Ghasyrlar qoynauynda sapyrlysyp jatqan «óner» atty maydan qashanda alapat ózgerister men tolassyz tәjirbiyelerge múqtaj. Olay bolsa, әr sahnagerding ónerge onyng ishinde teatrgha әkelgen janashyl kózqarasy men ózindik qoltanbasy qazirgi qogham ainasy boluy zandylyq emes  pe?

Býginde qazaq teatrynda ótken tarih pen salt-sanany janghyrta otyryp qoyylym sahnalau sәnde. Búghan deyin mýldem bolmady dey almaymyz, biraq, bәrimizge belgili әlem klassikasM.sirepynan kýder ýzbey, Shekspir men Chehovty, Gogoli men Brehty qoi qalypty bolyp ketkenin jasyrmau kerek. HH ghasyrdaghy qazaq jazushylarynyng shygharmalary janasha týrlenip, tyng qiyal-oymen ózgeriske úshyrap kórermenge jol tartuda. Óner ordasynyn  qabyrghasynda bilim alyp jýrgen jas rejisserlerding aituynsha: «Qazaq әdebiyetindegi tolghanysty sahnalaugha qaraghanda, әlem klassikasyn sóiletu әldeqayda jenildirek». Rasynda, últ tarihy degenimiz kez-kelgenning tisi bata bermeytin ýlken jauapkershiligi bar jýk.

Qazaq klassik jazushysy, әdebiyet synshysy, kórkem audarmashy Ghabit Mýsirepovting esimin alghan óner ordasy býginde dramaturgting «Úlpan» shygharmasyn G.Balpeisovanyng rejisserligimen kórermenge úsynuda. Ayta ketsek, G.Balpeisovanyng alghashqy júmysy Mәskeu qalasyndaghy Vahtangov teatrynyng «Jana sahnasynda» 2016 jyldyng qantar, nauryz jәne mamyr ailarynda IY.Buninning әngimelerine negizdelgen «Parijde» spektaklin derbes júmysy retinde qoyghan bolatyn. Osylaysha, óz qoltanbasyn tysta jýrip qalyptastyrghan ol, qazaq tarihy men bolmysynan da qapy qalmau maqsatynda S.Seyfullin teatrynda M.Áuezovting «Qaragózin», Q.Quanyshbaev teatrynda Gh. Mýsirepovting «Qozy kórpesh-Bayan súluyn» sahanalyp, óner bәigelerinde jýldeli oryn alyp ýlgergen. Búl spektakliderinde airyqsha den qoyalyq beyneler dep Bayan súlu men Qaragózdi aita alamyz. Kýlli qazaq júrtyn әielderi arqyly kórsetuge tyrysqandar qataryna «Siban júrty» dep úrandatqan «Úlpan» obrazy da kelip qosyldy.

Avtordyng aitpaq bolghan oiyn tolyqtyru maqsatynda suretker spektakliding janryn «qyr suretter» dep ataghan eken. Búl degenimiz, kóshpeli qazaq júrtynyng qyrdan bel asyp, myzghymas dәstýrimen sonynan iz qaldyryp, auyl ómirining qara týtinin kórsetu maqsatynda qoysa kerek-ti. Desekte, qara qazany qaynaghan auyl ómiri týgili, әiel janynyng ómiri qalay bir kýnde ózgergenin jetesine jetkizip kórsetpedi desek, artyq emes. Mәselen: Qazaq biyining dalasynda oryn alghan dýrbelendi qyzyl otqa órtenge «monshamen» kórsetuge tyrysqan, búl ýzindi-sahna spektakliding temporitmin týsirip alghanyn angharugha bolady. Sonymen qatar, óz shygharmashylyq jolynda «er men әiel tendigin» qatang úrandaytyn rejisserding búl ýrdisinen bet búrmaghanyn kelesidey sahnadan kóremiz: Úlpannyng avanssénagha shyghyp Shynarmen syrlasar túsynda oghan Eseneyding jәne qayyn-atasy men kýieui Mýsirepting atyn dauystap ataugha ýgittegen túsynan әiel tendigin jәne kóneden kele jatqan ata-saltqa teris pikirin bayqaymyz. Búl sahna arqyly qazaq qyzdarynyng erkindigi men ýnin jetkizgisi kelgenin biraq, búl tәsil sәtsiz shyqqanyn aitqymyz keledi.

Tarqata aitsaq, basty keyipker Úlpannyng otyzgha taqaghan orta jasyn - Tolqyn Núrbekova somdady. Búghan deyin, eshbir qoyylymda basty rólde boy kórsete qoymaghan aktrisany búl obrazda kóru tanday taqyldatty. Úlpannyng qylyqtylyghy men kórkem beynesin, eldi auzyna qarata sóz sóileuin dóp keltirgen. Degenmen, qoyylym boyy búl keyipkerding ózgerissiz bir sarynda damyghanyn kóremiz. Mysaly: «Eseney» ataghyna ie bolmas búrynghy qalpy men, eli eljirey qaraghan «Aqnardyn» arasynda esh aiyrmashylyq kórinbedi. Demek, aktrisa gha atalghan túsymen qayta dayyndyq jýrgizu artyqtyq etpeydi.

Er minezdi Artyqbaydyng jalghyz qyzynyng on toghyz jas shamasyn Rabina Belgibaeva oinady. Eki aidan asa dayyndyq uaqytyn da «el anasy - Úlpan» obrazyn tabu jәne ony әrtistik boyyna sindiru onay bolmaghany kórindi, syrttan kelgen aktrisa ekeni partnerlik jatyrqaulardan bayqaldy. Alghashqy birinshi kýni bolghan premieralyq kórstelimnen qobaljular men  shatasulardy bayqaymyz, әriyne kósh jýre kele týzeler dep senemiz. Al endi, Eseney agha-biydi Áset Imanghaliyev somdaugha tyrysty. Biraq, biz jas iyisti ansaghan jәne qoyylymnyng basynan ayaghyna deyin damyghan «óksheqúl» obrazyn bayqaymyz. Avtordyng sipattaghan naghyz biy-bolys, «aq degeni - alghys, qara degeni - qarghys», ysqyryghy jer jarar Eseney batyrdyng qauqary 3,5 saghat ishinde boy kórsetpedi. Áset myrzanyng óz keyipkerin týsinbegeni me, әlde oghan berilgen tapsyrma osylay boldy ma, ol endi kezekti súraq. Sonymen qatar, erekshe harizmamen kózge týsken Emenaly rólindegi Elubay Nariman. Eskilikti túrmysqa әbden ýirengen, kertartpa «Ata-babamyz kiyiz ýide tughan, sonda ólgen» dep, ol qasaryp jalghyz otyrady. Úlpan ony elmen birge kóshiredi. Osy obraz arqyly «ishten shyqqan jau jaman» degen týsinikti bergisi kelgen rejisserding ýmiti aqtaldy dey alamyz. Ártistin, qalyng kórermenning qoshemetine erekshe bólenui, onyng jana qyrynyng ashylghanyna dәlel. Onymen qosa,

Týrikpen Mýsirep keypinde kóringen - Erden Jaqsybek rejisserding kezekti B.Brehtyng «epikalyq teatry» kórinis tapqan keyipkeri boldy. Ol degenimiz avtordyng ózin spektaklige qosu. Ómirde prototiypi bar jandar ekendigin jәne sony bayandaushy retinde qosqanyn angharugha bolady.

Qazirgi kezdegi jas, zamanauy rejisserlerding ýrdisi boyynshy dramaturgting jasaghan keyipkerlerin ózdiginshe ózgertu men kóterer taqyrybyn auystyru keng etek jayghanyn eskersek postdrama teatrynyng elementterin kóre alamyz. Sonymen qatar alystatu effektisi oilamaghan jerden shyghatyn is- әreketti kórsetuding birden-bir tiyimdi joly. Mәselen: biz búl kórinisti keyipkeri Shynardy somdaushy Anar Ádilova men Gýljamal Qazaqbaevanyng әr kezde sahna búryshynan shyghyp kónil audartuyn dәlel ete alamyz.

Sonymen qatar, oqshaulanu ústanymy, búl  akterding beynege degen qarym- qatynasyn bildiruge kómektesedi, yaghny tórtinshi qabyrgha degen sahnany kórermen zalynan bóletin kedergini joygha arnalghan. Jәne de aktermen kórermen arasynda baylanys qúrugha mýmkindik bergen búl jaghday europalyq teatr mәdeniyetinde dәstýr retinde qalyptasyp ketti. Búl kórsetilgen sahna ýzindileri arqyly rejisserding syrttan kelgenin bayqau qiyn emes.

Qoyylymda jii kezdesken «simvoldyq» әreketter - maral men qasqyr beynesi boldy. Búl jerdegi jas әri súlu maral dep Úlpandy menzegen bolsa, Eseneydi ash azuly qasqyr retinde kórsetuge tyrysqan. Búl tújyrymdy erkek minezdi Úlpannyng jas kýnnindegi angha shyghyp, anshy Mýsirepke aitqan myna sózderinen bayqaymyz: «Búl maral meniki, tiyisushi bolma, ony auyldyng bәri biledi», - deuining astary, Artyqbaydyng súlu jas qyzynyng boy jetip, ainala týgelmen kóz tigip jýr degisi kelgendey. Kele-kele Eseney Úlpangha Eseney, Aqnar dep at qoyady. Eseney degeni − búl simvol. Búryn búl elding kósemi men edim, endi sen boldyng degendi anghartady. Aqnar dep atau sebebi qazaqtyng nardan qasiyetti, nardan kýshti, nardan súlu, nardan qadirli nesi bar!

Spektakliding ýlgisi - aniyme mulitfilimderinen alghanyn jәne dekorasiya men әnning ýilesimdiligi eriksiz eske disneydi týsiredi. Búl elementterding qoyylymda alar orny ýlken emes, bir-aq estetikalyq boyau bergeni bayqaldy.

Qoryta kelsek, synamaq bar jerde kózqarastar toghyspay jatuy zandylyq, degenmen búl qoyylymnyng kózi qyraghy kórermenge bereri qanshalyqty ózekti jәne sahnalyq ghúmyry úzaq bolmaq pa? Endi, búl súraq jauabyn keler kýnnen birge kórmekpiz.

Sherihan Úlpan

T.Jýrgenov óner akademiyasy, 3 kurs teatrtanushy

Abai.kz