قىرعىزدار 1924 جىلعا دەيىن قازاقتىڭ توتە جازۋىن قولدانىپ، قازاق تىلىندە ءبىلىم العانى تاريحتان بەلگىلى. قىرعىز تىلىندە ءبىلىم بەرۋ تەك 1925 جىلى عانا جولعا قويىلدى. بيىل العاشقى قىرعىز مەكتەپتەرىنە 100 جىل تولىپ وتىر.

وسى 100 بۇرىنعى ءۇردىس قايىرا جاڭعىردى. جاڭعىردى دەيتىن سەبەبىمىز - ايىر قالپاقتىلار ەكى قازاق دىبىسىن ءوز ءتول الىپبيلەرىنە ەنگىزبەكشى. ەندى وسى جايىندا ءسوز ەتەيىك.

مىڭداعان جىلدىق الىپبيلىك ورتاق جازۋ تاريحى بار قازاق، وزبەك جانە تۇركىمەندەرگە قاراعاندا قىرعىز ءتىلى جازۋ-سىزۋى تەك كسرو كەزىندە عانا ومىرگە كەلگەن ۇلت بولىپ سانالادى. ونىڭ سەبەبى قىرعىزداردىڭ تۇركىگە سىڭبە مانجۇر تەكتەستىگى. نە مانجۇر ەمەس، نە ناعىز تۇركى ەمەس، مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار قىرعىز ءتىلى كەڭەس زامانىندا ءتۇپ-توركىنىنەن قول ءۇزدى، بايلىعىنان ءبىراز ايرىلدى، شۇبارلاندى.

بۇل شۇبارلانۋدان الىپبيلىك ورتاق جازۋ تاريحى بار قازاق، وزبەك جانە تۇركىمەن تىلدەرى قاعىس قالعان جوق دەسەك ارتىق ايتپايمىز. ءىسلام جارىلعاپوۆتىڭ ءسوز قابىلداۋ مەكتەبى بار قازاقتار ورىس سوزدەرىن قازاقشاعا بەيىمدەۋگە بەيىل بولسا، ونداي اۋدارماشىلىق مەكتەبى قاىلپتاسىپ ۇلگەرمەگەن قىرعىزداردا: باس تارتۋ – «وتكاز كىلۋ»، وتاندى ءسۇيۋ – «رودينانى ءسۇيۇۇ»، بۇعاتتاۋ – «بلوكادا ۋيۋشتۋرۋ»، ەسەپتىلىك – «وتچيوتتۋلۋك»", باستىق – «ناچالنيك»، رەسمي – «وفيتسيالدى»، باياندامالار – «دوكلاددار» سياقتى بولىپ، ورىسشا قالىبىندا قىرعىزشا قوسىمشا جالعانىپ كەتە بەرەدى.

ەستەرىڭىزدە بولسا، ازات ەل بولىپ سانالاتىن تۇركى مەملەكەتتەرى ىشىندە تەك ەكى مەملەكەت – قازاقستان مەن قىرعىزستان عانا كيريلليتسادا قالعانى بەلگىلى. 2017 جىلدان باستاپ لاتىنعا ۇمتىلعان قازاقستان ەندى اپتىعىن باسىپ قالسا، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كيريلمەن ىرگە اجىراتۋعا ەش نيەتى جوق.

بىزدە باستى پروبلەما ەكىنشى بۋىندا ەرىندىك «ۇ»، «ءۇ» جانە «ءو»-لەردىڭ «ى»، «ءى» جانە «ە» بولىپ جازىلۋى ايتىلۋدا جانە كىرمە ءسوز قابىلداۋدا ەسكەرىلمەۋى بولسا، قىرعىزدا «ق» مەن «ع»-نىڭ ءبىر كەزدەرى «ك» مەن «گ» بولىپ جازىلىپ كەتكەنى بولىپ وتىر. مىسالى قازاقتار دونەر مەن درون سوزدەرىن: ايتىلۋى بويىنشا ءدونور مەن دۇرون دەپ قازاقشا جازايىن دەسە، ەملەدەگى جازىلىم كەدەرگى كەلتىرەدى. قازاقتار ەكىنشى بۋىنداعى ەرىندىك ايتىلىمدى جوعالتسا، قىرعىزدار «ق» مەن «ع» ايرىلىپ قالدى.

سول سەبەپتى دە، كورشى ەلدىڭ ءتىل جاناشىرلارى مەن ءتىل ماماندارى ەڭ قۇرىعاندا قىرعىز كيريلليتساسىن جەتىلدىرۋدى ۇسىنادى. ويتكەنى قولدانىستاعى ءالفاۆيتتىڭ كەمشىلىگى كەسىرىنەن قىرعىز ءتىلى ءتۇپ قاينارىنان قاشىقتاپ بارادى. ماماندار ەڭ قۇرىسا، قازاقتىڭ «ق» جانە «ع» ارىپتەرىن قىرعىز الىپبيىنە قوسۋ باستاماسىن دۇركىن-دۇركىن كوتەرىپ كەلەدى.

«داانىشمان» ستۋدەنتتىك-ينتەللەكتۋالدىق كلۋبىنىڭ توراعاسى اسەل وروزباەۆا باستاعان باستاماشى توپ قىرعىز ءتىلىنىڭ ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسىنا وزگەرىس ەنگىزۋدى ەلدىك دەڭدەيدە كوتەرۋ ۇستىندە.

اسەل وروزباەۆا: «قىرعىز سوزدەرىندە «ك» جانە «گ» مۇلدەم باسقاشا، قاتاڭىراق دىبىستالادى. سول سەبەپتى ولار كيريلليتساداعى وسى سيمۆولدارىنا سايكەس، ۇندەس كەلمەيدى. سوندىقتان قازاقتىڭ «ق» جانە «ع» ارىپتەرىن ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ الفاۆيتىنە ەنگىزۋىمىز كەرەك»، – دەپ ۇسىندى.

جازۋى كەش دامىعان قىرعىزدار ەندى ەكى ءارىپ ءۇشىن كۇرەسكە ءتۇستى. ءبىز سان عاسىرلىق جازۋ تاريحى بار قازاقتار كىرمە ءسوز قابىلداۋدا ەرىن ۇندەستىگىن ەنگىزىپ، بۇرىنعى تىلشىلەر تەرميندەپ ءۇشىن ەنگىزگەن «ف»، «ح»، «يا»، «يۋ»، «تس»، «ە»، «ي»، «»، «»، «چ» دىبىستارىنان باستالاتىن جانە ولار ۇشىراستىن ورىس تىلىندىك جانە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن كىرمە سوزدەردى قازاقتىڭ بابالاردان مۇراعا قالعان 28 ءتول دىبىسىنا لايىقتاپ، كىرىلدىك جاڭا ءالىپبي قابىلداۋىمىز كەرەك. بىزگە كوپكە دەيىن لاتىندىق جانە كىرىلىك قوس ءالىپبيىمىز قاتار قولدانۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان ونداعى ءارىپ سانى 28 بولۋى ەسكەرىلۋى كەرەك.

سونىمەن تاعى قىرعىزدارعا بەت بۇرايىق:

قىرعىز ءتىلى عزي-ءى ورىس تىلىندەگى سول كەزدەگى 33 ارىپكە قىرعىز ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنا سايكەس كەلەتىن، سوعان ءتان ءتول دىبىستاردى – ع ع، Җ җ، ق ق، ڭ ڭ، ءو ءو، ءۇ ءۇ ارىپتەرىن قوستى.

الايدا ءالىپبيدىڭ كەيىنگى نۇسقاسى وزگەرتىلگەن تۇردە قابىلداندى. كيريلليتساداعى قىرعىز ءالفاۆيتىن 1941 جىلعى 12 قىركۇيەكتە قىرعىز كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسى رەسمي بەكىتتى.

وندا قىرعىز ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى رەتىندە نەبارى ءۇش-اق ءارىپ قوسىلدى، بۇلار – ڭ ڭ، ءو ءو، ءۇ ءۇ عانا.

سودان بەرى قىرعىز لينگۆيستەرى، ءتىل جاناشىرلارى قازاقتارعا قىزىعا قارايدى. ويتكەنى كەڭەس كەزەڭىندە قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمدارى مەن بىلىكتى قايراتكەرلەرى تەگەۋرىندى كۇرەسە ءجۇرىپ، كيريلليتساداعى قازاقشا الىپبيگە قازاق ءتىلىنىڭ 9 ءتول دىبىستارىنىڭ ءبارىن ەنگىزە الدى. بۇلار – ءا ءا، ءى ءى، ڭ ڭ، ع ع، ءۇ ءۇ، ۇ ۇ، ق ق، ءو ءو جانە ھھ.

كورشى ەلدەگى قىرعىزدارعا ءسوز سوڭىندا ءتول ءالىپبيىڭدى تۇزە، ورىستىق مانەردەن قول ءۇز دەمەكپىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz