Qyrym handyghynyng elshisi jaghalbayly Jan Búldyy haqynda
![](https://abai.kz/content/uploads/2025/02/YGH-Aq-59wU.jpg)
Kishi jýzding Jetiru birlestigindegi Jaghalbayly ruynyng shyghu tegi jayly tarihshylardyng payym-boljamdary san-aluan. Sonyng ishinde birizdiligi saqtalghan joramal, ol Jaghalbayly atauynyng «jaghaltay qúsy» totemine baylanysty ataluy jәne IX-X ghasyrlardaghy Oghyz-pesheneg dәuirindegi alaýiindili (alaintli) taypasynan tarap, Qypshaq-Altyn Orda dәuirinde qypshaq rularyna jútylyp, Noghay dәuirinde bólek ru bolyp qalyptasqan degen joramal.
Etnonimdik túrghydan, búl joramalgha negiz, alajýndili maghynasyndaghy «alaintli» etnoniymining «jaghal» etnoniymimen maghynalas kelui ghana emes, alaýiindili taypasynyng da jaghaltay (jaghalbay, yagalbay) qúsyn kie tútqany jәne taypalyq tanbasynyng da jaghalbayly tanbasymen
úqsastyghy. Bashqúrt halqynyng qúramyndaghy burzyan taypasynyng da ejelgi rularynyng biri munash pen yaghylbay. Osy burzyan taypasy men qyrghyzdyng jaghalmay ruynyng tanbalary da Jaghalbaylynyng rulyq tanbasymen sәikes keledi
. Jaghalbaylynyng tanbasy qazaq arasynda balgha, shekkish atalghanymen, bashqúrttyng tanbasyn tarihshylar kónekóz qariyalardyng sózine sýienip «epkini qatty qús» dep suretteydi.[1. 62,63,78 bet] Bolmysynda jaghaltay - túrqy shaghyn, ekpini qatty, jemtigin úshyp jýrip aulaytyn, súnqar tektes jyrtqysh qús. Manghystau jerinde jatqan anshylardyng piri Jaghalbayly Qússhy ata esimi de jaghaltay totemimen saryndas bolsa kerek.
Al rulyq qalyptasuy jayly joramal, Jaghalbayly ruynyng Altyn Orda úlysyn qúraghan «92 bauly ózbektin» (qypshaq) ishinde atalmauyna baylanysty, búl ru - bólek ru retinde Altyn Orda dәuirinen keyin qalyptasqan degen payym negizinde týzilgen. Búl turaly tarihshy R.D.Temirghaliyev óz bayandamasynda «Jetiru birlestigining ishinde Jaghalbayly ruy ghana 92 taypanyng ishinde kezdespeydi. Basqa birlestikter ishinen keyin bólinip shyqqan ru boluy mýmkin. Edil noghaylarynda jaghalbayly ruy nayman taypasynyng bir tarmaghy bolghan. Olardyng «T» әriptes tanbasy qazaq ishindegi jaghalbaylynyng tanbasymen birdey. Noghaylynyng qypshaq taypasynyng ishinde de I «әlip» tanbaly yaghylbayly ruy bolghan. Ózbek taypalary arasynda jaghalbayly tarmaghy nayman, qypshaq rularynda kezdesedi. Bashqúrttarda yagylbayly ruy burzyan taypasynyng qúramynda bolghan. Qaraqalpaqtarda jaghaltay ruy qypshaq taypasynyng qúramyna kirgen», -dep bayandaydy. [2. 56 bet].
Qazaq qúramyndaghy Jaghalbayly óz ishinde Myrza, Lez bolyp eki tarmaqqa bólinedi. Endi osy zamanda Jaghalbaylynyng noghay, bashqúrt, qazaq, qyrghyz, ózbek halyqtarynyng qúramynda sonau Qyrymnan bastap Aughanstangha deyingi aralyqta shashyray qonystanuyn, kezinde Lez tarmaghynyng Qyrym týbegi men Qapqaz etegindegi jazyqta, al Myrza tarmaghynyng Aral tenizi men Jiydeli-Baysynda (Ferghana jazyghy) qalyptasyp, ómir sýrgendigimen týsindiriledi.
XVII-ghasyrdyng sonynda, Tәuke hannyng biyligi kezinde, Alashtyng alty biyining biri, kishi jýzding tóbe bii jaghalbayly Shegen by bolghan. [3. 82 bet]. Olay bolsa, Aral tenizi men Jiydeli-Baysyndy mekendegen Jaghalbaylynyng Myrza tarmaghy sol kezding ózinde-aq bólek ru retinde qazaq handyghynyng qúramynda bolghangha úqsaydy. Al «el airylghan» bolghanda Edilden ketip, Jayyqtyng bergi betine shyghyp qalghan Lez tarmaghy qazaq qúramyna, Tәuke han Jetiru birlestigin qúrghan kezde kirse kerek. Osy tústa Jaghalbaylynyng shejiresin týzgen Shegen by Lez tarmaghyn Búldyi, Aqqoja, Bódes, Beskýrek, Esirqoja degen bes atagha, al Myrza tarmaghyn Bilis, Malatau, Siraqty, Balqoja, Ormantay, Qútpanay, Bozbet dep jeti atagha bóledi. [4. 260 bet]. Osylaysha on eki ata Jaghalbayly týziledi. Osylaysha Jaghalbayly qazaq qúramyna bólek ru retinde kiredi.
Osy jerden Qyrym men Noghay dalasynda qalghan Jetiru men jaghalbaylygha qatysty etnonimder men toponimderdi terip talghamay-aq, osy zertteu maqalasynyng negizgi maqsatyna bet búrsaq, ol Lez tarmaghynyng bir atasy bolghan Búldyy jayly auyzeki shejirede aitylyp jýrgen joramaldar men derekterdi saralap, oy týy.
XVI-ghasyrda Qyrym handyghynyng Mәskeu kinәzdigimen qarym-qatynasynda 1558-1574 jyldar aralyghynda elshilik qyzmet atqaryp tarihta qalghan Búldyy (Janbúldyi, El Boldy) degen kisi bar. 1574-jyly Mәskeude qartayyp qaytys boldy degen derekke sýienip, ómir sýrgen jyldaryn 1500-1574 jj shamasy dep boljaymyz. Orys jazba derekterinde aty Bolduy, El-Bolduy, Djan-Boldy, Yan-Bolduy, Yanbolduy dep әr tilmashtyng sóileu mәnerine baylanysty әrtýrli jazylady. Osy Jan Búldyidy halyq ishindegi auyzeki shejire Jaghalbaylynyng Búldyy tarmaghynyng atasy sanaydy. [4. 260 bet]. Osy derekting shynayylyghyna kóz jetkizu ýshin, kózimdi eki qolmen kólegeyley tarih terezesine ýnilip, derekter suyrtpaqtap, tәpsirin tarqatyp kórmekpin.
Qyrym týbegining qúrlyqqa úlasar moynaghyndaghy Or-Qapy bekinisinen әri qaray batys Dәshti-Qypshaghynyng «jabayy dalasy» bastalady. Osy dala 1470-jyldardan beri Edigening nemeresi, Ýlken Ordanyng bekterbegi Temirding iyeligindegi Manghyt (noghay) úlysynyng jeri edi. Shalkiyiz jyraudyng - «Temir edi biyimiz, teniz edi halqymyz» - dep jyrlaytyn zamany osy. 1502-jyly Ýlken Orda qúlaghan song Qyrym handyghyna baghynghan búl úlys, keyin Noghay ordasy ydyray bastaghanda, sapyrylysqan kóshten odan sayyn kóbeygen. Osy «sansyz noghay» Qyrym tarihynda Batys noghaylary (Edisan ordasy), Shyghys noghaylary (Jemboylyq, Edishkól ordalary) dep atalyp, jalpylama Qyrym noghaylary atalyp ketken.
Biz sóz etkeli otyrghan Búldyi, osy aitylghan Qyrym noghaylarynan boluy bek mýmkin. Jalpy qazirgi tarih ghylymynda Qyrym handyghy tarapynan jetken jazba derekter joqtyng qasy. Bolsa da óte tapshy, mardymsyz. Oghan sebep 1736-jyly Resey patshalyghymen bolghan kezekti bir soghysta Bahshasaraydaghy han sarayynyng tolyqtay órtenip ketui deuge bolady. Týrik sayahatshysy Áulie Cheleby «Saray emes júmaq edi» dep surettegen sol zamannyng arhiytektura jauharynyng joyyluy Qyrymnyng qasireti ghana emes, órkeniyet túrghysynan qarasang jalpy adamzatqa qarsy jasalghan qylmys edi. Sol órt bagha jetpes han arhiyvi men Bahshasaray kitphanasyn da jalmap ketti. Sondyqtan tarihshylar Qyrym handyghyna qatysty derekterdi Resey patshalyghy, Osman patshalyghy, Polisha korolidigi, Litva knәzdigine qatysty saqtalghan derekterden izdeydi. Sol sebepten Búldyidyng ata-tegi, Manghyt úlysynyng ishinde qay rudyng qúramynda bolghany, ómiri jayly derekterdi tap basyp jazbasaq ta, kózge ilingen jazba derektermen auyzeki shejire derekterin úshtastyryp kóreyik.
Handyqtyng elshisi bolghan Búldyidyng naq osy jaghalbayly Búldyy ekenin naqtylau ýshin, sol kezdegi handyqtyng jaghdayy men han ainalasyna ýnilip kóreyik. Qyrym handyghyn han basqarghanymen, negizgi biylik týbekting bayyrghy rulary Shyryn, Arghyn, Baryn, Qypshaq, Sedjuit rularynyng basshylary qarashabekterding qolynda edi. Han әr sheshimin qarashabekter qúraytyn han kenesimen (divan) maqúldaytyn. Onyng ýstine Osmanly patshasyna tәueldiligi taghy bar. Osynday jergilikti aristokrattargha tәueldi handargha týbekting soltýstigine jaghalay ornyqqan noghaylar kerek-aq edi. Bir jaghynan, sansyz noghay soghys kezinde týmen-týmen әsker shygharsa, bir jaghynan osy basqarushy rulargha qarsy kelip balama bola alatyn kýsh edi. Sondyqtan da kele-kele Manghyttardyng basyndaghy Temir biyding úrpaqtary Mansúr әuleti atalyp (Temir biyding әkesi), qarashabek bolyp saylanyp, Qyrym aristokrattaryna ainalghan.
1551-jyly «han auyspaq» bolyp Qyrym hany Saqyp Giyreyding (1532-1551 jyldary handyq qúrdy) ornyna Osmanly padishahy Sýleymenning qalauymen Dәulet Giyrey (1551-1577 jyldary handyq qúrdy) biylikke keldi. Biylikke keludegi padishahtyng qoyghan negizgi tapsyrmasy Mәskeu kinәzdigining yqpalynda ketip bara jatqan Qazan handyghyn Qyrym handyghy dәrgeyine qaytaru edi. Búl tapsyrmagha keyin Qajy-Tarhan handyghyn qaytaru da qosyldy. Búl kezde Rusi elining patshasy tarihta Qaharly Ivan degen atpen qalghan Mәskeuding jәne býkil Rusiting Úly knәzi Ivan IV-shi bolatyn. Úrysta túrys bar ma, Ivannyng da Qazan handyghy men Qajy-Tarhan handyghyn basyp alyp, Noghay ordasyndaghy alauyzdyqty qozdyryp, cherkes pen kabardany Qyrymgha aidap salyp, ózin Úlyq orda sanaytyn Qyrym handyghynyng uysynan birjola shyghugha bet alyp, qarbalasyp jatqan shaghy. Dese de eki elding arasynda shabarman shaptyryp habar almasau, elshi almasyp eldesu, alym-salym, alys-beris dәstýri ýzilmey әli jalghasyp jatqan.
Saqyp Gereyding kezinen qyrym handyghynyng orys baghytyndaghy sayasatyn basqaru ókilettigi Sýleyman ishan basqaratyn Yashlalyqtar әuletine tiyesili edi. Óitkeni, qyrym aristokrattarynyng arasynda oryny erekshe búl әuletting basshysy Sýleyman ishan 1740-jyly Mәskeude elshilik qyzmette jýrip, Mәskeu basshylarymen Qyrymmen qarym-qatynasta «amiatstvo» ókilettigi (amiatstvo - diplomatiyalyq qarym-qatynasta araaghayyn) turaly shart jasasqan. [5.] Yaghni, Mәskeu han elshisi retinde tek osy әuletting mýshesin moyyndaytyn. Búl әulet handyqta Mәskeuding elshileri men hannyng arasynda araaghayyndyq jýrgizetin. Mәskeuden kelgen alym-salymdy retteuge, syi-syyapatty handyqtyng beldi әuletterine ýlestiruge jauapty da osy әulet. Birәq Dәulet Giyrey 1553-jyly Mәskeuge elshi qylyp Yashlalyq әuletine qatysy joq Shahmansur úlandy, al 1558 jyly Jan Búldyidy jiberedi. [5.] Búl sheshim, hannyng Yashlalyq әuletining handyqtaghy qúziretin moyyndaghanymen, Mәskeumen alauyzdyq jaghdayda orysqa júmsaq kózqarastaghy elshini jibermeudi jón kórgeni bolsa kerek. Orys derekterinde Jan Búldyidyng qay rudan nemese әuletten ekeni aitylmaydy. Degenmen, ol kezde Dәulet Giyrey hannyng әskery әleueti Manghyt úlysynyng kýshine iyek artyp túrghan. Ol jyldary Manghyt úlysynyng basynda Mansúr әuletinen shyghyp, әr jyldary qarashabek saylanghan, Qoja-Ahmet pen orystar «slavnyy bogatyri y velikiy krovopiyes hristian» dep suretteytin Debey bahadýr otyrghan. Manghyt úlysy, týbekke jau kelse qalqan, jaugha shapsa kýsh toptastyrar ortalyqqa ainalghan. Osy kýsh birde hannyng bastauymen, birde qalghanyng bastauymen, birde Debey bahadýr ózi bastap, orys jerine joryqqa shyghyp túratyn. [6. 395 bet] Osynday jaghdayda, orys memleketimen ashyq kýreske bel bughan Dәulet Giyreyding elshini de Mansúr әuletine qarasty myrzalardan tandauy bek mýmkin.
Jaghalbaylynyng Búldyy tarmaghynyng jazba derekterdegi shyghys noghaylary jazyghynda qalghan izining biri, italiyan kartografy Richchy Zanoniyding 1767-1772 jyldary týsiren Qara tenizding soltýstik ónirin qamtityn kartasy. Sol kartada Qara tenizding soltýstigindegi Shyghys noghaylary jazyghynda, Dneprding Qara tenizge qúyar qoltyghynda Dzegal-boldi degen eldi mekendi kórsetedi. Búl jer jogharyda atalghan Jemboylyq ordasyna tiyesili jer.
Suret 1. Richchy Zanoniyding kartasynyng fragmenti.
Jәne bir derek, shved tarihshysy I.E.Tunmann, 1777-jyldar shamasynda jazylyp 1784-jyly Germaniyada jaryq kórgen «Qyrym handyghy» degen enbeginde, Shyghys noghaylarynyng Jemboylyq, Edishkól ordalary jayly jaza kele: «Shyghys noghaylarynyng arasynda búl ýlken ordalardan bólek Hadjiy-Geray, Chazlu, Kangli-Argakli, Ivak, Kazay-Mirza, Iguri, Ismaiyl-Mirza, Teliak, Irhan-Kangli, Badraki, Djegal-Boldiy, Boyatash jәne Baiytay degen ýlken ordalardyng tarmaqtary sanalatyn kishileri de (kishi rulary da. N.Y.) boldy» - deydi. [7. 49 bet]
Búl eki derektegi Dzegal-boldi, Djegal-Boldy ataularynyng ózge tilde jazylyp transliyterasiyagha úshyraghan Jaghalbayly Búldyy atauymen barabar ekenin angharu qiyn emes. Degenmen, búl Búldyy ómir sýrgen kezden eki ghasyrdan keyingi jazba bolghandyqtan, búl derekterdi Búldyy әuletine qarasty ruly el jayly derekter dep qabyldaymyz. Birinshi derekten Búldyy ruynyng bólek qonys bolyp otyrghanyn kórsek, ekinshi derekten jaghalbayly Búldyy tarmaghynyng ordany qúraushy әldebir negigi rudyng qúramdas bóligi ekenin kóremiz. Sonday-aq, búl derekter Búldyy ruynyng XVIII-ghasyrdyng ayaghynda, Resey imperiyasynyng qol astyna ótip jatqan Qyrym jerinde de qalghanyn kórsetedi.
2000-jyly Atamúra baspasynan jaryq kórgen Sh.Ualihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya institutynyng kórnekti etnograftary H. Arghynbaev pen M. Múqanovtyng «Qazaq shejiresi haqynda» atty monografiyasynda Jaghalbayly ruynyng shejirelik kestesinde Búldyidyng jeti balasynyng biri dep Mәlikjandy kórsetedi. [8. 406 bet] Búldyy balalarynyng ishinde eng kóp taraghany osy Mәlikjan úrpaqtary. XVIII-ghasyrdyng ayaghy, XIX-ghasyrdyng birinshi jartysynda Qazaqstannyng batys ónirinde bolghan kóptegen últ azattyq kóterilisterden keyin, kishi jýzding Tama, Serkesh, Jaghalbayly rularynyng birәzi qәzirgi Úlytau oblysynyng Janaarqa audanyndaghy Sarysu ózeni boyyn mekendep qalghan. Osy Arqa jaghalbaylylarynyng deni jogharyda aitylghan Búldyidyng balasy Mәlikjannyn úrpaqtary. XIX-ghasyrdyng ayaghynda Úlytau, Kishitau, Sarysu boyyn aralap derek jighan Mәshhýr Jýsip ózining «Alshyn shejiresi» degen jazbasynda osy Arqa Tamalary men Jaghalbaylysynyng shejiresinen biraz derekter keltirip, «Jaghalbaylynyng úrany «Eldi-ay, Boldy-ay» - deydi. [9. 87 bet] Bir aita keterligi, Mәshekeng osy auyzsha derekterdi qaghazgha týsirude birәz auytqular jibergen. Mәselen, Álipti – Alyp, Jógini – Jóki, Tayatqan Shúnaqty – Ayatqan Shýkimәn, Lez ben Myrzany – Elsiz myrza dep kórsetedi. Osy erekshelikti eskersek arqa jaghalbaylysynyng úrany auytqy jazylghan nemese fonetikalyq ózgeriske týsken «El Boldy» ekenine kýmәn joq. Taghy bir atap óter jәit, qazaq ru-taypalarynyng úrany retinde qúrmetke ie ata-babasynyn, asyl analarynyng aty ghana qoldanyltynyn eskersek, Búldyy úrany da, búl etnonimning taypa mekenine qatysty toponimdik, oikonimdik atau emes, rudyng aituly adamynyng aty ekenin aighaqtaydy.
Jan Búldyidyng elshiliktegi ómirine keler bolsaq, Resey arhivterinde de birshama qújattardyng joghalghanyna qaramastan, orys tarihshylarynyng Resey memlekettik kóne qújattar arhiyvindegi derekterge sýiene otyryp jazghan «Mәskeu memleketining Qyrymmen baylanysy jayly elshilik kitabynyn» 13, 14 kitaptarynda Jan Búldyy jayly biraz derekter jazylghan. Ol kezde Kremli qamalynyng aumaghynda Qyrymnyng elshilik sarayy bolghan. Búl sarayda elshilik qyzmetkerleri, qonaqqa kelgen han әuletining mýsheleri men qyzmetshileri toqtaytyn. Sol jyldary Mәskeude bolghan, tipti Qaharly Ivandy jeke tanityn aghylshyn dvoryany Djerom Gostey ózining «Resey jayly jazbalarynda» qyrymdyqtar turaly mynaday mәlimetter keltiredi: «Olar jaqsy at minip, beldemshesi bar ishik pen qara bórik kiyip, sadaqpen jәne keremet órnektelgen qylyshpen qarulanatyn....». [10. 96 bet] Alayda, jogharyda atap ótkenimizdey, búl kezeng Mәskeuding kýsh alyp Qyrymmen teketireske týse bastaghan kezi edi. Ivan IV elshilermen Qazan mәselesin talqylaudan bas tartyp, al Qajy-Tarhan qoldan qolgha ótip túr. Osynday almaghayyp kezde 1558-jyly qantar aiynda Jan Búldyidyng elshiligi men Qyrymna qaytqan orys elshisi F.D. Zagryajskiy Mәskeuge keldi. Jauap retinde Mәskeudegi han elshisi Shahmansúr úlan qasyna Mәskeuding jana elshisin ertip Qyrymgha qaytuy tiyis edi. Qyrymnan elshi bolyp amiat Sýleyman ishannyng úly Múrat myrza keledi dep tossa kerek, Mәskeu basshylyghy Jan Búldyy elshiligine jyly ray tanyta qoymaydy. Aqyry Jan Búldyy Mәskeude qalyp, Qyrymgha barar orys elshiligi keyinge shegerilip barmay qaldy. Ondaghy maqsat, Qyrymnan Múrat myrza Suleshovty (Sýleyman ishan-ov. N.Y.) aldyryp, Búldyy elshiligin óz elshsi Afanasiy Nagoymen birge Qyrymgha qaytarmaq edi. Sóitip Shahmansúr úlan elge jalghyz qaytty. Oghan ashulanghan han әsker jinap Rusiting ontýstik bóligin shauyp alyp, qystyng qattylyghynan әri jyljyy almay keri qaytady. Eki el arasy suyp, patsha qyrym elshiligin Mәskeuden aulaqtau Yaroslavlige jiberedi. 1563-jylgha deyin sonda bolyp, tek arasynda Qyrymnan shabarmandar kelgende ghana Mәskeuge kelip, han shabarmandarymen birge patsha qabyldauynda bolyp túrdy. 1563-jyldyng kókteminde ghana Mәskeu biyligi Qyrymgha A.Nagoy bastaghan elshilikti jiberedi. Onyng mindeti, handy Rechi Pospolitamen soghysta qoldau kórsetuge kóndirip, Murat myrza Suleshevti elshi etip jiberuin ótinu edi. Alayda eki el qatynasy birde jylyp, birde suyp elshilik almasudyng sәti týspedi. A.Nagoy sol ketkennen 1573-jyldyng ayaghyna deyin Qyrymda qalyp qoydy. Búl jyldary Jan Búldyy elshiligi 1563-1568 jyldary Kalugada, Volokalamskide, 1568-1571 jyldary Vladimirde, 1572-1574 jyldary Dorogobuj qalasynda boldy. Dorogobuj qalasy ol jyldary qaytu merzimi shegerilgen Qyrym diplomattaryn ornalastyratyn jer bolghan. Osy jyldary tek Qyrymnan habarshy shabarmandar kelgende ghana Mәskeuge kelip elshilik dәstýri boyynsha shabarmandardy bastap kelissózderge qatysyp jýrdi. [11. 359 bet] Múnday kezdesuler әlbette resmy amandyq-saulyq súrasumen bastalyp, shabarmannyng kelu sebebi, әkelgen habaryna qaray patsha men elshining Qazyna sarayynda bir dastarqanda as iship, syi-syiapat almasyp, qúshaqtasyp kórisumen (koresh, korashevatisya) ayaqtalatyn. Qyrym elshileri men shabarmandary Qyrym sarayynda toqtaytyn.
1572-jyly Ivan IV Qazan men Qajy-Tarhandy qaytarudan týbegeyli bas tartqan son, 1573-jyldyng ayaghynda Dәulet Giyrey han Mәskeumen diplomatiyalyq qatynastan bas tartyp, orys elshisi A.Nagoydy elden shygharyp jiberdi. Búl elshi de songhy jyldary Qyrymda jýris-túrysy shektelip, amanatta otyrghan edi. Endigi kezekte Jan Búldyidyng elshiligi de elge qaytuy tiyis edi. Jan Búldyy 1574-jyldyng 30-qantarynda Mәskeu týbindegi Yadrino selosynda patshamen songhy ret kezdesip, qayta Dorogobuj qalasyna qaytty. Sol jyldyng 28-shi mamyrynda elshilik janyndaghy patsha pristavy Ivan Kaysarov patshagha elshi Jan Búldyidyng qaytys bolghany jayly habar jazady. [12. 159 bet] Jan Búldyy alpysynshy jyldardyng ayaghynan beri qarttyq dendep aurushang edi. Elshilikte songhy jyldary kelissózderdi aty-jóni belgisiz, derekterde «Tetmlesh» (tet-iymelidesh) dep kórsetilgen kisi jýrgizdi. Orys zertteushileri búl termindi «tet» - bauyr, «iymelidesh» - emshektes dep týsindiredi. Yaghny teteles sýt bauyr. Biraq kimning bauyry, hannyng ba, әlde elshining be degen súraqqa qalady. Mening oiymsha elshilikke han óz bauyryn jaugha amanat bergendey qylyp jibermesi anyq, sonda búl kisi Jan Búldyidyng bauyry siyaqty. Ádette, elshilik mýsheleri elshining orynbasary, tilmashtar, olardyng otbasy siyaqty bas-ayaghy otyz shaqty adamdy qúraydy. Derekterde Jan Búldyidyng qasynda әieli men bir balasy bolghany jazylghan. Jan Búldyidyng ólimi habarlanghan song bir aptadan keyin Tetmlesh bastaghan elshilik Qyrymgha qaytar aldynda songhy ret patsha qabyldauyna keldi. Búl turaly elshilik kitabyna - «Mausymnyng 4-kýni Tetmlesh bastaghan elshilik ókilderi jәne shabarmandar Shyghay men Mústafa Mәskeu manyndaghy Bratoshkino selosyndaghy sarayda patsha qabyldauyna keldi. Al patsha men hanzada Ivan jәne boyarlar men shonjarlar qaraly kiyim kiyip túrdy. Sol kýni elshiler men shabarmandar patsha ýstelinen as ishti... As ýstinde patsha olargha ishik kiygizdi... Tamyzdyng 14-shi kýninde Tetmlesh bastaghan elshilik Qyrymgha qaytty», - deydi. [12. 161 bet]
Sóz sonynda bir aita keterligi, qazirde Smolensk oblysyndaghy Dorogobuj qalasynan on bes shaqyrym jerde Boldino degen derevnya ornalasqan. Búl da bir «sәikestik pe , әlde ....» - dep oigha jeteleytin jәit.
Qoldanylghan әdebiyetter:
- Nurumbaev A.A. «Zametky o proishojdeniy rodoplemennoy gruppy jetiru/kart-kazak». Ashhabad-2019. 62,63,78 better.
- Sbornik dokladov uchastnikov V Vserossiyskoy (nasionalinoy) nauchnoy konferensiy «Istoriya, ekonomika y kulitura srednevekovyh turko-tatarskih gosudarstv Zapadnoy Sibiriy». Doklad Temirgaliyeva R.D. «K predistoriy kazahskogo rodoplemennogo soyza Jetyru». Kurgan -2023g. Str.56.
- M.Tynyshbaev. Materialy k istoriy kirgiyz-kazakskogo naroda. Tashkent 1925g. Str 82.
- Q.Ormanov. «Moya malaya rodina – Jitiqara». Kostanay 2020. TOO Kostanayskiy pechatnyy dvor. Str. 260.
- http://old-kursk.ru/book/razdorsky/putivl/page018.html#p22anc Elektronnyy resurs. A.V.Vinogradov. Putivili v snosheniyah Rossiy s Krymskim hanstvom v XVI veke (po materialam posoliskogo prikaza)
- V.V. Trepalov. Istoriya Nogayskoy ordy. Kazani-2016. Str 324.
- Tunmann. Krymskoe hanstvo. Gosudarstvennoe izdatelistvo Krym ASSR. 1936 god. Str.49.
- H.Arghynbaev, M.Múqanov, V.Vostrov. Qazaq shejiresi haqynda. Almaty 2000j. 406 bet.
- Mәshhýr-Jýsip Kópeyúly. Kóp tomdyq shygharmalar jinaghy. 10 tom. Almaty «El-shejiri» 2010. 87 bet.
- Gulinara Abdullaeva. Zolotaya epoha Krymskogo hanstva. Simferopoli 2012. 96 bet.
- Posoliskaya kniga po svyazyam Moskovskogo Gosudarstva s Krymom 1567-1572gg. Kniga №13. Stranisa 359. Moskva 2016.
- Posoliskaya kniga po svyazyam Moskovskogo Gosudarstva s Krymom 1571-1577gg. Kniga №14. Stranisy 159...161. Moskva 2016.
Núrjan Yntyqbaev
Abai.kz