Últtyng ertengi ruhany sapasy býgingi úrpaqtyng – jetkinshek úl-qyzdyng tәrbiyesine tikeley baylanysty.

Balany tughan tamyrynan ajyratyp almaudyng joly – últtyq tәlim-taghylym beru, ruhany bolmys pen ruhany qúndylyq qanjyghamyzda qatar jýrui kerek edi. «Últtyq tәrbie tizginin bosatyp aldyq, úrpaghymyzgha ie bolayyq», – dep aityp kele jatqanyma on jyldan asa uaqyt ótipti. Akter retinde: «Úlym, saghan aitam…» – dep sahnadan da kórsetip, ýnimdi estirtuge tyrystym. Jeli betinde jamanatty jarysa taratugha qúshtar adamdargha tanghalam. Áriyne, ózining jeke paraqshasy, ne jariyalaymyn dese de – óz erki. Biraq birinen-biri qalmay «balalatqan» jamandyq ataulygha adamnyng etin ýiretip jatyrmyz degen oy bolmay ma, әlde búl da sayasat pa?

Biyik minbeden Janarbek, Rinat bauyrlardyn: «Qazirgi úrpaqqa patriottyq tәrbie beruimiz kerek», – dep jatqanyn estidim. Qúday-au, patriotizmning negizgi generatory – últtyq iydeologiya ghoy. IYdeologiyasyz el – qúbylnamasy joq keme sekildi. Osyghan nege mәn bermeydi shendiler? Últty aityp shyryldaghandardy sol últtyng óktemdileri janshyp tastap otyr!

Ruhy janshylghan elde iydeologiya bola ma? IYdeologiya «qalay ómir sýrip, qalay enbek etemiz, biz kimbiz, qaydan shyqtyq, qayda baramyz» degen san aluan súraqtargha jauap beredi. Býgingi iydeologiyanyng (eger ol bar dep eseptesek) әlsizdigi – qazirgi jas úrpaqty qazaqtyng ózine tәn minez-qúlyqtan, qazaqy qasiyetten alystatyp bara jatqanynda. Jastardyng kóbi óz últynyng bay tarixyn, mol múrasyn bilmeydi. Sanasynda jahandyq jasandy mәdeniyet essiz entelep túr.

Jiliktep aitsaq, últtyq iydeologiya bir kýnde qauly shygharyp, qarar qabyldap, sabynan ústata qoyar saptyayaq emes. Onyng taghdyry әride jatyr. Kerek desen, tamyry ananyng әldii – «Besik jyrynan» bastalady. Besik – úrpaq ósiru men últty baghyp-qaghudyn, úyatty qalyptastyru men últtyq namysty siniruding úly qúndaghy. Barshagha mәlim, erlikti, adaldyqty, azamattyqty, әdep-ibany uaghyzdaytyn «Batyrlar jyry» men epostardy bylay qoyghanda, maqal-mәtelder, dulyghaly babalardyng dualy auzynan shyqqan qanatty sózderding ózi – iydeologiya ataulynyng qaynar kózi ghoy. Telearnany qossanyz – qaptaghan mәn-maghynasyz shoular, últtyq ýlgi-ónegeden júrday serialdar, qazaq mentaliytetinen alshaq, úlaghaty joq týrli baghdarlamalar... Elge oy salatyn, júrtty oyatatyn, últty ruxtandyratyn dýniyeler dinkelep túr.

Últ ýshin qasiretting zory – býgingi úrpaqtyng toqmeyilsui, ózi ósip-óngen tamyrdan kindik ýzui batystyq dýley kýshting ekspansiyasy teksizdikke, talghamsyzdyqqa úryndyryp, últtyq sezimning sónuine sebepshi bolyp otyr. Toghysharlyq jaylaghan qoghamdaghy keselderge qarsy túra almay kelemiz.

Últtyng úlaghat-dәstýri saqtalmaghan jerdi jyn-shaytan iyekteydi, sodan da shyghar qazaq balasy eshtenege selt etpeytin qatigez bezbýirek bolyp barady. Búl da qazaqty qúrtudyng bir joly ma? Týk týsine almaymyn. «Ózine-ózi qol salghan…», «9-qabattan sekirip ketken…». Kýnara estiytin jamanattan jýrek tarynyng qauyzynday syghyldy. Órimdey jastar ainalany tek qyzyldy-jasyldy týste kórip, ghashyq bolatyn jasta, romantik bolatyn kezende nege ólimge bas tigip jatyr?

Keyingi aidy qoyyp, ainalasy 4-5 kýnde bolghan oqighalar sanaly adamnyng sanasyna iynedey qadalyp, ótkir pyshaqtay janyn tilgilep jiberdi. Kókeydegi jalghyz súraq: «NEGE?». Adam ýshin kisi óltiru shybyn shaqqan qúrly bolmay, óz janyn ýzu týkke túrmay qaldy degenge senbeymin. Sanaly týrde osyny jasaydy degenge ilanbaymyn. Sebebi nede? Múnday oqys qadamgha iytermeleuge ýlken sebep boluy kerek qoy. Óz basym internettegi nebir oiyndardan kelgen kesel degenmen kelisem. Biraq azdap qana! Tipti sonshalyq ómirden týnilip, ashulanyp, renjip, ózin jogharydan tómenge laqtyru ýshin sanauly sekundtar ghana kerek shyghar. Biraq… Sol sanauly sekundtar es jighyzuy, kóz aldyna eng bolmasa anasynyng beynesin jylt etkizui, sana týkpirindegi eng bir sәuleli shaq qas-qaghymda oiynan ainytuy әbden mýmkin. Tipti bolmasa, qorqynysh pen ýrey! Al sonday qadam jasarda nasha shegip alghan delinse, senem. Eger solay bolyp shyqqany ashyq aitylsa, jan-jaqty dúrys tekserilip anyqtalsa!

Óitkeni «Nashaqorlyq mendegen», «anasha taratty» degendi jii estiymiz. Al jasóspirim bala – eliktegish, ilanghysh. Kóreyinshi, týk etpes degen qyzyghushylyghyn tәueldikke әkep túsap, artynan qaryzgha batqanyn úqpay qalghandaghy songhy qadamy – biyikten sekiru, qalayda ómirin qii. Óz oiym, әriyne. Biraq osynyng bir úshy shyndyqqa әkep tirese, kim kinәli? Tal boyynda taryday úyat qalmaghan qarakóz qyzdarymyzdyng ózi bal tamar tilden u sorghalatyp, qúrbysyn tizerletip keshirim súratatynday qalge jetken.

Internetti sharlap jýrgen qyzdardyng beybastaq әreketine, meninshe, әke men sheshe de jauap beruge mindetti. Qazir biz búrmalanyp ketetin solqyldaq zang men qatal kýnkóristen qorqyp qana tirlik keshken toryqqan tobyrgha ainalyp baramyz. Babadan jeter ónegeli ósiyet úrpaghymyzdyng boyyna úryq bop qúiylsa, qasterli qasiyetimen balany danagha ainaldyryp jiberetin edik.

Úrpaghyna ie bola almaghan júrt últ boludan qalady. Qazaq bolmysynyng qazyghy tektilik edi, tektilik tepki kórip, qazaghymnyng qasiyeti men kiyesi ógeysip, sodan aiyryldy. Últtyng jadynan óshirilgen últtyq qasiyetter búl ghana emes. Bizde adamy qúndylyq basty orynda degen týsinik joghaldy. «Ózimnen, otbasymnan aulaq bolsa, ózime qatysy bolmasa, bәri dúrys. Kinәliler jauap bersin: Ata-ana, mektep, qala berdi ólimge iytermelegender». Mine, osynday týsinik basym. Sonda qalay, jasóspirimder, jastar shetinen óle bersin be? Nege búl ziyaly qauymdy, biylikti, ýlken buyndy, qazirgi qariyany, әjeni oilantpaydy? Bir auyldy uyzday úiytyp, bir auyz sózimen biylegen qariyalar qayda qazir?

«Al búghan kim kinәli» degenge jauap izdep kóreyik. IYә, aldymen jemqorlyqqa belshesinen batqan irip-shirigen jýie kinәli. Úl-qyzyna arasha bola almay, últtyq mýddege júmys istey almay otyrghan ózegi әlsiz zany bar Ýkimettegiler kinәli. Qoghamdy kinәlayyq. Sosyn baryp… Sen, men, ol – әrqaysymyz kinәlimiz. Ózine qol salghan әrbir jasóspirim kókke úshqanda, «әrqaysymyzdyng qolymyz qangha bylghanyp jatyr, moynymda kisi ólimi bar» degendi sanaly týrde oilap kóriniz! Óitkeni qazaqpen birge bitken meyirim men adamgershilik qasiyetti joghalttyq! Úrpaghymyzdyng eshqayda ketpeytinin, tura osy qazaq elinde, óz jerinde osy qoghammen birge jasaytynyn esten shyghardyq.

…Orys ghalymy IY.Kraft Abylay han jayynda: «Ol qalyptasqan naqty jaghdaylargha qaray birde – Reseyge, birde – Qytaygha, endi birde – Jonghariyagha shyn berilgen bolyp kórine bildi, al shyn mәninde eshkimge de bas iygen joq», – depti. Mine! Últyn saqtap qaludyng ýlgisi! Sodan keyin Abylay hannyng qasynda Búqar jyrau boldy. Bizding elbasynyng da, qazirgi el Preziydentining de qasynda qazaqqa – últyna jany ashityn Búqar jyraular bolyp kórdi me? Áy, qaydam?!

…Talghardaghy jasóspirim Sherzattyng ólimi eshkimdi beyjay qaldyrmaugha tiyis. Qylmyskerlerding layyqty jazasyn tartuy biylik tarapynan qatang týrde baqylaugha alynsyn! Últty jaqsy kóru – tek onyng jaqsylyghyn ghana kóru emes, eng aldymen sol últtyng әlsiz jaqtary men әljuaz tústaryn kóre bilu. Óz últynyng úlyn qoly qaltyramay op-onay óltiretin qoghamda úrpaghymyzdyng alansyz ósuine kepildik joq. Atyraulyq jas jigitting әke-sheshesin óltirip, sonynan óz-ózine qol saluy da qoghamdyq rezonans tughyzuy kerek edi, siz ben bizdi oilantugha, es jighyzugha tiyis edi. Ózine ómir syilaghan әke-sheshesine bauyr etinen jaralghan balasynyng osynday opasyzdyq jasauy – keleshek úrpaq, halyq, qogham, últ ýshin asa qauipti qasiret qoy. Tәuke hannyng «Jeti jarghysynda» әke-sheshesin syilamay, til tiygizgen balany ólim jazasyna kesetini aitylghan. Búl – Dala zany. Baba zanyn tiriltu órkeniyetke úmtylghan kezende tym artyq shyghar, dese de… Qashan es kiredi bizge, sanasy túnyq estiler qaldy ma?

Bekjan Túrys

Abai.kz