۇرتىن تاۋاپتاپ وتىرعان تاقۋا ادامدى كوز الدىمىزعا ەلەس­تە­تەتىنىمىز بار. بالكي، بip زامانداردا سولاي دا بولعان شىعار. ەگەر مەملەكەتتىڭ اي­بارى اسىپ، حالقىن كۇيكى تىرلىكتىڭ بۇ دۇ­نيەلىك كۇي­بەڭىنەن قۇتقارىپ جاتسا، جۇ­مىر باستى پەندە و دۇ­نيەسىن ويلاپ نە­گە يمان-سا­ۋاپتىڭ اق جولىنا تۇس­پەس­كە؟! تەك، مىنا الا­­­­ساپىران زاماندا وندايعا مۇر­شا تاپسا. بىراق قaزipگi شاقتىڭ زيالى كiciciنiڭ بويىنان سىزىلعان سىپايىلىقتان گوpi, ۇرپاق جالعاستىعىن ءۇزىپ الماۋ قامىمەن جانتالاسقان جانسەبىلدەردىڭ قيمىلىن كورىپ تاڭداناسىڭ. ولاي ەتپەسكە ول بايعۇستاردىڭ امالى دا جوق ءتارىزدى. ويتكەنى، ولار قوعام تالابىنا ساي سايا­ساتتان باستاپ، كيللەر جالداۋعا دەيىن iلiم-ءبىلiم، امال-ايلانى مەڭگەرمەسە، بۇ كۇنىنە دە جەتە الماي قالۋى مۇمكىن.
كەيدە، وسىنداي ءتۇpلi زو­بالاڭعا قارا­ماستان قازاق زيالى Kicىلەرىنىڭ قارا كو­بەيتەتىن شاعى دا ۇشىراسپاي قالمايدى. ماسەلەن، لاۋازىم يەلەرى جوعارىلاۋ قامىمەن توڭىرەگىنە ادام توپتاستىرسا، قا­تارداعى eتi ءتipىلep مول­شى­لىققا كەنەلۋ ماقساتىمەن رۋدىڭ، ءجۇزدىڭ جوعىن جوق­تا­عانسىپ قارا-قۇراعا اينالاتىنى بەلگىلى. دەگەنمەن، بۇ-لاردى زيالى قاۋىم­مەن شا­تاستىرۋ اداسقان پiكip. مۇن­داي توپ پەن توبىر قاشاندا تۇتاستاي ۇلت نامىسىن قورعاۋ ورنىنا ءبۇتىندi بولشەكتەپ، اعايىن­دى ارازداستىراتىن زيالى ەمەس، زياندى بipiگy دەپ سانالعان.
سونىمەن قاتار، قوعامدىق سانانىڭ بالاڭ، وتارشىلداردىڭ بۇعاۋىنان قۇ­تىلۋدىڭ امالىن قاراستىراتىن قاربالاس شاعىندا بەلەڭ الاتىن بۇل ارەكەت زيالى قاۋىمنىڭ قالىپتاسۋىنا وراسان زور قىرسىعىن تيگىزىپ وتىر­عان. بۇعان كەزىندە الاش پارتياسى مۇشەلەرىنىڭ جۇزگە ءبو­لىنىپ، الاۋىزدىققا ۇشىراۋى مەن 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندەگى زيالى كىسىلەردىڭ بip-بipiمەن ايقاسىپ كەتۋ جاعدايى – سىن ساتتەردە حالىققا ۇلى مىندەتتەرىنىڭ بipi – ۇلتتىق مۇددەنى قور­عاۋ ەكەندىگىن ۇعىندىرىپ، كۇرەسكە باس­تايتىن زيالىلارىمىزدىڭ – ءالi دە قاۋىمعا اينالا قويماعاندىعىن دالەل­دەسە كەرەك.
ەندى زيالىلاردىڭ قاۋىمداسا ال­ماۋىنىڭ سىرى نەدە دەگەنگە توقتا­لايىق­شى. بىزدىڭشە، ونىڭ ceبeپتepi بipنەشەy. ەڭ نەگىزگىسى، ول – ءوز جepi بايلىعىنىڭ تىزگىنىن ۋىسىنان شىعارۋدىڭ باستى كور­سەتكىشى – ۇلتتىق ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك دارە­جەدەن قۇلدىراپ، ماتەريالدىق يگىلىكتi جاساۋعا جارامسىز كۇيگە ۇشىراۋى. وسى­عان وراي وتارلاۋشى ەلدىڭ ءتىلىن يگەرۋگە ءماجبۇر بولۋ – ازداعان قابىلەتتى كىسىلەر­دىڭ ءبىلىم-دارەجەسىن كوتەرگەنمەن، بۇقارا iشiنەن جەكەلەگەن زيالىلاردىڭ جاپپاي جەتىلۋىن تەجەيتىندىگىندە.
دەسە دە قانداي ۇلتتىڭ دا ءوز زيالى Ki­ciلepi بولادى. ولاردىڭ باستاپقى مىن­دەتى، الدىمەن، ءوزىن وcipگeن ورتاعا قىزمەت كور­سەتyi دەپ سانالعانىمەن، شىندىعىندا ونداي قۇرباندىققا بارۋعا ءباpiنiڭ بىردەي شاماسى كەلە بەرمەيدى. ويتكەنى، ەگەر ءوزى شىققان ۇلت تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزە ال­ماعان جاعدايدا بipسىپىراسىنىڭ – ءدىنىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ، ءتىلىنىڭ بولەكتىگىنە قاراماستان، بوتەن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن تۇ­زەۋگە سەبىن تيگىزەتىن ۇلتقا قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر. ءسويتىپ، ادامزات اتاۋلىعا ور­تاق جاقسى قاسيەتتەردi بويىنا جيناقتاپ العان ولار، وزدەرىنە ءتيىمدi جاعدايدا بوگ­دە ەلدىڭ اراسىنا وپ-وڭاي ءسىڭىپ كەتە الادى. بىراق سولاي ءجۇرىپ تە ءوز ۇلتىن بو­داندىقتان قۇتقارۋعا دار­مەنى جەتپەگەنمەن، ۇستەم ۇلتقا دەگەن كوكىرەگىندەگى قىجىلدان قۇلانتازا ايىعا المايدى. ەگەر ول قىجىل زيالى كىسىنىڭ بويىنان الدا-جالدا جوعالعان جاعدايدا، وندا ونىڭ باسقا ۇلتتىڭ وكى­لىنە اينال­عان­دى­عىنىڭ بipدeن-بip ايعاعى. ونداي زيالىلار ءاماندا باسقا ورتاعا تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭۋ ءۇشىن جاعىنۋدىڭ ەڭ جيىركەنىشتى تا­سىلىنە دەيىن جۇگىنە بepeدi. ياعني ايت­قاندا، جارىق دۇنيەگە اكەلگەن اتا-انا­سىنىڭ بارشا ءداستۇرىن، ءدىنىن، ءتىلىن تۇقىرتا جامانداپ، ءوزىن وسىرگەن ەل-جۇرتىنىڭ بىتىمگە كەلمەس قاس جاۋىنا اينالادى.
باسقا ۇلتقا قىزمەت ەتەتىن زيالىلار ىشى­نەن ءوز ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋىن كوك­سەيتىندەر دە ءبىرجولا جويى­لىپ كەت­پەيدى. ولار ءوز ۇلتى قىس­پاققا تۇسكەن سات­تەردە عانا باستارىن قاتەرگە تىگىپ، امال­­سىزدان بوي كورسەتۋگە ءماجبۇر بولادى. الپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە قارۋ­لى كۇشتەرىمەن دۇنيەجۇزىن قال­تى­راتىپ تۇرعان كەڭەس وداعىنىڭ ءبىرىنشi باسشىسى ن.س.حرۋششەۆ باستاعان توپ، قازاق جەرىن بولشەكتەۋگە كىرىسكەندە جال­عىزدان-جال­عىز قارسى شىق­قان جۇمابەك تاشە­نوۆتى، ورىس­تاندىرۋ ساياساتىنىڭ بەت قا­راتپاي ءورشىپ تۇرعان شا­عىندا قازاق مەك­تەپ­تەرىن اشقىزۋعا جۇگىرگەن شو­نا سما­حانۇلىن، 1986 جىلدىڭ جەلتوق­سا­نىن­داعى قۇر­بان­دارعا اراشا ءتۇciپ، ۇلى يمپەريانىڭ ساياساتىن تۇڭعىش رەت حالىق الدىندا اشىقتان-اشىق قارالاپ ءسوز سويلەگەن جۇبان مول­داعاليەۆتەردىڭ ءىس-قيمىلدارى وسى­عان دالەل. راس، ولار كە­زىندە ءتۇرلى قيىن­دىق­تاردى باستان كەشتى. باسقا ج­ا­سىق مىنەز، باس باققان زيالىلاردان قولداۋ كورمەي، جەكە-دارا كۇرە­سىپ، رۋحاني كۇيزەلىسكە دە ۇشىرادى. بىراق ولار ۇرپاق الدىنداعى ءوز پارىزدارىن وتەپ بارىپ، بۇ دۇنيەدەن وتكەن جاندار. سون­دىقتان دا كەلەر ۇرپاق ولاردىڭ ەسىم­دەرىن تاريح بەتىنە التىن ارىپپەن جازىپ، ۇلگى-ونەگە تۇتارى حاق.
ەگەر ەل باسقارعاندار دەر كە­زىن­دە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ تۇجىرىمدارىن ومىرگe ەنگىزىپ، زيالى كىسىلەردىڭ مەملەكەتتىڭ يگى مۇراتتارىنا باعىتتاي الماسا، ونىڭ ۇستىنە قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاعان ازعانتاي توپتىڭ وزدەرى جەكە بايۋ ماقساتىمەن حالىق قازىنا­سىنا قول سۇعىپ، وزگەلەر جاساپ جاتقان قىلمىستارعا كوز جۇما قارايتىن «كەسەلگە» شالدىقسا، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا بۇيرەگى بۇراتىن زيالى كىسىلەر باسشىلار الدىنا بارعاندا مەسەلى قايتقان جاعدايدا، وندا ولاردىڭ بip بولىگى نارازىلىق رەتىندە توپتاسىپ، ءتۇرلى پارتيا قۇرىپ زاڭدى ۇيىمعا اينا­لىپ، ادىلەتتىلىك ورناتۋ ءۇشىن شەنەۋ­نىكتەرمەن كۇرەسكە شىعۋى بەك مۇمكىن. سوندايدا بيلەۋشىلەر تاراپىنان ءتۇرلى قىسىمعا ۇشىراپ، قۋعىنعا تۇسكەن جاعدايدا ولاردىڭ استىرتىن ارەكەتكە كوشەتىنi, ءتۇرلى تەررور مەن توڭكەرىس جاساۋعا ارەكەتتەنەتىنى تاريحتان بەلگىلى. الەم حالقى تالاي مارتە باستان كەشكەن توڭكەرىستىڭ ءتۇپ تامىرى وبىرلىق پەن وزبىرلىققا قارسى زيالى كىسىلەردىڭ بۇقارانى سوڭىنا ءepتىپ شىعۋى ارقىلى بipتe-بipتe جويقىن كۇشكە اينالۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءوربيتىنىن وتكەنگە كوز جۇگىرتكەن كىci وپ-وڭاي تۇسىنەدى. كەي­دە بىرنەشە مەملەكەتتىڭ زيالى­لا­رى­نىڭ قيلى-قيلى سەبەپ-سالدارعا بايلانىستى جاسىرىن تۇردە ءتۇرلى ماقساتتى شەشۋ ءۇشىن، باس بipiكتipەتىن كەزدەرى دە بار. وسى كۇنگى ەتەك العان دۇنيەجۇزىلىك تەرروردى سونىڭ اششى جەمىسى دەپ قاراۋ كەرەك. ولاردىڭ نەگىزگى كۇشى /دۇنيە­جۇزىلىك ادەبيەتتىڭ، ونەردىڭ، عىلىمنىڭ وزىق ويشىلدارىندا ەمەس/ ماگناتتار مەن بانكيرلەردە. بۇل ۇيىم ەڭ جاڭا قارۋ-جاراق كۇشىمەن ءوز مۇشەلەرىنىڭ بايلىعىن ەسەلەپ قانا قويماي، باسقا ءالسىز ەلدەردىڭ ناپاقاسىن اۋزىنان جىرىپ اكەتىپ، حالقىن قارىزعا باتىرىپ وتىرادى.
كالاي دەگەندە دە زيالى كىسىلەر ءتۇرلى ورتادا قيلى ارەكەتتەر جاسايتىنىنا قاراماستان، قوعام جۇگىن يىعىمەن كوتەرىپ تۇرعان بەلسەندى اتقارۋشى كۇش ەكەنى داۋسىز. سونىسىنا قاراماستان، وزدەرىنە جۇكتەلگەن تاپسىرمانى ورىن­­داۋعا قاجەتتى قاتىناس قۇرالىن ءباpi بىردەي epiكتi تۇردە تاڭداپ نەمەسە قالاپ الۋىنا مۇمكىندىگى بولمايدى. مۇنىڭ ءوزى زيالى كىسىلەردىڭ بip مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر ءارتۇرلى ۇلتتان قۇرالا بەرەتىندىگىنىڭ ايعاعى.
بۇل تۇرعىدان كەلگەندە زيالى Kici مەن زيالى قاۋىمنىڭ قوعامداعى قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى مۇلدە ەكى باسقا. ماسەلەن، جوعارىدا ايتقانداي زيالى كىسىنىڭ ءباpi بىردەي قاتىناس قۇرالىن ءوز ەركى بويىنشا قالاپ الۋعا مۇمكىندىگى جوق بولسا، زيالى قاۋىمنىڭ كوكتەپ-كوگەرۋى تەك قانا قاتىناس قۇرالىنا بايلانىستى.
ونىڭ سىرى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ۇلت ءوز ءتىلىن قاتىناس قۇرالى ەتۋ ارقى­لى عانا زيالىلاردى قاۋىمداس­تى­رۋدىڭ العى شارتتارىن جاساي الاتىن­دى­عىندا. ياعني ايتقاندا، زيالى كىسىنىڭ بولمىس- ءبىتiمi ادام بالاسىنا ءتان iزگi قاسيەتتەردى بويىنا ءسىڭىرۋ مۇمكىن­دىگى­مەن ولشەنسە، زيالى قاۋىمنىڭ قا­لىپ­تاسۋى — ۇلتتىق مۇ­ددەنى، قارجى
/ەكونوميكا/ دەربەستىگىن، يدەولوگيانى بip-بipiمەن بايلانىستىرۋ ارقىلى ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋعا جۇمىلدىراتىن قاتىناس قۇرالىنا نەگىزدەلگەن.
 

زيالى قاۋىمدى جۇرتشىلىقتىڭ كوپ جاعدايدا ورىس تىلىنەن كەلگەن – «اريس­توكراتيچەسكايا وبششەستۆا»، «سۆەتسكايا وبششەستۆا»، «ينتەلليگەنتسيا»، «ەليتنىي سلوي وبششەستۆا» سوز­دە­رىمەن شاتاستىراتىن جايلارى دا كەزىگەدى. بۇل، ارينە، ماسەلەگە ونشا ءمان بەرمەۋدىڭ سالدارى. شىندىعىندا وسى كۇش اۋىزدان تۇسپەيتىن زيالى قاۋىم تۇسىنىگi قازاق اراسىندا ءاۋ باستا اقسا­قالدار، بيلەر كەڭەسىنەن باستاۋ العان ءتارىزدى. الىستان جەتكەن «كۇل­توبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» ماتەلى ءبىزدi سول بip تاريحي كەزەڭدەرگە epiكسىز جەتەلەي­تىندەي. Ceبeبi, و زاماندارداعى ەلدىك قۇرىلىم بويىنشا شادتار مەن تارحاندار، بيلەر مەن بەكتەر حان الدىندا باس قوسىپ مەملەكەت ماسەلەسىن شەشكەن ەمەس پە. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى جيىندارعا مۇلدە ۇقسامايتىن جاقتارى دا كوپ. سولاردىڭ بipi — قۇرىلتايدا بىلىكتىلەردى لاۋازىمدى ەتىپ سايلاعان­دارىنا قاراماستان، ولارعا تۇراقتى جالاقى ءتولeنبeيتiنi. مۇنىڭ ءوزى زيالى قاۋىم ساناتىنداعىلاردى وزدەرىنەن مارتەبەلىلەر الدىندا مورالدىق جاعىنان جاۋاپتى ەتكەنىمەن، ماتەريال­دىق كىرىپتارلىقتان كۇتقارىپ، شىن­تۋايت­تاعان كەزدە حالىق جاعىنا شىعۋعا جول اشقان.
دەمەك، زيالى قاۋىم – قازاقى تۇسىنىك بويىنشا – الگى ورىس سوزدەرىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسقان كەزدەگى ماعىنادان دا اۋقىمدى: ۇلت مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن جانىن دا قيۋعا دايار بىلىكتى جاندار­دىڭ /عالىمداردىڭ، ساياساتكەر­لەردىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ونەر ادامدا­رى­نىڭ، جۋرناليستەردىڭ، قوعام قايرات­كەرلەرىنىڭ/ بىرلىك، بەرەكەگە يمانداي ۇيۋىن ايعاقتايتىن، سوناۋ ەرتەدەن كەلە جاتقان ۇلى ۇعىم.
ال ەندى ناق وسى تۇرعىدان قازىرگى تاڭدا – مەملەكەتتىك اكىمشىلىك جۇيەسىندە icتeيتiندepدeن تىس جەرلەردە جۇرگەندەر­دەن – ءوز بەتتەرىنشە قاۋىمداسىپ، eلدiك ولشەمگە جۋىقتايتىن شارۋا تىندىرعان قاۋىمدى ecتىگەن كici بار ما؟ باسقا­لار­دى قايدام، ءوز باسىم، جاۋابىنا قينالامىن.
جوعارىدا «مەملەكەتتىڭ اكىمشىلىك سالاسىندا ىستەيتىندەردەن تىس جەرلەردە» دەپ ارنايى باسىن اشىپ ايتۋىمىزدىڭ وزىندىك ceبeبi دە جوق ەمەس. ونىڭ سىرى شەنەۋنىكتەر قاتارىنىڭ باسىم كوبi زيالى Kici بولىپ كەلەتىندىگىندە. بىراق سان جاعىنان قوماقتى ەكەنىنە قاراماس­تان، زيالى قاۋىمعا قاراعاندا ولار اتقارار مىندەت مۇلدە بولەك. ويتكەنى، ولار – قىزمەت بابىنا جەگىلىپ، مەكەمە باسشىلارىنىڭ بۇيرىعىمەن نەمەسە ءتۇرلى شارت جاساۋ نەگىزىندە وزدەرىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى مۇلتىكciز اتقارۋدى مويىندارىنا العان جالدانۋشىلار. وندايلار كەيدە جەكە باسىنڭ جاعدا­يىمەن دە ساناسپاستان اقى تولەيتىن مەكەمەنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا ءماجبۇر. ەگەر شاماسى جەتپەي جۇمىستى اقساتسا نەمەسە قىزمەت بەرۋشىنىڭ كوڭى­لىنەن شىقپاي قالسا، ارينە، جۇمىس­سىز قالاتىنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. مۇنىڭ ءوزi زيالى كىسىلەردىڭ الدىندا تۇرعان باستى مىندەت بipiگy ەمەس، icكe جۇمىلۋ ەكەندىگىن ايعاقتاماي ما. سوندىقتان دا اكىمشىلىك جۇيەسىندە icتەيتىندەردىڭ بoلمىc-بiتiمi, مىنەز-قۇلقى و باستان-اق ار-ۇجدان تۇرعىسىنان دايەكسىزدەۋ بولىپ كەلەدى. ول بipaق جەكە ادامنىڭ epiك-كۇشىنەن تىس الeyمeتتiك جاعدايعا بايلانىستى ەرەكشەلىكتەر.
 

ال ەندى زيالى قاۋىمنىڭ قوعامداعى ورنى مەن مىندەتىنە توقتالساق، شەنەۋنىك سانىنا كىرىككەن زيالى كىسىلەرگە قاراعاندا مۇندا دا اجەپتاۋىر ايىر­ماشىلىق بار. ولار بەلگىلى بip مەكەندە ءوسىپ-ونگەنمەن، كەيىن سول ورتادان ىرىكتەلىپ شىعىپ، باسقا ايماقتارداعى ءوزى تەڭدەستەرمەن پىكىر جاراستىرىپ، سالماقتى، ساليقالى كىسىلەردىڭ ۇسىنىس، پىكىرى توڭىرەگىندە قاۋىمداسادى. بۇل باستاۋ مەملەكەت تەرريتورياسىن تۇگەل قامتيتىندىقتان حالىقتى رۋشىلدىق، جەرلەستىك سياقتى كەلەڭسىز مىنەزدەردەن بيىكتەتىپ ۇلى بىرلىككە جۇمىلدىرادى. مۇنىڭ ۇستىنە ولاردىڭ موينىندا بىرەۋلەر ارتقان مىندەت بولمايدى. بۇل ولاردىڭ حالىق تاعدىرىنا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك پەن ءتۇرلى تالاپ-تىلەكتى جاراتۋشى يەدەن باسقاعا جالتاقتاماي، مەملەكەتتىك دارەجەگە دەيىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى، زيالى قاۋىم – سىرتتاي قاراعاندا، قاشان دا ۇلتتىڭ وتكەنىن كەلتىرىپ، كەمتىگىن تولتىرۋعا ىقپال ەتەتىن كۇش. ولار مەملەكەتتىڭ بۇگىنگىسىمەن عانا شەكتەلىپ قويماي، ەرتەڭىن دە ەسكەرىپ قام-قارەكەت، قيمىل-قوزعالىس جاساۋشىلار. دەمەك، بۇل زيالى قاۋىم مەملەكەتتە بەدەل-سالماعى بار، قازipگiگe قوسا موينىنا – كەلەر ۇرپاقتاردىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگىن العان كەمەڭگەر كىسىلەردىڭ /عالىمداردىڭ، جازۋشىلاردىڭ، ونەر ادامدارىنىڭ، جۋرناليستەردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، ت.ب./ بip جاعادان باس، بip جەڭنەن قول شىعارۋى دەگەن ءسوز. سوندىقتان دا، قاي زاماندا دا زيالى قاۋىم قولىندا بيلىك تۇتقالارى جوق سياقتى كورىنەتىنىنە قاراماي بەدەلدى سانالعان. ونىڭ سىرى حالىقتىڭ وكىلەتتىلىگىن يەلەنەتىنىنە بايلانىستى.
زيالىلاردىڭ قاۋىمداسۋىن اركىم ءار ءتۇرلى ءتۇسىنىپ، تۇرلىشە قابىلداۋى مۇمكىن. ءاcipece, بۇقارا اراسىندا زيالى قاۋىم تۋعىزاتىن پىكىرلەرگە وراي، بيلىك اياسى تارىلعان شاقتاردا ولارعا كوپتەگەن ءامip مەن بەكتەر ۇناتپاي قاراۋى ابدەن مۇمكىن. بipaق زيالى قاۋىمنىڭ ارقا سۇيەر اسقار تاۋى حالىق بولعاندىقتان، ونى ەشقانداي كۇش جاسقاپ، جاسىتۋى مۇمكىن ەمەس.
تاريحقا ۇڭىلسەك، سوناۋ باعزى زامانداردىڭ وزىندە-اق، بيلەۋشى توپ ەل ىشىندە بەدەلى زور قاۋىمداسقان زيالى­لاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن وزدەرى باس­قاراتىن مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ بip تارماعىنا اينالدىرىپ، وكىمەت پەن حالىق اراسىنداعى بايلانىستى، جالعاس­تىقتى بوگدە كۇشتىڭ باقىلا­ۋىنسىز ءوز قۇزىرىنا تولىعىمەن كوشىرىپ، سول ارقىلى مەملەكەتتىك باسقارۋ تەتىكتەرىنىڭ مۇمكىندىگىن ۇلعايتا تۇسكici كەلگەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. Tۇرىك قاعاناتىنداعى بيلىك جۇيەسىنىڭ، pيمدiكتepدe سەناتتىڭ جاساقتالۋى وسىنىڭ دالەلى. وسى جۇيەنىڭ نەگىزىندە قازىرگى دەموكراتيالىق ەلدەردە ەرتەرەكتە زيالى قاۋىم اتقارۋعا ءتيىc كوپتەگەن مىندەتتەر بۇل كۇندەردە پارلامەنتكە جۇكتەلگەن. ودان قالسا كاسىپوداقتى ويلاپ تاپقان. سايلاۋ كەزدەرىندەگى ءتۇرلى پارتيالاردىڭ ءومipi ورىندالمايتىن باعدارلامالارىن دا وسىعان قوسساق، قاتەلەسپەيمىز.
بۇل – جوعارىدا اتى اتالعان مەملەكەتتىك سالالار ءوز جۇمىستارىن ناشار ورىندايدى دەگەن ءسوز ەمەس. دۇرىسىندا، ولاردىڭ اتقارىپ جاتقان قىزمەتى مەن قول جەتكىزگەن تابىستارى قىرۋار دەرلىك. سولاي دەي تۇرعانمەن دە ءالى كۇنگە دەيىن زيالى قاۋىمنىڭ قوعامدىق اتقاراتىن ءوز مىندەتى بارىن ءومipدiڭ ءوزى مويىنداتۋدا. ونىڭ قۇپياسى جوعارىدا اتى اتالعان لاۋازىمدى ۇيىمداردىڭ كەز-كەلگەن مۇشەسىنىڭ قولىندا بيلىك بولاتىنىن، ال بيلىكتىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى قازىناداعى قاراجات پەن قارجىنى حالىققا ادىلەتتى تۇردە ءبولۋ ەكەندىگى، بipaق اقشا بولىسكە تۇسەتىن جەردە كوبىنىڭ «التىن كورسە پەرىشتe جولدان تايادىنىڭ» كeبiن كيەتىنىن، مۇنىڭ ءوزi حالىق مۇددەسىنىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ساۋداعا ءتۇcyi ىقتيمال دەگەن ويعا جەتەلەمەي مە. ال زيالى قاۋىم بipiن-بipi تانىمايتىن، نيەتتەس، epiكتi جانداردىڭ بىرلىگىنەن قۇرالاتىندىقتان جانە سانى جاعىنان ولشەۋسىز، قۇرامى ءار ءتۇرلى كوزقاراستاعىلاردى قامتيتىندىقتان ولاردى تۋرا جولدان تايادى دەپ ويلاۋ ەشقانداي اقىلعا سىيمايدى. Kepiciنشe, ولار ءاماندا شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، حالىقتىڭ تالابىن بيلىكتەگىلەردىڭ نازارىنا ىلىكتىرەتىن كۇشتىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك. وعان دەموكراتيالىق ەلدەردە كەيدە پارلامەنتتىڭ الجىپ، كاسىپوداق ءوندىرىس يەلەرىمەن اۋىز جالاسىپ، ءتۇرلى پارتيالار شارۋالارىن تىندىرىپ العاننان كەيىن ءتىلسىز قالعان كەزدەردە زيالى قاۋىمنىڭ ۇيىمداس­تىرۋىمەن وكىمەتكە ءتۇرلى تالاپتار قوياتىن شەرۋدىڭ ۇيىمداستىرىلاتىنى كۋا.
ال ەندى دۇنيەجۇزىندەگى حالىقتاردىڭ تاريحىنا نازار سالىپ، بۇرىنعى زيالى قاۋىم مەن قازىرگى زيالى قاۋىم اراسىندا ايىرما بار ما دەگەنگە كەلەر بولساق، مازمۇنى، ءتاسىلi, ماعىناسى جاعىنان كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىنا قاراماستان، نەگىزگى ماقساتى سو كۇيىندە قالعان دەۋگە كەلەدى.
 

وتكەن عاسىرلارداعى اقساقالدار مەن بيلەر كەڭەسى دە، وسى كۇنگى قوعامداعى زيالى قاۋىم دا بەلگىلى بip ولكەنى قونىس ەتكەن ەل-جۇرتتىڭ انا ءتىلىن ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدىڭ قۇرالى ەتۋگە ءوpeci جەتكەن كەزدە عانا قالىپتاسا العان. سونىڭ نەگىزىندە تاۋەلسىزدىككە جەتۋ ءۇشىن كۇرەسكە شىققان. ال تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن ونى نىعايتۋعا بىرىڭعاي بەرىلگەن تۇزىك نيەتتى بيلىك باسىنداعىلار جاعىنا شىعىپ حالىقتى سوعان جۇمىلدىرعان.
سولاي دەسەك قازىرگى شاقتا قازاقستاندا زيالى قاۋىم بار ما؟
وزگەنىڭ نامىسىنا تيمەۋ ءۇشىن، الدىمەن، اڭگىمەنى وزىمىزدەن باستايىق­شى. قۇدايدان جاسىرماعاندى ادامنان نەسىنە جاسىرامىز. انا تىلىندە سويلەپ، مەملەكەتتىك مۇددەنى ۇلتتىق مۇددەمەن ۇشتاستىرا قورعايتىن، قازاق اراسىنان شىعىپ، باس بipiكتipگeن بipتۇتac زيالى قاۋىم جوق! بۇرىن شە؟ ارينە، بولعان. بىراق ورىسقا بوداندىققا بەرىلگەن كۇننەن باستاپ، قازاق زيالىلارىن تۇتاس قامتيتىن قاۋىمداسۋدىڭ جولى مۇلدە كەسىلگەن ءتارىزدى. راس، تالاي مارتە ءار ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە نىشانى بايقالعان. بايقالعانمەن بىلىكتىلەردىڭ باسىن بipiكتىرەتىن، باتۋاعا شاقىراتىن الەۋمەتتىك شارتتاردىڭ ۇلت بويىندا ءپىسىپ-جەتىلۋىنە مۇرشاسىن كەلتىرمەگەن­دىكتەن ۇنەمى ىدىراپ، كەيدە قارسىلاس­تارىنىڭ تۇنشىقتىرۋىمەن جويىلىپ كەتىپ وتىرعان.
ال ەندى قازاقستاندا تۇرىپ، ورىس تىلىندە سويلەيتىن اعايىنداردا زيالى قاۋىم بار ما دەگەنگە كەلەر بولساق، جاۋابى: مۇندا دا جوق! بىرىنشىدەن، ولاردىڭ باسىم كوبى سىرتتان اۋىپ كەلگەندەرىنە قاراماي، دالانىڭ بايىر­عى حالقىنا اكىمشىلىك جۇرگىزۋگە xۇقىق بەرىلگەندىكتەن ولارعا باس بipiك­تىرىپ ماسەلە شەشۋدىڭ بالەندەي قاجەتى بولا قويعان ەمەس. ەكىنشىدەن، بip يدەولوگيا توڭىرەگىنە ۇيىسىپ ۇلگەرمەگەن – دiنi, ءداستۇرى، وسكەن ورتاسى ارقيلى – قۇراندىلار. ۇشىنشىدەن، ولاردىڭ كوبىندە مەملەكەت قاراماعىنداعى ماتەريالدىق يگىلىكتى رەسپۋبليكادا تۇراقتاندىرىپ، مولايتىپ بارىپ قاجەتكە جاراتۋدان گوpi, ونى تەزىرەك كاپيتالعا اينالدىرىپ، باسقا ەلدەردىڭ بانك ەسەپ-شوتىنا اۋدا­رىپ، بايۋ پسيحولوگياسى باسىم. تورتىنشىدەن، ءاpi ەڭ باستىسى – ولار بوتەن ەلدەردىڭ ىقپالىندا ءتالىم-تاربيە الىپ، كەي جاعدايدا سوعان تابىنۋىندا. سوندىقتان دا ولاردىڭ كوبici قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇددەسىنەن گوpi سىرت ەلدەردىڭ حال-احۋالىنا ار­تى­عىراق باس اۋىرتادى، جازاتايىم كۇيزەلىسكە ۇشىراي قالعان جاعدايدا نەگىزگى وتانىنا كوشىپ كەتۋ جوسپارى كوكەيىنەن ەش كەتپەيدى. وعان مەملەكە­تىمىزدىڭ ەڭ مارتەبەلى ورنىندا لاۋازىمدى قىزمەت ىستەگەنىنە قاراماي، ورنىنان بوساعان كۇنى تابانىن جالتىرات­قاندار­دىڭ ic-اpeكەتتepi دالەل. قورىتا ايت­قاندا، ورىس تىلىندە سويلەيتىن زيالى­لاردىڭ قاۋىمداسۋىنا قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تۇرعىدان نەگىز جوق.
 

سوندا زيالى ادامدى باس بipiكتىpyگe ءماجبۇر ەتىپ، قاۋىمداستىققا يتەرمە­لەيتىن قانداي كۇش؟ زيالى قاۋىمنىڭ كوكتەپ-كوگەرەتىن توپىراعى رۋحاني ۇلتجاندىلىق سەزىم بە، الدە ماتەريال­دىق يگىلىك پە؟ ارينە، eكeyi دە! بولاشاق ءۇشىن ماڭىزدىسى – ۇلتجاندىلىق، كۇن­دە­لىك­­تى تىرلىكتەگى ءوتىمدىسى ماتەريال­دىق يگىلىكتى مەملەكەت تۋىنىڭ استىنا جينالىپ ءجۇرىپ قورعاۋعا دەگەن مۇددەلىلىك. ياعني ايتقاندا – جەر، سۋ، قازبا بايلىقتاردى كەمىتپەي، كەڭىتۋگە، ازايتپاي، مولايتۋعا قۇشتارلىق. زيالى قاۋىم قازىنا-بايلىقتى تار شەڭبەردە تۇسىنە دە، تۇسىندىرە دا المايدى. ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىساتىن مۇرا دەپ قاراپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ جولىندا قانداي قاتەرگە دە قارسى تۇرادى. مەملەكەت جاڭا قالىپتاسا باستاعان بالاڭ شاقتا دارا-دىرۋ جۇرەتىن icكep كىسىلەردىڭ قوعام دۇرىس باعىت العان تۇستا زيالى قاۋىم توبىنا كeلiپ قوسىلىپ، ونى ەرەكشە كۇشكە اينالدىرىپ جىبەرەتىنىنىڭ سىرى دا وسىندا.
قالاي دەگەندە دە، ءوزىمىز كۇندەلىكتى ومىردە باستان كەشىپ جاتاتىن قۇيتىرقىلار مەن قيىندىقتاردىڭ نەگىزگىلەرى قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ /فورماتسيا/ وزىندە جاتاتىنى قاشاننان تۇسىنىكتى جاي. ايتالىق، سوتسياليزم كەزىندە بار سالاعا مەملەكەت مونوپولياسى ۇستەمدىك ەتەتىندىكتەن زيالى قاۋىمنىڭ ماتەريالدىق يگىلىككە جاناشىرلىعىنىڭ جولى كەسىلگەنى بەلگىلى. ال، كاپيتاليستىك جۇيەدە بار بايلىق مەنشىك يەلەرىنە ءبولىنىپ بەرىلەتىندىكتەن جەكە ادامدار اراسىندا ەندى وزدەرىنە تيەسىلى سول ۇلەستى ساقتاپ قالۋدىڭ قاجەتتىگى تۋىنداماق. بۇل – كاپيتاليستىك جۇيەدە ۋاقىتتىڭ ءوزى ومipگe ەنگىزبەي قويمايتىن كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ بipi. سوندىقتان دا ولار ءتۇرلى توسقاۋىل مەن قيىندىقتى جەكە-دارا شەشپەي، بىرلەسىپ، ورتاقتاسىپ كۇش بipiكتipin بارىپ ءتۇيiنiن تابۋعا تىرىس­پاسقا امالدارى دا قالمايدى. مۇندايدا ولاردىڭ ارقا سۇيەر اسقار تاۋى – مەملەكەت تە، مەملەكەتتىڭ اقىلگوي جاناشىرى، قالتالى قامقور­شىسى – زيالى قاۋىم بولماق. زيالى قاۋىم سالىق جيناپ، قازىنانى مولايتۋدى ءوز پارىزىم دەپ تۇسىنەدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازىنادان رەتسىز جۇمسالعان بip تيىندى ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءوز قالتاسىنان شىعاتىن شىعىنعا بالايدى. بip سۇيەم جەردىڭ ساتىلۋى، نەمەسە جالعا بەرىلۋى ەلگە كەلگەن اپات، قازبا بايلىققا ورىنسىز قول سۇققان­داردى حالىقتىڭ قاس جاۋى دەپ قابىلدايدى. ونداي اعاتتىقتاردىڭ بولماۋى ءۇشىن قيىن­شىلىقتىڭ قاي جاقتان كەلەتىنىن الدىن الا بولجاپ، ەرتەرەك شارا بەلگىلەپ وتىرادى. كاپيتاليستىك ەلدەردەگى زيالى قاۋىم باسشىلارىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگىلەردى ۇنەمى باقىلاپ، قالت ەتكەن تۇسىنا ەسكەرتۋ جاساۋعا دەيىن يتەرمەلەيتىن دە الگى جوعارىدا ايتقان مۇددەلىلىكتەن ءوربيدى. سول ارقىلى لاۋازىم يەلەرىن قارابەت بولۋدان اراشالاپ وتىرادى. وسىنىڭ ءوزى-اق زيالى قاۋىمنىڭ اينالىپ كەلگەندە بيلەۋشى توپتىڭ قاسارىسقان قارسىلاسى ەمەس، تۇسىنىگى بارلارعا اقى-پۇلسىز قىزمەت كورسەتەتىن جاناشىر سۇيەنىشى ەكەندىگىن ايعاقتاماي ما!
ارينە، زيالى قاۋىمنىڭ ساپىنان ءتۇرلى سالاداعى بىلىكتىلەر مەن ونەردىڭ، عىلىمنىڭ ونەگەلى ادامدارى دا تىس قالمايدى. ءTىپتi, ولار ادەپكى زيالىلار ۇلى كۇشكە اينالماي جۇرگەندە-اق ۇلتقا زيان كەلتىرەتىن اعاتتىقتاردى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ايگىلەپ، سونىڭ ناتيجەسىندە كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىقتاردىڭ ۇيىسۋىنا مۇرىندىق بولادى.
بىراق بۇل كوپ جاعدايدا ۇلتتىڭ بولاشاعىنا العاش قاتەر تونە باستاعان كەزدە ۇشىراساتىن احۋال. ەگەر وسىلاردى قازاق ەلىندەگى زيالى قاۋىمنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىمەن ولشەستىرەر بولساق، وندا الدىمەن، زيالى قاۋىمنىڭ كوكتەپ-كوگەرۋىنە، ارعى-بەرگى ۇلت تاعدىرىن ولشەستىرۋگە يتەرمەلەيتىن تاۋەلسىزدىكتىڭ – الەمدىك، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ءتۇرى بولاتىنىن جانە ولاردى الەمدىك، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ مۇقتاجدىقتارى جاساقتايتىنىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ قوعامدا پايدا بولۋ تاريحى مەن ولاردىڭ سەبەپ-سالدارىنا قايتالاپ جەكە-جەكە توقتالىپ جاتپاي، ەگەر بيلىك ءوزى اقىل توقتاتىپ، مەملەكەتتىك يدەولوگيانى ۇلتتىق يدەولوگياعا ۇلاستىرا السا، ەلدەگى بارلىق نيەتتەستەردىڭ بىرىگۋى ناتيجەسىندە ەكونوميكالىق ورلەۋ جاندانىپ، حالىق توعايىپ، تىنىشتىق تاباتىنىن عانا ەسكەرتكىمىز كەلەدى. ولاي بولماعان جاعدايدا نارازىلىق كۇشەيەدى. سوندايدا بيلىك حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىن جەتكىزۋگە تاۋەكەل ەتكەندەردى ءتۇرلى ساياسي تاسىلمەن، جازالاۋمەن ۇندەرىن وشىرۋگە ارەكەتتەنسە، وندا ءبارىبىر حالىقتىڭ نارازى توبى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ العاشقى شارتتارى نەگىزىندە وزدەرىنىڭ زيالى قاۋىمىن توپتاستىرىپ، كۇرەسكە شىعۋعا ءماجبۇر بولادى. مۇنىڭ اقىرى ءتۇرلى جاعدايعا سوقتىرۋى مۇمكىن. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، ەگەر ۇلت مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى مەم­لە­كەت­تىك يدەولوگيا نەگىزىندە بيلىكتەگىلەردىڭ اقىلى جەتىپ، زيالى قاۋىمدى جاساق­تاۋ­دى قولعا الۋى مەن ونى ەسكەرۋسىز قال­دىرۋىنا وراي زيالى قاۋىمدى جا­ساقتاۋدىڭ ءار ءتۇرلى جاعدايعا ۇشىرايتىنى.
ماسەلەن، بيلىك پيراميداسىنا كوتەرىلگەن تۇلعا قارا باسىنىڭ عانا قامىن كۇيىتتەيتىن پەندەشىلىكتەن ادا، ادال پيعىلدى كىسى بولىپ شىقسا، وندا ول توپتاستىرعان زيالى قاۋىم ۇلتتىق مەم­لەكەتتىڭ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ عۇ­مى­رىن ەڭ كەمى مىڭجىلدىق ەتە الادى. الگى بيلىك پيراميداسىنداعى تۇلعانىڭ ۇرىم­بۇتاعى دا ۇزاق جىلدار بويى با­­قىت­تى ءومىر سۇرەتىن بولادى. ويتكەنى، ونىڭ باسشىسىن دا، قوسشىسىن دا، زيا­لى­لار باس قوساتىن مەكەن-جايىن دا، جۇمسايتىن قارجى-قاراجاتىن دا سولار باقىلاپ وتىراتىنىن الەمدەگى ىرگەلى مەملەكەتتەردىڭ «قۇپيا» تاريحىنا شۇقشيا زەر سالعان كىسى كوز جەتكىزە الادى.
ال، ەگەر مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ ورىنتاعىنا جايعاسقاندار قولىنا تيگەن ۋاقىتشا بيلىككە مالدانىپ، جەكە با­سى­نىڭ راحاتىن كوزدەپ، ايلا-شار­عى­مەن اينالىسسا، وندا ولاردىڭ جيعان-تەرگەن مولشىلىعى ءوزىنىڭ دە، مۇراگەر­لەرىنىڭ دە قاسىرەتىنە اينالاتىنىنا تاق يەسى اۋىسقان كەزدەگى وزگە ەلدەگىلەردىڭ تاعدىرلارى دالەل.
ناق وسى جەردە: «زيالى قاۋىم زاڭدى نەمەسە جاسىرىن ۇيىم با؟» دەپ سۇراۋدىڭ دا ءجونى بار. كوپ كىسىنىڭ باس قاتىراتىن تۇسى دا وسى ساۋالعا وراي تۋىندايتىنى دا بەلگىلى. ويتكەنى، زيالى قاۋىم دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ جۇرگەن قاھارلى بىرلەستىكتى ىزدەگەن كici ەش جەردەن تاپپايدى، تۇلعا رەتىندە كورە دە المايدى. بۇعان كارى تاريحتان دا مار­دىمدى جاۋاپ تابۋ وڭاي ەمەس. سوعان قاراماستان، مارتەبەسى جوعارى كەيبىر ەلدەردىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاراپ بولجام جاساۋعا بولادى. بىراق بۇل باسقا، ءوز الدىنا بولەك ءسوز ەتەتىن ماقالانىڭ تاقىرىبى بولعاندىقتان وعان توقتالىپ جاتپايمىز. دەگەنمەن دە زيالى قاۋىم­نىڭ بەلگىلى بip ساياسي احۋالعا وراي مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى ارقىلى ەل بايلىعىن مولايتىپ قانا قويماي، سول بايلىقتىڭ حالىق ءۇشىن دە باياندى ەكەنىن مەملەكەت كەپىلدىگىمەن ۇشتاستىراتىن جانە سولاي بولۋعا ءتيىس دەپ قابىلدايتىن ۇلتتىڭ بارشا وكىلى ەكەنى داۋسىز.
 

زيالى قاۋىم نەگىزىنەن، قانداي قۇرال ارقىلى بىرىگەدى؟ تەك مەملەكەتتىك ءتىل ارقىلى عانا! بۇل – زيالى قاۋىم بip عانا ۇلتتان جاساقتالادى دەگەن ءسوز ەمەس. بىراق ولار بip تىلدە سويلەپ، بip عانا مەملەكەت مۇددەسىن قورعايتىن سانا بيىگىنە كوتەرىلگەندە عانا ءوز مىندەتىن اتقاراتىن قاۋىمعا اينالماق.
ەندى جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسەپكە الا وتىرىپ، ءوز ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جاي-كۇيىن پايىمدايىقشى. ءتاڭىر جارىلقاپ، قaزipگi كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇزىرىندا كونستيتۋتسيادان باستاپ، بۇكىل رامىزدەرى بار. وعان شۇكىرشىلىك! سولاي دەسەك، ەلىمىزدە زيالى قاۋىمنىڭ قالىپتاسۋىنا نەلەر كەدەرگى كەلتىرىپ ءجۇر؟ ەندى سوعان وي جۇگىرتىپ كوpەيىكشى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىن جاريا­لا­عانمەن، ىشكى ماسەلەلەردى شەشۋدە زيالى Kىسىلەر تاباندىلىق كورسەتۋ ورنىنا تاباندارىنىڭ ءبۇpi جوق ەكەنىن بايقاتتى. ونىڭ ەڭ باستىسى – حالىق قابىلداعان مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاي الماۋىندا ەدى. مۇنىڭ ءوزى ءاۋ باستا ورىس يمپەرياسى بيلىك تاعىنا وتىرعىزىپ كەتكەن ساناسى وزگەرگەن­دەردىڭ مۇرتى بۇزىلماي، سول بۇرىنعى كۇيىندە قالىپ قويۋلارىنا كەڭىنەن جول اشىپ بەردى. ولار قىزمەت بابىن پاي­دالانىپ، پارلامەنتكە وزدەرىنە ءتيىمدى زاڭداردى قابىلداتتى. وكىمەتكە ۇكىم­دەرىن جۇرگىزدى. مەملەكەت بايلىعى­نڭ تالان-تاراجعا ۇشىراۋىنا ىقپال جاسادى. وسىلاردىڭ ءبارىن «ادام قۇقىن قورعاۋ» دەگەن جەلەۋ سوزبەن جانە «ۇلتتار اراسىندا تۇتانىپ كەتۋى ىقتي­مال قاقتىعىستار مەن دەموگرا­فيالىق احۋال­دى» ەسكەرتىپ، ۇنەمى ۇرەيلەندىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ وتىردى. بۇل، ارينە، نەگىزسىز بوپسالاۋ بولاتىن. بالتىق جاعالاۋىنىڭ زيالىلارى بايىرعى ۇلت سانىنىڭ پايىزعا شاق­قان­دا بىزدەن دە تومەن ەكەنىنە قاراماستان قاۋىمداسىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بولا­­شاعىن تۇبەگەيلى eتiپ شەشىپ جاتقاندا، ءومip تاريحىندا زاڭنان راحات كورمەگەن بىزدەگىلەر دەموكراتيالىق ەلدەردەگىشە ماسەلەنى شەشۋ ورنىنا باس باعىپ، بۇعىپ قالدى.
مۇنىمەن قاتار، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە حالىقتىڭ جەتپىس جىل بويى جيعان-تەرگەن جالپىعا ورتاق قازى­ناسىن بيلىك باسىنداعى ات توبەلىندەي توپتىڭ جەكەشەلەندىرىپ، پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ العاندارىمەن قويماي، ەندى ونى بويلارىنا ءسىڭىرىپ كەتۋدىڭ امالىمەن اقشاعا اينالدىرىپ، شەتەل بانكتەرىنىڭ ەسەپ-شوتىنا اۋدارۋلارى دا زيالى­لار­دىڭ ءتۇرلى باعىتتى ۇستانۋىنا اكەپ سوقتىردى.
تاعى بip زيالىلاردىڭ بipiگyiنe كەدەرگى كەلتىرگەن نارسە – رەسەي مەن قىتاي سياقتى ەكى بىردەي الىپ مەملەكەت­تىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان قازاقستان تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق ەدى. وسىنداي پىكىp كۇنى بۇگىنگە شەيىن اقپارات قۇرال­دارىنىڭ بەتىندە قىلاڭ بepiپ تە ءجۇر. دۇرىسى – قازاقستاننىڭ ناق وسىلاي ورنالاسۋىنىڭ قاتەردەن گوpi قورعا­نىس­تىق ءمانى بار دەسە دە بولادى. وعان مىنا ايعاقتارعا نازار اۋدارساق تا جەتكىلىكتى.
ماسەلەن، XIX-XX عاسىرلاردا دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ تاعدىرى اقشانى بانك­كە شوعىرلاندىرۋ نەگى­زىن­دە شەشىلىپ كەلگەنى بەلگىلى. ال، XXI عاسىردا شە؟ بىزدىڭشە، دەموگرافيالىق جارى­لىس­تىڭ بەل الاتىنى وسى كۇننىڭ وزىندە-اق كوزگە ۇرىپ تۇرعان جاي. دەمەك، دۇنيە­جۇزىلىك وليگارحيا پايداعا كەنەلۋ نيەتىمەن تۇتاندىراتىن ۇلتتار قاقتى­عى­سىنىڭ قازاقستاندىق نۇسقاسى، الدىمەن، سول وليگارحتاردىڭ ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتۋى ابدەن مۇمكىن. Ceبeبi, قازاقستان جەرىنىڭ كەز كەلگەن ايماعىن­دا ۇيىمداستىرىلعان قاقتىعىس – ونسىز دا ءوز ەلىندە تۇرتپەك كورىپ، اشۋ-ىزاعا بۋلىققان بايىرعى حالىقتى تۇگەلدەي قامتىپ، اقىر اياعى ۇلت-ازاتتىق سوعىسى­نا ۇلاسۋى ىقتيمال. بۇل دەگەنىمىز – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن ارا­دا­عى دەماركاتسيالىق شەپتىڭ بۇزىل­­ماي قويماسىنا اپارىپ سوعاتىن جول. ونداي كەزدە – ساق قاعا­ناتىنىڭ بايىرعى مەكەنىندەگى جالعىز مۇراگەرى – قازاق حالقىن جەر بەتىنەن جويۋدى كوكسەيتىن كەيبىر ميعۇلا ساياسات­كەرلەردىڭ ارمانى ورىندالعانمەن – مىڭداعان جىلدار بويى قىتايدىڭ ەۋروپاعا قاراي اعىلۋىنا قويىلعان توسقاۋىلدىڭ تاستالقانى شىعاتىنى بەلگىلى. قۇداي ونىڭ بەتىن ءاpi قىلسىن، دەگەنمەن، ونداي جاعدايدا ءبىر جارىم ميلليارد حالىقتىڭ تەڭ جارتىسى دەمەگەنمەن، ءۇشتىڭ بipi سىرتقا قاراي لاپ قويارى انىق. لاپ قويسا-اق بولعانى، ولار قونىستانۋعا قازاقستاننىڭ قۇلازىعان ءشول دالاسىن ەمەس، بايلىق­قا بوككەن، اۋا-رايى قوڭىرجاي ەۋروپانى تاڭداي­تىنىنا ەشقانداي كۇمان جوق. مۇنىڭ ءوزى بip ەۋروپالىقتى ەكى قىتاي­مەن كوبەيتىپ قانا قويماي، قازipگi شاق­تا بارلىق ەلدەردىڭ توبەسىنەن قاراپ، تاعدىرىن شەشىپ وتىرعان مافيا­لاردىڭ دا، ماسونداردىڭ دا، ماگناتتاردىڭ دا iنiنe سۋ قۇياتىن قايعىلى وقيعاعا اينالارى ءسوزسىز. وسىنىڭ ءوزى-اق دۇنيەجۇزىلىك قاۋىم­داستىقتىڭ قازاقستاندا قانداي بip بولماسىن قاقتىعىس ءورتىن تۇتاتپاۋعا كۇش سالاتىنىنىڭ دالەلى ەمەس پە!
ارينە، مۇنان دا باسقا زيالىلاردىڭ قاۋىمداسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن فاكتورلار از ەمەس. ولاردىڭ بارىنە بىردەي توقتالۋ مۇمكىن دە ەمەس، قاجەتى دە شامالى. ويتكەنى، ءبىز ماقالانى كەتكەن كەمشىلىكتى جاڭعىرتىپ، بىرەۋ­لەر­دىڭ جۇيكەسىنە تيۋ ماقساتىمەن ەمەس، كەرىسىنشە، كوپ بولىپ سولاردى بولا­شاقتا بولدىرماۋدىڭ امالىن ىزدەستىرۋ ماقساتىندا جازىپ وتىرعا­نىمىزدى ەسكەرتكىمىز كەلەدى.
ال، جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، بيلىك زيالىلارمەن بىرىگىپ قاۋىمداسا ما، ايتپەسە وپپوزيتسياداعىلارمەن كەلىسىپ بارىپ مۇراتىنا جەتە مە، ايتەۋىر قالايدا قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى جاقىن جىلداردا جاساقتالماي قويمايتىنى انىق.

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: زيالى قاۋىم حاقىندا