Fariza Ongharsynova - 85 jyl!

Biyl tughanyna 85 jyl tolatyn aqyn Fariza Ongharsynova qaytalanbas qoltanbasymen últtyq ruhaniyatymyzda qasterli oryn alyp túrghan  erekshe shygharmashyl túlgha ghoy. Fariza apaydy poeziya padishasy, ólen-sózding patshayymy deytin. Óitkeni ol kisi shyn mәnindegi úly aqyn boldy. Ony barsha júrt oily sózder túnghan lirikasy, órshil ólenderi men poemalary ýshin, tiytimdey jasandylyghy joq erekshe bolmysy ýshin, meyirimdi jýregi, kirshiksiz kónili ýshin qadir tútty. Barsha júrt ýlken-kishisine, әleumettik tegine, jynysyna qaramay, әsirese jastar jaghy airyqsha qadirledi. Aqyn әpkesi manyna ýiirilip jýretin, aqyndyqqa qol sozghan qyzdar qanshama edi.

Mening úghymymda, Fakendi halyqtyng riyasyz sýiispenshiligine bólegen – tamasha poeziyasymen astasa kórinis tabatyn shynshyldyghy, әdiletsýigishtik qasiyeti, әdildigi, әr mәselege ózindik kózqarasy edi.   Fariza apayymyz ólenine әrqashan janymen sýigenin, shyn sýisingenin, sonday-aq únatpaghanyn da arqau etti. Óz týigenin tanytugha kelgende eshteneden taysalmaytyn, ójet minez kórsetip, batyl sóileytin. Ol Mahambet jyrlarynan nәr alghan, ór minezimen, órshil jyrlarymen daralanghan minezdi aqyn edi. Otanshyl bolatyn.

Halyq qalaulysy retinde Mәjiliste qyzmet istegen jyldary memlekettik tәuelsizdikti bayandy etuge baghyttalghan isterge ayanbay ýlesin qosty. Ádebiyet pen mәdeniyet mәselesin údayy nazarda ústady.  Esimde, parlamentte mәdeniyet turaly әzirlengen zang jobasyn qarau oilastyrylyp jýrgen shaqta menen de úsynys, pikir súraghan edi. Men ol kezde jazushylar odaghynda isteytinmin, sol shaqta barshamyzdy tolqytqan jәitterdi eske salyp, óz bilgenimshe, zanda eskeriluge tiyis degen tústaryn qaghazgha týsirip bergenmin.  Sonda apayymyz ýkimetten zang jobalary oryssha jazylyp týsetinin,  parlamentshilerding de olardy sol qalpynda qarastyra beruge ong iyqtaryn berip túratynyn aityp qynjylyp edi.

Fakeng zandardyng memlekettik tilde jazylyp, qabyldanugha tiyistigin kótergen jәne sol tarapta naqty әreket etken qayratker bolatyn. Ol kisi óz tarapynan qazaq tilinde otbasy, ana men bala taghdyry, olardy qorghau, balalardyng qúqtary jayynda zang jobalaryn jasap, talqylaugha  úsynghan. Búl qazaq tilinde – memlekettik tilde jasalghan túnghysh qújattar edi, Fakeng búl tarapta pioner bolyp, qazaq parlamentine ýlgi kórsetti.

Jalpy, Fakenning zanshygharushylyqta ústanatyn kózqarasy, mening oiymsha, onyng qayta qúru jyldary jariyalaghan publisistikasynda meylinshe aiqyn tújyrymdalghan deuge bolady. Ol ózining últ mýddesi, últtyq til taghdyry, últtyq tәrbie haqyndaghy oilaryn parlament qabyrghasyndaghy qyzmetining túghyry etkenine kýmәn joq. Osy jerde Fariza apayymnyng ózindik tәuelsiz kózqarasy, eshtenege alandamaytyn kesimdi sheshimi mening taghdyrymda óte manyzdy da kýrt betbúrysty ról atqarghanyn atap aitqym keledi. Búl ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldarynyng ortasynda bolghan oqigha edi. Men ortalyq komsomol komiytetining nasihat bóliminde qatardaghy jauapty qyzmetker bolatynmyn.

Birde Fakeng menen ózining qaramaghyna kelip birge júmys isteuge qalay qaraytynymdy súrady. Apaydyng «Leninshil jas» (qazirgi «Jas alash») gazetining batys ólkedegi menshikti tilshisi qyzmetinen Almatygha auysqanyna tórt-bes jylday bolghan. Kelgen bette «Qazaqstan pioneri» gazetining redaktory lauazymyna bekigen-tin. Meni sol redaksiyadaghy júmysqa shaqyryp túrghan-dy. Búl men kýtpegen, mýldem tosyn jaghday edi. Sonda da men kóp oilanbastan, birden, quana baratynymdy aittym.

Múnday sheshimge oilanbay keluimning belgili bir sebepteri bar-tyn. Al sonau sebepterding biregeyi mynau: mening shygharmashylyq dertine úshyraghanyma edәuir uaqyt bolghanmen, mandytyp jazghanym shamaly jәne sol azyn-aulaq jazghandarymnyng ózining jaryq kórgenderi tipti mardymsyz edi. Sondyqtan da әldebir basylymnyng óz ishinde qyzmet isteu búl týitkildi sheshuge jaqsy mýmkindik beretin shyghar dep oilaghanmyn.

Kóp úzamay Fakeng mening kandidaturama kelisim alghanyn habarlap, tez redaksiyagha keluimdi kýtetinin aitty. Alayda basshylarym maghan eshtene demedi, men de ýn-týnsiz júmysymdy istep jýre berdim. Eki-ýsh kýnnen song apayym qatqyl ýnmen nege keshigip jatqanynymdy súrady. Olardyng ózine kelisimin bergenin, ýndemese –  baryp súrau kerektigin aityp, telefon trubkasyn qoya saldy.

Men iydeologiya jónindegi hatshy Teliman Sauranbekovke kirdim. Fariza Ongharsynovanyng balalar gazeti redaksiyasynda qyzmet atqarugha shaqyrghanyn, búl úsynystyng mening algha qoyghan maqsatyma say kelip túrghanyn, sol sebepti sonda baruyma rúqsat bersenizder degen ótinishimdi bildirdim. Tәkeng maghan oilana qarap, birer súraq qoydy. Aqyry aqyldasyp kórmekke birinshi hatshy Zaqash Kamaliydenovke ketti.

Zaqang maqúldapty, úzamay men «Qazaqstan pioneri» gazetining jauapty hatshysy qyzmetine bekidim. Búl lauazym redaktordyng orynbasary ispetti mәrtebege say keletin, tiyisinshe ortalyq komiytetting nomenklaturasyna kiretin-di, sodan da shyghar, apparattyng jalpy jinalysynda meni jana qyzmetke saltanatty týrde shygharyp saldy. Men birinshi basshymyz bastaghan qyzmettesterim aldynda, ózimning ertedegi oishyldar aitqanday, ghúmyrymdy úzaqqa sozylghan bir tәrbie jelisi dep sanaytynymdy, komsomolda kóp nәrse ýirengenimdi, jana júmysymda da bilmeytinderimdi biluge tyrysu jolynda ózimdi ózim tәrbiyeley beretinimdi aittym.

Shynynda da gazet júmysynda maghan beytanys nәrseler kóp edi. Fakenning aqyl-kenesin aita otyryp sheksiz senim artuy, alghashqy kýnderde búryn jauapty hatshy mindetin atqarghan bólim mengerushisi, qazirgi ýlken jazushy Mәdy Ayymbetovting qaltqysyz kómektesip túruy arqasynda, tapsyrylghan lauazymgha jýkteletin mindetterdi qysqa merzimde jan-jaqty iygerip alugha kiristim.

Sol jyly auyl sharuashylyghyn damytugha eleuli ýles qosqan tyng iygerushi qostanaylyq mehanizator Kәmshat Dónenbaeva Sosialistik Enbek Eri ataghyn alghan. Tamasha aqyn ghana emes, qalamy jýrdek jurnalist apayymyz onyng auylyna baryp qaytty, shúghyl týrde «Bizding Kәmshat» degen derekti povesti jazyp, 1976 jyly jaryqqa shyghardy. Kóp úzatpay osy ataqty traktorshy qyz turaly «Qazaqtyng bir qyzy bar Kәmshat degen» atty poemasyn jazdy. Jas úrpaqqa arnap jazghan óleninde jas óskin bop: «Batyr qyzy halqymnyng Kәmshat apay – maqtanym. Men de soghan talpyndym, atyn este saqtadym. Júldyzdayyn eng kórkem jarqyraydy ordeni, «Batyr bol, – dep, – sen de erten» shaqyrghanday ol meni», – dep jyrlady.

Fariza Ongharsynovanyn  shygharmalarynda әiel taqyryby negizgi oryn alatyny belgili, ol kisi tek Kәmshat syndy enbek adamyn ghana emes, qazaqtyng nebir aituly, ónerli qyzdaryn  jyryna qosty. «Tartady bozbalany magniytim» dep әnshi Mayrany, «Sayraghan Jetisudyng búlbúlymyn» dep aqyn Sarany jyrlady.  Qazaqtyng kompozitor qyzy Ghaziza Júbanova, ataqty Qúrmanghazynyng shәkirti bolghan kýishi Dina Núrpeyisova, әnshiler Biybigýl Tólegenova, Roza Baghlanova, aqyn Mәriyam Hakimjanova, batyr qyzdar Áliya Moldaghúlova men Mәnshýk Mәmetova dastandaryna, ólenderine arqau boldy.

Fakeng kóptegen ólen-jyrlarynda qyz-kelinshekterding jiyntyq beynesin somdady. Asyl sezim, ghashyqtyq, mahabbat jayyndaghy ólenderi Fakenning erekshe daryny men ýzdiksiz izdenisi nәtiyjesinde jastardyng kónilinen shyghyp jatty.

Býkilhalyqtyq shygharmashylyq túlghagha ainalghan Fariza Ongharsynova «Bireudi jaqsy kórgen qanday jaqsy – núrlanyp ketedi eken bar ainalan! – dep barshany sýisindire jazdy. – Jaqsy kóru, jaqsy kóru, ne degen keremet en! Ómirdi sezinuge, quanyp kóz iluge – adamgha jaqsy kóru kerek eken», – degen sózdermen adam balasyna asa qajet ghajap sezim jayyndaghy kópting janyn jadyratatyn týiindi oiyn aitty.

Men Fakenning qol astynda 1975–1978 jyldary ýsh jyl istedim. Ol maghan sheksiz senim artty. Tipti men sol shaqtaghy qalyptasqan standartty ahualgha keregharlau bastama kótergenimde de qolymdy qaqpady. Mәsele bylay bolghan edi. Men mektepterde, pioner úiymdarynda júmys isteytin internasionaldyq dostyq, qysqasha KID dep atalatyn klubtardyng tym tar úghymda týsinip-qarastyrylatynyna balalardyng ózderining nazaryn audarugha tyrysqanmyn. Sol maqsatpen dostyq turaly arnayy maqala jazyp jariya ettim. Redaksiyagha internasionaldyq dostyq klubtary, әr últ balalary, tipti ózara derbes eki tilde tәrbie kórip ósip kele jatqan shәkirtter arasyndaghy qarym-qatynastar jónindegi oqushy hattary topyrlap kele bastady. Biz olardy qorytyp, toptap jariyalap jýrdik.

Gazet betinde ýlken disput kóterildi. Jas órken oqyrmandarymyz keybir ózge últ balalarynyng ózindey qúrbylaryna ashyq mensinbeushilikpen qarap, eskirgen laqaptarmen mazaqtaytynyn aitty. Ásirese til mәselesine erekshe nazar audardy, tilding manyzyn jyrlaghan qazaq, qyrghyz aqyndardyng ólenderinen mysaldar keltirip, óz tiline nemqúrayly qaraytyn, tipti bilmeytin jәne bilgisi de kelmeytin qúrbylaryn synady. Sonday toptamalardyng birinen óz ishimizdegi «qyraghy kóregender» jazugha bolmaytyn jәitti, yaghny «sayasy qate» tauyp, tiyisti oryndargha jetkize qoyypty. Sodan birazgha sozylghan sergeldeng bastaldy.

Fariza apayym maghan eshqanday renish bildirgen joq, gazet betine shygharghan iydeyamnyng dúrystyghyn jogharydaghylargha dәleldeuime, óz pozisiyamdy ózimning qorghauyma tolyq mýmkindik berdi. Men marksizm-leninizm klassikterinen, partiyalyq qújattardan toqyghandarymdy algha tartyp, jýrgizgen pikirtalas baghytynyng da, mazmúnynyng da qate emes ekenine búltartpas argumentter keltirdim. Aqyry mәsele mening týsinik jazyp beruimmen ayaqtaldy. Al redaksiyadan bir is papkasyna toltyryp alyp ketken oqushy hattary ishinen keybir shetin dep tauyp kerek kórgenderin alyp qalyp, basqasyn qaytaryp bergen-tin.

Múnday oy qaqtyghystarynyng balalar ghana emes, eresekter arasynda biyleushi partiyanyng Qayta qúru sayasaty óristegen shaqta da, tipti tәuelsizdikke qol jetkizgen jyldarda da  oryn alyp jýrgenine Fakeng naqty mysaldar keltirip,  ózining maqalalarynda ashyna jazyp jýrdi.

Últtyq dәstýrdi qasterleude Fakenning tipti sheteldikter aldynda jeke basynyng qalay ymyrasyz kózqaras tanytqanyn sonday jәitke kuә bolghan zamandastary tanghala, sýisine aityp, jazyp ketkenin bilemiz.

Onyng ghalamat poeziyasymen susyndap qana qoymay, ústanymdarynan da ýlgi alu býgingi úrpaqqa qajet-aq. Fariza Ongharsynova әserli de pәrmendi ghajap shygharmashylyghymen, kýlli bitim-bolmysymen әrqashan oqyrman jadynda, әrqashan bәrimizben birge.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz