Ádebiyet – adamzat mәdeniyetining ajyramas bóligi, ghasyrlar boyy qoghamnyng ruhaniy-tanymdyq damuynyng ainasy bolyp kele jatqanyna bir talay ghasyr boldy. Al qazirgi kezende ghylym men tehnologiyanyng qarqyndy damuy, sonyng ishinde jasandy intellektting (JI) ómirimizge enui, әdebiyetke jana mýmkindikter men qily súraqtar әkeldi. Ghalymdardyng neshe oilanyp, bizge úsynghan ChatGPT sekildi JY jýieleri shygharmashylyq prosess pen әdebiyet әlemin qalay ózgertpek degen zandy saualdyng da tuyndauy sózsiz.

Jasandy intellektting әdebiyetke yqpaly, onyng bolashaghy jәne osy tehnologiyanyng mýmkindikteri men qauipteri turaly oilanu kezendik taqyryp bolmaq. Ádebiyet pen jasandy intellektining baylanysy men әleueti turaly aitsaq, qazir shetelderde jasandy intellekt әdebiyette birneshe jolmen qoldanyla bastady: Birinshiden, shygharmashylyq jazu. ChatGPT siyaqty jýieler avtorlargha iydeyalar úsynu, mәtin jazu nemese sujet qúruda kómek kórsetedi. Mysaly, jazushylar mәtin jazu prosesin jyldamdatyp, stilidi әrtaraptandyru ýshin JIY-di qoldanady. Osyghan baylanysty kóptegen qalamgerler shygharmashylyq barysynda dialogtar jazugha nemese sipattamalar beruge JIY-di paydalanady. Ekinshiden, audarma jәne mәtin óndeu salasynda da atalghan aqyldy qúraldyng paydasy zor ekenin joqqa shygharmaymyz. Shyny kerek, JY audarma sapasyn aitarlyqtay jaqsartty. Google Translate, DeepL siyaqty jýieler, sonday-aq ChatGPT, mәtinning stilistikalyq erekshelikterin saqtay otyryp, kórkem audarma jasaugha mýmkindik beredi. Búl bolashaqta әsirese әlem әdebiyetining әrtýrli halyqtargha qoljetimdi boluyn jenildetedi. Ýshinshiden,  әdebiyet zertteuleri ýshin tiyimdi bolmaq. Ádebiyettanushylar JY kómegimen myndaghan kitapty qysqa ghana uaqyt ishinde taldap, oghan kózqarasyn aita alady. Mysaly, JY tarihy shygharmalardy, stilidik erekshelikterdi nemese avtorlardyng shygharmashylyq evolusiyasyn zertteude kómegi basym.

Búl túrghyda biz bolashaqta qalamgerlerding oqyrmanmen baylanys mәselesin qalay sheshim etui turaly da toqtalghan jón.  ChatGPT әdebiyetke degen qyzyghushylyqty arttyratyn qúral retinde júmys istey alady. Oqyrmandargha úsynystar jasau, kitap talqylaugha qatysu nemese mәtinderdi týsindiru siyaqty aluan týrli jolmen ol әdeby tanymdy arttyryp, oi-sanany keneytuge kómektesedi. Mysaly, 2021 jyly GPT-3 jýiesi avtorlarmen birge kórkem әngimeler jazuda qoldanyldy. Qalamgerler sujetterdi damytyp, dialogtar qúru ýshin JY úsynystaryn paydalanghan. Búl әdis zamanuay ýlgide әdebiyette shygharmashylyq seriktestikting jana týrin ashty.

JY men әdebiyet turaly aita kele, dәstýr men tehnologiyanyng ýilesimi haqynda da oilanugha tura keledi.  Meninshe, bolashaqta әdebiyette jana janrlar payda boluy mýmkin. Búghan da JY kómektesui әbden yqtimal. Endi JIY-ding ózi shygharmashylyq proseske qatysu arqyly «JY ýlgisindegi әdebiyeti» siyaqty úghymdar da bizding әdeby ómirimizge eneri anyq. Mysal: 2020 jyly Japoniyada jasandy intellekt jazghan roman әdeby bayqaugha úsynylyp, qysqa tizimge endi. Búl tәjiriybe JY shygharmalarynyng sapasynyng joghary dengeyge jetkenin kórsete aldy.

Qogham osylay damyp, tehnologiyalar kýn sayyn janara berse, JY arqyly әdebiyetke qoljetimdilik  te arta týsedi. JY negizindegi audarma jәne mәtin jasau tehnologiyalary әlem әdebiyetining san týrli shygharmalaryn әp sәtte aldynyzgha jayyp salyp otyratyn bolady. Sonymen birge, búryn qoljetimsiz bolghan siyrek shygharmalar jana oqyrmandargha tanystyrylady.

Osy orayda JIY-ding әdebiyet әlemine әkeletin artyqshylyqtary men shekteuleri haqynda da aita keltken dúrys. ChatGPT avtorlargha mәtin jazuda uaqyt ýnemdeuge mýmkindik beredi. Shygharmashylyq barys kezinde ol tyng iydeyalar men qosymsha sujetter úsyna alady. Sodayn keyin tildik kedergiler búrynghygha qaraghanda tym kóp bolmaytyny sózsiz. ChatGPT audarma sapasyn jaqsarta otyryp, әdebiyetterdi jahandyq dengeyde tanystyrady.   Al onyng shekteuleri retinde shygharmashylyqtyng týpnúsqalyq әserin aldymen aitar edik. JY úsynghan mәtinder keyde kóshirmelik sipatqa iye. Yaghni, ol búryn jariyalanghan keybir aqparatty qayta dayyndap berui mýmkin. Búl әdebiyetting kórkemdik qúndylyghyna orasan ziyan tiygizedi. Taghy bir jayt, avtorlyq qúqyq mәselesi. JY arqyly jasalghan mәtinderding avtorlyghy kimge tiyesili degen súraq әli de talqylanyp keledi. Salagha qatysty ghalymdar búl turaly aitylymdaryn alda jariyalaytyn da shyghar.

Búl qúral alda әlem әdebiyetining mәdeny әrtýrliligine әser etetinin de ghalymdar boljap otyr. Ádebiyetting jahandanuy men mәdeny qúrylymyn saqtau arasyndadaghy tepe-tendikti saqtau qajet ekenin de týsingenimiz abzal.   Keybir ghalymdardyng aituynsha, әlem әdebiyeti birtútas kenistikke ainalyp, últtyq erekshelikter joghaluy mýmkin degen qauip bar. Degenmen, JY jergilikti tilder men әdebiyetterdi zerttep, saqtap qalugha da kómektesedi. Óz әdebiyetimiz turaly aitar bolsaq, jasandy intellekt Abay Qúnanbayúly, Múhtar Áuezov sekildi túlghalardyng shygharmalaryn әlemge tanystyruda audarma men taldama júmystarynda tiyimdi qúral bola alsa eken degen izgi ýmitimiz bar ekenin de jasyrmaymyz.

Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz