ادەبيەت – ادامزات مادەنيەتىنىڭ اجىراماس بولىگى، عاسىرلار بويى قوعامنىڭ رۋحاني-تانىمدىق دامۋىنىڭ ايناسى بولىپ كەلە جاتقانىنا ءبىر تالاي عاسىر بولدى. ال قازىرگى كەزەڭدە عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ قارقىندى دامۋى، سونىڭ ىشىندە جاساندى ينتەللەكتتىڭ (جي) ومىرىمىزگە ەنۋى، ادەبيەتكە جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن قيلى سۇراقتار اكەلدى. عالىمداردىڭ نەشە ويلانىپ، بىزگە ۇسىنعان ChatGPT سەكىلدى جي جۇيەلەرى شىعارماشىلىق پروتسەسس پەن ادەبيەت الەمىن قالاي وزگەرتپەك دەگەن زاڭدى ساۋالدىڭ دا تۋىنداۋى ءسوزسىز.

جاساندى ينتەللەكتتىڭ ادەبيەتكە ىقپالى، ونىڭ بولاشاعى جانە وسى تەحنولوگيانىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن قاۋىپتەرى تۋرالى ويلانۋ كەزەڭدىك تاقىرىپ بولماق. ادەبيەت پەن جاساندى ينتەللەكتىنىڭ بايلانىسى مەن الەۋەتى تۋرالى ايتساق، قازىر شەتەلدەردە جاساندى ينتەللەكت ادەبيەتتە بىرنەشە جولمەن قولدانىلا باستادى: بىرىنشىدەن، شىعارماشىلىق جازۋ. ChatGPT سياقتى جۇيەلەر اۆتورلارعا يدەيالار ۇسىنۋ، ءماتىن جازۋ نەمەسە سيۋجەت قۇرۋدا كومەك كورسەتەدى. مىسالى، جازۋشىلار ءماتىن جازۋ پروتسەسىن جىلدامداتىپ، ءستيلدى ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن جي-ءدى قولدانادى. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن قالامگەرلەر شىعارماشىلىق بارىسىندا ديالوگتار جازۋعا نەمەسە سيپاتتامالار بەرۋگە جي-ءدى پايدالانادى. ەكىنشىدەن، اۋدارما جانە ءماتىن وڭدەۋ سالاسىندا دا اتالعان اقىلدى قۇرالدىڭ پايداسى زور ەكەنىن جوققا شىعارمايمىز. شىنى كەرەك، جي اۋدارما ساپاسىن ايتارلىقتاي جاقسارتتى. Google Translate, DeepL سياقتى جۇيەلەر، سونداي-اق ChatGPT, ءماتىننىڭ ستيليستيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، كوركەم اۋدارما جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل بولاشاقتا اسىرەسە الەم ادەبيەتىنىڭ ءارتۇرلى حالىقتارعا قولجەتىمدى بولۋىن جەڭىلدەتەدى. ۇشىنشىدەن،  ادەبيەت زەرتتەۋلەرى ءۇشىن ءتيىمدى بولماق. ادەبيەتتانۋشىلار جي كومەگىمەن مىڭداعان كىتاپتى قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە تالداپ، وعان كوزقاراسىن ايتا الادى. مىسالى، جي تاريحي شىعارمالاردى، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەردى نەمەسە اۆتورلاردىڭ شىعارماشىلىق ەۆوليۋتسياسىن زەرتتەۋدە كومەگى باسىم.

بۇل تۇرعىدا ءبىز بولاشاقتا قالامگەرلەردىڭ وقىرمانمەن بايلانىس ماسەلەسىن قالاي شەشىم ەتۋى تۋرالى دا توقتالعان ءجون.  ChatGPT ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىراتىن قۇرال رەتىندە جۇمىس ىستەي الادى. وقىرماندارعا ۇسىنىستار جاساۋ، كىتاپ تالقىلاۋعا قاتىسۋ نەمەسە ماتىندەردى ءتۇسىندىرۋ سياقتى الۋان ءتۇرلى جولمەن ول ادەبي تانىمدى ارتتىرىپ، وي-سانانى كەڭەيتۋگە كومەكتەسەدى. مىسالى، 2021 جىلى GPT-3 جۇيەسى اۆتورلارمەن بىرگە كوركەم اڭگىمەلەر جازۋدا قولدانىلدى. قالامگەرلەر سيۋجەتتەردى دامىتىپ، ديالوگتار قۇرۋ ءۇشىن جي ۇسىنىستارىن پايدالانعان. بۇل ءادىس زامانۋاي ۇلگىدە ادەبيەتتە شىعارماشىلىق سەرىكتەستىكتىڭ جاڭا ءتۇرىن اشتى.

جي مەن ادەبيەت تۋرالى ايتا كەلە، ءداستۇر مەن تەحنولوگيانىڭ ۇيلەسىمى حاقىندا دا ويلانۋعا تۋرا كەلەدى.  مەنىڭشە، بولاشاقتا ادەبيەتتە جاڭا جانرلار پايدا بولۋى مۇمكىن. بۇعان دا جي كومەكتەسۋى ابدەن ىقتيمال. ەندى جي-ءدىڭ ءوزى شىعارماشىلىق پروتسەسكە قاتىسۋ ارقىلى «جي ۇلگىسىندەگى ادەبيەتى» سياقتى ۇعىمدار دا ءبىزدىڭ ادەبي ومىرىمىزگە ەنەرى انىق. مىسال: 2020 جىلى جاپونيادا جاساندى ينتەللەكت جازعان رومان ادەبي بايقاۋعا ۇسىنىلىپ، قىسقا تىزىمگە ەندى. بۇل تاجىريبە جي شىعارمالارىنىڭ ساپاسىنىڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتكەنىن كورسەتە الدى.

قوعام وسىلاي دامىپ، تەحنولوگيالار كۇن سايىن جاڭارا بەرسە، جي ارقىلى ادەبيەتكە قولجەتىمدىلىك  تە ارتا تۇسەدى. جي نەگىزىندەگى اۋدارما جانە ءماتىن جاساۋ تەحنولوگيالارى الەم ادەبيەتىنىڭ سان ءتۇرلى شىعارمالارىن ءاپ ساتتە الدىڭىزعا جايىپ سالىپ وتىراتىن بولادى. سونىمەن بىرگە، بۇرىن قولجەتىمسىز بولعان سيرەك شىعارمالار جاڭا وقىرماندارعا تانىستىرىلادى.

وسى ورايدا جي-ءدىڭ ادەبيەت الەمىنە اكەلەتىن ارتىقشىلىقتارى مەن شەكتەۋلەرى حاقىندا دا ايتا كەلتكەن دۇرىس. ChatGPT اۆتورلارعا ءماتىن جازۋدا ۋاقىت ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. شىعارماشىلىق بارىس كەزىندە ول تىڭ يدەيالار مەن قوسىمشا سيۋجەتتەر ۇسىنا الادى. سوداين كەيىن تىلدىك كەدەرگىلەر بۇرىنعىعا قاراعاندا تىم كوپ بولمايتىنى ءسوزسىز. ChatGPT اۋدارما ساپاسىن جاقسارتا وتىرىپ، ادەبيەتتەردى جاھاندىق دەڭگەيدە تانىستىرادى.   ال ونىڭ شەكتەۋلەرى رەتىندە شىعارماشىلىقتىڭ تۇپنۇسقالىق اسەرىن الدىمەن ايتار ەدىك. جي ۇسىنعان ماتىندەر كەيدە كوشىرمەلىك سيپاتقا يە. ياعني، ول بۇرىن جاريالانعان كەيبىر اقپاراتتى قايتا دايىنداپ بەرۋى مۇمكىن. بۇل ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك قۇندىلىعىنا وراسان زيان تيگىزەدى. تاعى ءبىر جايت، اۆتورلىق قۇقىق ماسەلەسى. جي ارقىلى جاسالعان ماتىندەردىڭ اۆتورلىعى كىمگە تيەسىلى دەگەن سۇراق ءالى دە تالقىلانىپ كەلەدى. سالاعا قاتىستى عالىمدار بۇل تۋرالى ايتىلىمدارىن الدا جاريالايتىن دا شىعار.

بۇل قۇرال الدا الەم ادەبيەتىنىڭ مادەني ارتۇرلىلىگىنە اسەر ەتەتىنىن دە عالىمدار بولجاپ وتىر. ادەبيەتتىڭ جاھاندانۋى مەن مادەني قۇرىلىمىن ساقتاۋ اراسىنداداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ قاجەت ەكەنىن دە تۇسىنگەنىمىز ابزال.   كەيبىر عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، الەم ادەبيەتى ءبىرتۇتاس كەڭىستىككە اينالىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر جوعالۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ بار. دەگەنمەن، جي جەرگىلىكتى تىلدەر مەن ادەبيەتتەردى زەرتتەپ، ساقتاپ قالۋعا دا كومەكتەسەدى. ءوز ادەبيەتىمىز تۋرالى ايتار بولساق، جاساندى ينتەللەكت اباي قۇنانبايۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ سەكىلدى تۇلعالاردىڭ شىعارمالارىن الەمگە تانىستىرۋدا اۋدارما مەن تالداما جۇمىستارىندا ءتيىمدى قۇرال بولا السا ەكەن دەگەن ىزگى ءۇمىتىمىز بار ەكەنىن دە جاسىرمايمىز.

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz