Qyrghyzdar 1924 jylgha deyin qazaqtyng tóte jazuyn qoldanyp, qazaq tilinde bilim alghany tarihtan belgili. Qyrghyz tilinde bilim beru tek 1925 jyly ghana jolgha qoyyldy. Biyl alghashqy qyrghyz mektepterine 100 jyl tolyp otyr.

Osy 100 búrynghy ýrdis qayyra janghyrdy. Janghyrdy deytin sebebimiz - aiyr qalpaqtylar eki qazaq dybysyn óz tól әlipbiylerine engizbekshi. Endi osy jayynda sóz eteyik.

Myndaghan jyldyq әlipbiylik ortaq jazu tarihy bar qazaq, ózbek jәne týrkimenderge qaraghanda qyrghyz tili jazu-syzuy tek KSRO kezinde ghana ómirge kelgen últ bolyp sanalady. Onyng sebebi qyrghyzdardyng týrkige sinbe manjúr tektestigi. Ne manjúr emes, ne naghyz týrki emes, myndaghan jyldyq tarihy bar qyrghyz tili kenes zamanynda týp-tórkininen qol ýzdi, baylyghynan biraz airyldy, shúbarlandy.

Búl shúbarlanudan әlipbiylik ortaq jazu tarihy bar qazaq, ózbek jәne týrkimen tilderi qaghys qalghan joq desek artyq aitpaymyz. Islәm Jarylghapovtyng sóz qabyldau mektebi bar qazaqtar orys sózderin qazaqshagha beyimdeuge beyil bolsa, onday audarmashylyq mektebi qaylptasyp ýlgermegen qyrghyzdarda: bas tartu – «otkaz kyluu», Otandy sýy – «rodinany sýiýý», búghattau – «blokada uishturu», eseptilik – «otchyottuuluk»", bastyq – «nachaliniyk», resmy – «ofisialdy», bayandamalar – «dokladdar» siyaqty bolyp, oryssha qalybynda qyrghyzsha qosymsha jalghanyp kete beredi.

Esterinizde bolsa, azat el bolyp sanalatyn týrki memleketteri ishinde tek eki memleket – Qazaqstan men Qyrghyzstan ghana kirillisada qalghany belgili. 2017 jyldan bastap latyngha úmtylghan Qazaqstan endi aptyghyn basyp qalsa, Qyrghyz Respublikasynyng kýni býginge deyin kirilmen irge ajyratugha esh niyeti joq.

Bizde basty problema ekinshi buynda erindik «ú», «ý» jәne «ó»-lerding «y», «i» jәne «e» bolyp jazyluy aityluda jәne kirme sóz qabyldauda eskerilmeui bolsa, qyrghyzda «q» men «gh»-nyng bir kezderi «k» men «g» bolyp jazylyp ketkeni bolyp otyr. Mysaly qazaqtar doner men dron sózderin: aityluy boyynsha dónór men dúron dep qazaqsha jazayyn dese, emledegi jazylym kedergi keltiredi. Qazaqtar ekinshi buyndaghy erindik aitylymdy joghaltsa, qyrghyzdar «q» men «gh» airylyp qaldy.

Sol sebepti de, kórshi elding til janashyrlary men til mamandary eng qúryghanda qyrghyz kirillisasyn jetildirudi úsynady. Óitkeni qoldanystaghy alfavitting kemshiligi kesirinen qyrghyz tili týp qaynarynan qashyqtap barady. Mamandar eng qúrysa, qazaqtyng «q» jәne «gh» әripterin qyrghyz әlipbiyine qosu bastamasyn dýrkin-dýrkin kóterip keledi.

«Daanyshman» studenttik-intellektualdyq klubynyng tóraghasy Ásel Orozbaeva bastaghan bastamashy top qyrghyz tilining alfaviyti men orfografiyasyna ózgeris engizudi eldik dendeyde kóteru ýstinde.

Ásel Orozbaeva: «Qyrghyz sózderinde «k» jәne «g» mýldem basqasha, qatanyraq dybystalady. Sol sebepti olar kirillisadaghy osy simvoldaryna sәikes, ýndes kelmeydi. Sondyqtan qazaqtyng «q» jәne «gh» әripterin bizding ana tilimizding alfaviytine engizuimiz kerek», – dep úsyndy.

Jazuy kesh damyghan qyrghyzdar endi eki әrip ýshin kýreske týsti. Biz san ghasyrlyq jazu tarihy bar qazaqtar kirme sóz qabyldauda erin ýndestigin engizip, búrynghy tilshiler termindep ýshin engizgen «f», «h», «ya», «i», «s», «e», «y», «», «i», «ch» dybystarynan bastalatyn jәne olar úshyrastyn orys tilindik jәne orys tili arqyly engen kirme sózderdi qazaqtyng babalardan múragha qalghan 28 tól dybysyna layyqtap, kirildik jana әlipby qabyldauymyz kerek. Bizge kópke deyin latyndyq jәne kirilik qos әlipbiyimiz qatar qoldanugha tura keledi. Sondyqtan ondaghy әrip sany 28 boluy eskerilui kerek.

Sonymen taghy qyrghyzdargha bet búrayyq:

Qyrghyz tili GhZIY-i orys tilindegi sol kezdegi 33 әripke qyrghyz tilining fonetikasyna sәikes keletin, soghan tәn tól dybystardy – Gh gh, Җ җ, Q q, NG n, Ó ó, Ý ý әripterin qosty.

Alayda әlipbiyding keyingi núsqasy ózgertilgen týrde qabyldandy. Kirillisadaghy qyrghyz alfaviytin 1941 jylghy 12 qyrkýiekte Qyrghyz KSR Jogharghy kenesining tóralqasy resmy bekitti.

Onda qyrghyz tilining tól dybystary retinde nebәri ýsh-aq әrip qosyldy, búlar – NG n, Ó ó, Ý ý ghana.

Sodan beri qyrghyz lingvisteri, til janashyrlary qazaqtargha qyzygha qaraydy. Óitkeni kenes kezeninde qazaqtyng kórnekti ghalymdary men bilikti qayratkerleri tegeurindi kýrese jýrip, kirillisadaghy qazaqsha әlipbiyge qazaq tilining 9 tól dybystarynyng bәrin engize aldy. Búlar – Á ә, I i, NG n, Gh gh, Ý ý, Ú ú, Q q, Ó ó jәne Hh.

Kórshi eldegi qyrghyzdargha sóz sonynda tól әlipbiyindi týze, orystyq mәnerden qol ýz demekpiz.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz