عاسىرلار قويناۋىندا ساپىرلىسىپ جاتقان «ونەر» اتتى مايدان قاشاندا الاپات وزگەرىستەر مەن تولاسسىز تاجىربيەلەرگە مۇقتاج. ولاي بولسا، ءار ساحناگەردىڭ ونەرگە ونىڭ ىشىندە تەاترعا اكەلگەن جاڭاشىل كوزقاراسى مەن وزىندىك قولتاڭباسى قازىرگى قوعام ايناسى بولۋى زاڭدىلىق ەمەس  پە؟

بۇگىندە قازاق تەاترىندا وتكەن تاريح پەن سالت-سانانى جاڭعىرتا وتىرىپ قويىلىم ساحنالاۋ ساندە. بۇعان دەيىن مۇلدەم بولمادى دەي المايمىز، بىراق، بارىمىزگە بەلگىلى الەم كلاسسيكاسم.سىرەپىنان كۇدەر ۇزبەي، شەكسپير مەن چەحوۆتى، گوگول مەن برەحتى قويۋ قالىپتى بولىپ كەتكەنىن جاسىرماۋ كەرەك. حح عاسىرداعى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى جاڭاشا تۇرلەنىپ، تىڭ قيال-ويمەن وزگەرىسكە ۇشىراپ كورەرمەنگە جول تارتۋدا. ونەر ورداسىنىڭ  قابىرعاسىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن جاس رەجيسسەرلەردىڭ ايتۋىنشا: «قازاق ادەبيەتىندەگى تولعانىستى ساحنالاۋعا قاراعاندا، الەم كلاسسيكاسىن سويلەتۋ الدەقايدا جەڭىلدىرەك». راسىندا، ۇلت تاريحى دەگەنىمىز كەز-كەلگەننىڭ ءتىسى باتا بەرمەيتىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگى بار جۇك.

قازاق كلاسسيك جازۋشىسى، ادەبيەت سىنشىسى، كوركەم اۋدارماشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ەسىمىن العان ونەر ورداسى بۇگىندە دراماتۋرگتىڭ «ۇلپان» شىعارماسىن گ.بالپەيسوۆانىڭ رەجيسسەرلىگىمەن كورەرمەنگە ۇسىنۋدا. ايتا كەتسەك، گ.بالپەيسوۆانىڭ العاشقى جۇمىسى ماسكەۋ قالاسىنداعى ۆاحتانگوۆ تەاترىنىڭ «جاڭا ساحناسىندا» 2016 جىلدىڭ قاڭتار، ناۋرىز جانە مامىر ايلارىندا ي.ءبۋنيننىڭ اڭگىمەلەرىنە نەگىزدەلگەن «پاريجدە» سپەكتاكلىن دەربەس جۇمىسى رەتىندە قويعان بولاتىن. وسىلايشا، ءوز قولتاڭباسىن تىستا ءجۇرىپ قالىپتاستىرعان ول، قازاق تاريحى مەن بولمىسىنان دا قاپى قالماۋ ماقساتىندا س.سەيفۋللين تەاترىندا م.اۋەزوۆتىڭ «قاراگوزىن»، ق.قۋانىشباەۆ تەاترىندا ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋىن» ساحانالىپ، ونەر بايگەلەرىندە جۇلدەلى ورىن الىپ ۇلگەرگەن. بۇل سپەكتاكلدەرىندە ايرىقشا دەن قويالىق بەينەلەر دەپ بايان سۇلۋ مەن قاراگوزدى ايتا الامىز. كۇللى قازاق جۇرتىن ايەلدەرى ارقىلى كورسەتۋگە تىرىسقاندار قاتارىنا «سيبان جۇرتى» دەپ ۇرانداتقان «ۇلپان» وبرازى دا كەلىپ قوسىلدى.

اۆتوردىڭ ايتپاق بولعان ويىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا سۋرەتكەر سپەكتاكلدىڭ جانرىن «قىر سۋرەتتەر» دەپ اتاعان ەكەن. بۇل دەگەنىمىز، كوشپەلى قازاق جۇرتىنىڭ قىردان بەل اسىپ، مىزعىماس داستۇرىمەن سوڭىنان ءىز قالدىرىپ، اۋىل ءومىرىنىڭ قارا ءتۇتىنىن كورسەتۋ ماقساتىندا قويسا كەرەك-ءتى. دەسەكتە، قارا قازانى قايناعان اۋىل ءومىرى تۇگىلى، ايەل جانىنىڭ ءومىرى قالاي ءبىر كۇندە وزگەرگەنىن جەتەسىنە جەتكىزىپ كورسەتپەدى دەسەك، ارتىق ەمەس. ماسەلەن: قازاق ءبيىنىڭ دالاسىندا ورىن العان دۇربەلەڭدى قىزىل وتقا ورتەنگە «مونشامەن» كورسەتۋگە تىرىسقان، بۇل ءۇزىندى-ساحنا سپەكتاكلدىڭ تەمپوريتمىن ءتۇسىرىپ العانىن اڭعارۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، ءوز شىعارماشىلىق جولىندا «ەر مەن ايەل تەڭدىگىن» قاتاڭ ۇراندايتىن رەجيسسەردىڭ بۇل ۇردىسىنەن بەت بۇرماعانىن كەلەسىدەي ساحنادان كورەمىز: ۇلپاننىڭ اۆانستسە́ناعا شىعىپ شىنارمەن سىرلاسار تۇسىندا وعان ەسەنەيدىڭ جانە قايىن-اتاسى مەن كۇيەۋى مۇسىرەپتىڭ اتىن داۋىستاپ اتاۋعا ۇگىتتەگەن تۇسىنان ايەل تەڭدىگىن جانە كونەدەن كەلە جاتقان اتا-سالتقا تەرىس پىكىرىن بايقايمىز. بۇل ساحنا ارقىلى قازاق قىزدارىنىڭ ەركىندىگى مەن ءۇنىن جەتكىزگىسى كەلگەنىن بىراق، بۇل ءتاسىل ءساتسىز شىققانىن ايتقىمىز كەلەدى.

تارقاتا ايتساق، باستى كەيىپكەر ۇلپاننىڭ وتىزعا تاقاعان ورتا جاسىن - تولقىن نۇربەكوۆا سومدادى. بۇعان دەيىن، ەشبىر قويىلىمدا باستى رولدە بوي كورسەتە قويماعان اكتريسانى بۇل وبرازدا كورۋ تاڭداي تاقىلداتتى. ۇلپاننىڭ قىلىقتىلىعى مەن كوركەم بەينەسىن، ەلدى اۋزىنا قاراتا ءسوز سويلەۋىن ءدوپ كەلتىرگەن. دەگەنمەن، قويىلىم بويى بۇل كەيىپكەردىڭ وزگەرىسسىز ءبىر سارىندا دامىعانىن كورەمىز. مىسالى: «ەسەنەي» اتاعىنا يە بولماس بۇرىنعى قالپى مەن، ەلى ەلجىرەي قاراعان «اقناردىڭ» اراسىندا ەش ايىرماشىلىق كورىنبەدى. دەمەك، اكتريسا عا اتالعان تۇسىمەن قايتا دايىندىق جۇرگىزۋ ارتىقتىق ەتپەيدى.

ەر مىنەزدى ارتىقبايدىڭ جالعىز قىزىنىڭ ون توعىز جاس شاماسىن رابينا بەلگىباەۆا وينادى. ەكى ايدان اسا دايىندىق ۋاقىتىن دا «ەل اناسى - ۇلپان» وبرازىن تابۋ جانە ونى ارتىستىك بويىنا ءسىڭدىرۋ وڭاي بولماعانى كورىندى، سىرتتان كەلگەن اكتريسا ەكەنى پارتنەرلىك جاتىرقاۋلاردان بايقالدى. العاشقى ءبىرىنشى كۇنى بولعان پرەمەرالىق كورستەلىمنەن قوبالجۋلار مەن  شاتاسۋلاردى بايقايمىز، ارينە كوش جۇرە كەلە تۇزەلەر دەپ سەنەمىز. ال ەندى، ەسەنەي اعا-ءبيدى اسەت يمانعاليەۆ سومداۋعا تىرىستى. بىراق، ءبىز جاس ءيىستى اڭساعان جانە قويىلىمنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن دامىعان «وكشەقۇل» وبرازىن بايقايمىز. اۆتوردىڭ سيپاتتاعان ناعىز بي-بولىس، «اق دەگەنى - العىس، قارا دەگەنى - قارعىس»، ىسقىرىعى جەر جارار ەسەنەي باتىردىڭ قاۋقارى 3,5 ساعات ىشىندە بوي كورسەتپەدى. اسەت مىرزانىڭ ءوز كەيىپكەرىن تۇسىنبەگەنى مە، الدە وعان بەرىلگەن تاپسىرما وسىلاي بولدى ما، ول ەندى كەزەكتى سۇراق. سونىمەن قاتار، ەرەكشە حاريزمامەن كوزگە تۇسكەن ەمەنالى رولىندەگى ەلۋباي ناريمان. ەسكىلىكتى تۇرمىسقا ابدەن ۇيرەنگەن، كەرتارتپا «اتا-بابامىز كيىز ۇيدە تۋعان، سوندا ولگەن» دەپ، ول قاسارىپ جالعىز وتىرادى. ۇلپان ونى ەلمەن بىرگە كوشىرەدى. وسى وبراز ارقىلى «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەن تۇسىنىكتى بەرگىسى كەلگەن رەجيسسەردىڭ ءۇمىتى اقتالدى دەي الامىز. ءارتىستىڭ، قالىڭ كورەرمەننىڭ قوشەمەتىنە ەرەكشە بولەنۋى، ونىڭ جاڭا قىرىنىڭ اشىلعانىنا دالەل. ونىمەن قوسا،

تۇرىكپەن مۇسىرەپ كەيپىندە كورىنگەن - ەردەن جاقسىبەك رەجيسسەردىڭ كەزەكتى ب.برەحتىڭ «ەپيكالىق تەاترى» كورىنىس تاپقان كەيىپكەرى بولدى. ول دەگەنىمىز اۆتوردىڭ ءوزىن سپەكتاكلگە قوسۋ. ومىردە ءپروتوتيپى بار جاندار ەكەندىگىن جانە سونى بايانداۋشى رەتىندە قوسقانىن اڭعارۋعا بولادى.

قازىرگى كەزدەگى جاس، زاماناۋي رەجيسسەرلەردىڭ ءۇردىسى بويىنشى دراماتۋرگتىڭ جاساعان كەيىپكەرلەرىن وزدىگىنشە وزگەرتۋ مەن كوتەرەر تاقىرىبىن اۋىستىرۋ كەڭ ەتەك جايعانىن ەسكەرسەك پوستدراما تەاترىنىڭ ەلەمەنتتەرىن كورە الامىز. سونىمەن قاتار الىستاتۋ ەففەكتىسى ويلاماعان جەردەن شىعاتىن ءىس- ارەكەتتى كورسەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتيىمدى جولى. ماسەلەن: ءبىز بۇل كورىنىستى كەيىپكەرى شىناردى سومداۋشى انار ءادىلوۆا مەن گۇلجامال قازاقباەۆانىڭ ءار كەزدە ساحنا بۇرىشىنان شىعىپ كوڭىل اۋدارتۋىن دالەل ەتە الامىز.

سونىمەن قاتار، وقشاۋلانۋ ۇستانىمى، بۇل  اكتەردىڭ بەينەگە دەگەن قارىم- قاتىناسىن بىلدىرۋگە كومەكتەسەدى، ياعني ءتورتىنشى قابىرعا دەگەن ساحنانى كورەرمەن زالىنان بولەتىن كەدەرگىنى جويۋعا ارنالعان. جانە دە اكتەرمەن كورەرمەن اراسىندا بايلانىس قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن بۇل جاعداي ەۋروپالىق تەاتر مادەنيەتىندە ءداستۇر رەتىندە قالىپتاسىپ كەتتى. بۇل كورسەتىلگەن ساحنا ۇزىندىلەرى ارقىلى رەجيسسەردىڭ سىرتتان كەلگەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

قويىلىمدا ءجيى كەزدەسكەن «سيمۆولدىق» ارەكەتتەر - مارال مەن قاسقىر بەينەسى بولدى. بۇل جەردەگى جاس ءارى سۇلۋ مارال دەپ ۇلپاندى مەڭزەگەن بولسا، ەسەنەيدى اش ازۋلى قاسقىر رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقان. بۇل تۇجىرىمدى ەركەك مىنەزدى ۇلپاننىڭ جاس كۇننىندەگى اڭعا شىعىپ، اڭشى مۇسىرەپكە ايتقان مىنا سوزدەرىنەن بايقايمىز: «بۇل مارال مەنىكى، ءتيىسۋشى بولما، ونى اۋىلدىڭ ءبارى بىلەدى»، - دەۋىنىڭ استارى، ارتىقبايدىڭ سۇلۋ جاس قىزىنىڭ بوي جەتىپ، اينالا تۇگەلمەن كوز تىگىپ ءجۇر دەگىسى كەلگەندەي. كەلە-كەلە ەسەنەي ۇلپانعا ەسەنەي، اقنار دەپ ات قويادى. ەسەنەي دەگەنى − بۇل سيمۆول. بۇرىن بۇل ەلدىڭ كوسەمى مەن ەدىم، ەندى سەن بولدىڭ دەگەندى اڭعارتادى. اقنار دەپ اتاۋ سەبەبى قازاقتىڭ ناردان قاسيەتتى، ناردان كۇشتى، ناردان سۇلۋ، ناردان قادىرلى نەسى بار!

سپەكتاكلدىڭ ۇلگىسى - انيمە مۋلتفيلمدەرىنەن العانىن جانە دەكوراتسيا مەن ءاننىڭ ۇيلەسىمدىلىگى ەرىكسىز ەسكە ديسنەيدى تۇسىرەدى. بۇل ەلەمەنتتەردىڭ قويىلىمدا الار ورنى ۇلكەن ەمەس، ءبىر-اق ەستەتيكالىق بوياۋ بەرگەنى بايقالدى.

قورىتا كەلسەك، سىناماق بار جەردە كوزقاراستار توعىسپاي جاتۋى زاڭدىلىق، دەگەنمەن بۇل قويىلىمنىڭ كوزى قىراعى كورەرمەنگە بەرەرى قانشالىقتى وزەكتى جانە ساحنالىق عۇمىرى ۇزاق بولماق پا؟ ەندى، بۇل سۇراق جاۋابىن كەلەر كۇننەن بىرگە كورمەكپىز.

شەرىحان ۇلپان

ت.جۇرگەنوۆ ونەر اكادەمياسى، 3 كۋرس تەاترتانۋشى

Abai.kz