ۇلتتىڭ ەرتەڭگى رۋحاني ساپاسى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ – جەتكىنشەك ۇل-قىزدىڭ تاربيەسىنە تىكەلەي بايلانىستى.

بالانى تۋعان تامىرىنان اجىراتىپ الماۋدىڭ جولى – ۇلتتىق ءتالىم-تاعىلىم بەرۋ، رۋحاني بولمىس پەن رۋحاني قۇندىلىق قانجىعامىزدا قاتار ءجۇرۋى كەرەك ەدى. «ۇلتتىق تاربيە تىزگىنىن بوساتىپ الدىق، ۇرپاعىمىزعا يە بولايىق»، – دەپ ايتىپ كەلە جاتقانىما ون جىلدان اسا ۋاقىت ءوتىپتى. اكتەر رەتىندە: «ۇلىم، ساعان ايتام…» – دەپ ساحنادان دا كورسەتىپ، ءۇنىمدى ەستىرتۋگە تىرىستىم. جەلى بەتىندە جاماناتتى جارىسا تاراتۋعا قۇشتار ادامدارعا تاڭعالام. ارينە، ءوزىنىڭ جەكە پاراقشاسى، نە جاريالايمىن دەسە دە – ءوز ەركى. بىراق بىرىنەن-ءبىرى قالماي «بالالاتقان» جاماندىق اتاۋلىعا ادامنىڭ ەتىن ۇيرەتىپ جاتىرمىز دەگەن وي بولماي ما، الدە بۇل دا ساياسات پا؟

بيىك مىنبەدەن جاناربەك، رينات باۋىرلاردىڭ: «قازىرگى ۇرپاققا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋىمىز كەرەك»، – دەپ جاتقانىن ەستىدىم. قۇداي-اۋ، ءپاتريوتيزمنىڭ نەگىزگى گەنەراتورى – ۇلتتىق يدەولوگيا عوي. يدەولوگياسىز ەل – قۇبىلناماسى جوق كەمە سەكىلدى. وسىعان نەگە ءمان بەرمەيدى شەندىلەر؟ ۇلتتى ايتىپ شىرىلداعانداردى سول ۇلتتىڭ وكتەمدىلەرى جانشىپ تاستاپ وتىر!

رۋحى جانشىلعان ەلدە يدەولوگيا بولا ما؟ يدەولوگيا «قالاي ءومىر ءسۇرىپ، قالاي ەڭبەك ەتەمىز، ءبىز كىمبىز، قايدان شىقتىق، قايدا بارامىز» دەگەن سان الۋان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. بۇگىنگى يدەولوگيانىڭ (ەگەر ول بار دەپ ەسەپتەسەك) السىزدىگى – قازىرگى جاس ۇرپاقتى قازاقتىڭ وزىنە ءتان مىنەز-قۇلىقتان، قازاقى قاسيەتتەن الىستاتىپ بارا جاتقانىندا. جاستاردىڭ كوبى ءوز ۇلتىنىڭ باي تاريxىن، مول مۇراسىن بىلمەيدى. ساناسىندا جاhاندىق جاساندى مادەنيەت ەسسىز ەنتەلەپ تۇر.

جىلىكتەپ ايتساق، ۇلتتىق يدەولوگيا ءبىر كۇندە قاۋلى شىعارىپ، قارار قابىلداپ، سابىنان ۇستاتا قويار ساپتىاياق ەمەس. ونىڭ تاعدىرى ارىدە جاتىر. كەرەك دەسەڭ، تامىرى انانىڭ ءالديى – «بەسىك جىرىنان» باستالادى. بەسىك – ۇرپاق ءوسىرۋ مەن ۇلتتى باعىپ-قاعۋدىڭ، ۇياتتى قالىپتاستىرۋ مەن ۇلتتىق نامىستى ءسىڭىرۋدىڭ ۇلى قۇنداعى. بارشاعا ءمالىم، ەرلىكتى، ادالدىقتى، ازاماتتىقتى، ادەپ-يبانى ۋاعىزدايتىن «باتىرلار جىرى» مەن ەپوستاردى بىلاي قويعاندا، ماقال-ماتەلدەر، دۋلىعالى بابالاردىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان قاناتتى سوزدەردىڭ ءوزى – يدەولوگيا اتاۋلىنىڭ قاينار كوزى عوي. تەلەارنانى قوسساڭىز – قاپتاعان ءمان-ماعىناسىز شوۋلار، ۇلتتىق ۇلگى-ونەگەدەن جۇرداي سەريالدار، قازاق مەنتاليتەتىنەن الشاق، ۇلاعاتى جوق ءتۇرلى باعدارلامالار... ەلگە وي سالاتىن، جۇرتتى وياتاتىن، ۇلتتى رۋxتاندىراتىن دۇنيەلەر دىڭكەلەپ تۇر.

ۇلت ءۇشىن قاسىرەتتىڭ زورى – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ توقمەيىلسۋى، ءوزى ءوسىپ-ونگەن تامىردان كىندىك ءۇزۋى باتىستىق دۇلەي كۇشتىڭ ەكسپانسياسى تەكسىزدىككە، تالعامسىزدىققا ۇرىندىرىپ، ۇلتتىق سەزىمنىڭ سونۋىنە سەبەپشى بولىپ وتىر. توعىشارلىق جايلاعان قوعامداعى كەسەلدەرگە قارسى تۇرا الماي كەلەمىز.

ۇلتتىڭ ۇلاعات-ءداستۇرى ساقتالماعان جەردى جىن-شايتان يەكتەيدى، سودان دا شىعار قازاق بالاسى ەشتەڭەگە سەلت ەتپەيتىن قاتىگەز بەزبۇيرەك بولىپ بارادى. بۇل دا قازاقتى قۇرتۋدىڭ ءبىر جولى ما؟ تۇك تۇسىنە المايمىن. «وزىنە-ءوزى قول سالعان…»، «9-قاباتتان سەكىرىپ كەتكەن…». كۇنارا ەستيتىن جاماناتتان جۇرەك تارىنىڭ قاۋىزىنداي سىعىلدى. ورىمدەي جاستار اينالانى تەك قىزىلدى-جاسىلدى تۇستە كورىپ، عاشىق بولاتىن جاستا، رومانتيك بولاتىن كەزەڭدە نەگە ولىمگە باس تىگىپ جاتىر؟

كەيىنگى ايدى قويىپ، اينالاسى 4-5 كۇندە بولعان وقيعالار سانالى ادامنىڭ ساناسىنا ينەدەي قادالىپ، وتكىر پىشاقتاي جانىن تىلگىلەپ جىبەردى. كوكەيدەگى جالعىز سۇراق: «نەگە؟». ادام ءۇشىن كىسى ءولتىرۋ شىبىن شاققان قۇرلى بولماي، ءوز جانىن ءۇزۋ تۇككە تۇرماي قالدى دەگەنگە سەنبەيمىن. سانالى تۇردە وسىنى جاسايدى دەگەنگە يلانبايمىن. سەبەبى نەدە؟ مۇنداي وقىس قادامعا يتەرمەلەۋگە ۇلكەن سەبەپ بولۋى كەرەك قوي. ءوز باسىم ينتەرنەتتەگى نەبىر ويىنداردان كەلگەن كەسەل دەگەنمەن كەلىسەم. بىراق ازداپ قانا! ءتىپتى سونشالىق ومىردەن ءتۇڭىلىپ، اشۋلانىپ، رەنجىپ، ءوزىن جوعارىدان تومەنگە لاقتىرۋ ءۇشىن ساناۋلى سەكۋندتار عانا كەرەك شىعار. بىراق… سول ساناۋلى سەكۋندتار ەس جيعىزۋى، كوز الدىنا ەڭ بولماسا اناسىنىڭ بەينەسىن جىلت ەتكىزۋى، سانا تۇكپىرىندەگى ەڭ ءبىر ساۋلەلى شاق قاس-قاعىمدا ويىنان اينىتۋى ابدەن مۇمكىن. ءتىپتى بولماسا، قورقىنىش پەن ۇرەي! ال سونداي قادام جاساردا ناشا شەگىپ العان دەلىنسە، سەنەم. ەگەر سولاي بولىپ شىققانى اشىق ايتىلسا، جان-جاقتى دۇرىس تەكسەرىلىپ انىقتالسا!

ويتكەنى «ناشاقورلىق مەڭدەگەن»، «اناشا تاراتتى» دەگەندى ءجيى ەستيمىز. ال ءجاسوسپىرىم بالا – ەلىكتەگىش، يلانعىش. كورەيىنشى، تۇك ەتپەس دەگەن قىزىعۋشىلىعىن تاۋەلدىككە اكەپ تۇساپ، ارتىنان قارىزعا باتقانىن ۇقپاي قالعانداعى سوڭعى قادامى – بيىكتەن سەكىرۋ، قالايدا ءومىرىن قيۋ. ءوز ويىم، ارينە. بىراق وسىنىڭ ءبىر ۇشى شىندىققا اكەپ تىرەسە، كىم كىنالى؟ تال بويىندا تارىداي ۇيات قالماعان قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ ءوزى بال تامار تىلدەن ۋ سورعالاتىپ، قۇربىسىن تىزەرلەتىپ كەشىرىم سۇراتاتىنداي قالگە جەتكەن.

ينتەرنەتتى شارلاپ جۇرگەن قىزداردىڭ بەيباستاق ارەكەتىنە، مەنىڭشە، اكە مەن شەشە دە جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى. قازىر ءبىز بۇرمالانىپ كەتەتىن سولقىلداق زاڭ مەن قاتال كۇنكورىستەن قورقىپ قانا تىرلىك كەشكەن تورىققان توبىرعا اينالىپ بارامىز. بابادان جەتەر ونەگەلى وسيەت ۇرپاعىمىزدىڭ بويىنا ۇرىق بوپ قۇيىلسا، قاستەرلى قاسيەتىمەن بالانى داناعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن ەدىك.

ۇرپاعىنا يە بولا الماعان جۇرت ۇلت بولۋدان قالادى. قازاق بولمىسىنىڭ قازىعى تەكتىلىك ەدى، تەكتىلىك تەپكى كورىپ، قازاعىمنىڭ قاسيەتى مەن كيەسى وگەيسىپ، سودان ايىرىلدى. ۇلتتىڭ جادىنان وشىرىلگەن ۇلتتىق قاسيەتتەر بۇل عانا ەمەس. بىزدە ادامي قۇندىلىق باستى ورىندا دەگەن تۇسىنىك جوعالدى. «وزىمنەن، وتباسىمنان اۋلاق بولسا، وزىمە قاتىسى بولماسا، ءبارى دۇرىس. كىنالىلەر جاۋاپ بەرسىن: اتا-انا، مەكتەپ، قالا بەردى ولىمگە يتەرمەلەگەندەر». مىنە، وسىنداي تۇسىنىك باسىم. سوندا قالاي، جاسوسپىرىمدەر، جاستار شەتىنەن ولە بەرسىن بە؟ نەگە بۇل زيالى قاۋىمدى، بيلىكتى، ۇلكەن بۋىندى، قازىرگى قاريانى، اجەنى ويلانتپايدى؟ ءبىر اۋىلدى ۋىزداي ۇيىتىپ، ءبىر اۋىز سوزىمەن بيلەگەن قاريالار قايدا قازىر؟

«ال بۇعان كىم كىنالى» دەگەنگە جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. ءيا، الدىمەن جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان ءىرىپ-شىرىگەن جۇيە كىنالى. ۇل-قىزىنا اراشا بولا الماي، ۇلتتىق مۇددەگە جۇمىس ىستەي الماي وتىرعان وزەگى ءالسىز زاڭى بار ۇكىمەتتەگىلەر كىنالى. قوعامدى كىنالايىق. سوسىن بارىپ… سەن، مەن، ول – ارقايسىمىز كىنالىمىز. وزىنە قول سالعان ءاربىر ءجاسوسپىرىم كوككە ۇشقاندا، «ارقايسىمىزدىڭ قولىمىز قانعا بىلعانىپ جاتىر، موينىمدا كىسى ءولىمى بار» دەگەندى سانالى تۇردە ويلاپ كورىڭىز! ويتكەنى قازاقپەن بىرگە بىتكەن مەيىرىم مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتى جوعالتتىق! ۇرپاعىمىزدىڭ ەشقايدا كەتپەيتىنىن، تۋرا وسى قازاق ەلىندە، ءوز جەرىندە وسى قوعاممەن بىرگە جاسايتىنىن ەستەن شىعاردىق.

…ورىس عالىمى ي.كرافت ابىلاي حان جايىندا: «ول قالىپتاسقان ناقتى جاعدايلارعا قاراي بiردە – رەسەيگە، بiردە – قىتايعا، ەندi بiردە – جوڭعارياعا شىن بەرiلگەن بولىپ كورiنە بiلدi, ال شىن مانiندە ەشكiمگە دە باس يگەن جوق»، – دەپتى. مىنە! ۇلتىن ساقتاپ قالۋدىڭ ۇلگىسى! سودان كەيىن ابىلاي حاننىڭ قاسىندا بۇقار جىراۋ بولدى. ءبىزدىڭ ەلباسىنىڭ دا، قازىرگى ەل پرەزيدەنتىنىڭ دە قاسىندا قازاققا – ۇلتىنا جانى اشيتىن بۇقار جىراۋلار بولىپ كوردى مە؟ ءاي، قايدام؟!

…تالعارداعى ءجاسوسپىرىم شەرزاتتىڭ ءولىمى ەشكىمدى بەيجاي قالدىرماۋعا ءتيىس. قىلمىسكەرلەردىڭ لايىقتى جازاسىن تارتۋى بيلىك تاراپىنان قاتاڭ تۇردە باقىلاۋعا الىنسىن! ۇلتتى جاقسى كورۋ – تەك ونىڭ جاقسىلىعىن عانا كورۋ ەمەس، ەڭ الدىمەن سول ۇلتتىڭ ءالسىز جاقتارى مەن ءالجۋاز تۇستارىن كورە ءبىلۋ. ءوز ۇلتىنىڭ ۇلىن قولى قالتىراماي وپ-وڭاي ولتىرەتىن قوعامدا ۇرپاعىمىزدىڭ الاڭسىز وسۋىنە كەپىلدىك جوق. اتىراۋلىق جاس جىگىتتىڭ اكە-شەشەسىن ءولتىرىپ، سوڭىنان ءوز-وزىنە قول سالۋى دا قوعامدىق رەزونانس تۋعىزۋى كەرەك ەدى، ءسىز بەن ءبىزدى ويلانتۋعا، ەس جيعىزۋعا ءتيىس ەدى. وزىنە ءومىر سىيلاعان اكە-شەشەسىنە باۋىر ەتىنەن جارالعان بالاسىنىڭ وسىنداي وپاسىزدىق جاساۋى – كەلەشەك ۇرپاق، حالىق، قوعام، ۇلت ءۇشىن اسا قاۋىپتى قاسىرەت قوي. تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىندا» اكە-شەشەسىن سىيلاماي، ءتىل تيگىزگەن بالانى ءولىم جازاسىنا كەسەتىنى ايتىلعان. بۇل – دالا زاڭى. بابا زاڭىن ءتىرىلتۋ وركەنيەتكە ۇمتىلعان كەزەڭدە تىم ارتىق شىعار، دەسە دە… قاشان ەس كىرەدى بىزگە، ساناسى تۇنىق ەستىلەر قالدى ما؟

بەكجان تۇرىس

Abai.kz