(Ilimy Hat)

Adam Allagha bara almaydy, Alla adamgha keledi...

Bismillay Rahmany Rahiym.

Búl ýnim – «Abay» portalynda jaryq kórgen; «Dosay myrza aq pen qarany  ajyratatyn әdil qazy ma? Álde...» (09.12.2024 j) degen taqyryppen jazylghan Yassauiytanushy Zikiriya Jandarbekting renishi men sonyng jazyluyna sebebshi; «Sadaq. Mediya» saytyna súhbat  bergen Dosan Kenjetaymen diny ara aghayyndyq tildesuim. Mening óz qabyldauymda kýni keshege deyin ekeui Týrkistanda egiz qozyday jarasymdy Yassauiytanushy ghalymdar bolatyn, aralaryna ne kir jýrip ótti eken?.. Sondyqtan, aldyn ala aitarym, «biriniki dúrys, ekinshisi búrys» dep tórelik te aitpaymyn. Ekeui – Týrkistanda, men – Almatyda bolghandyqtan, kózbe-kóz aitar osy әngimemdi qarapayym, ózime kókten týsken ilim sabaqtaryn algha tarta otyryp  osylay jetkizgendi maqúl kórdim.

Zikiriya, 2017 jyly jazda Týrkistangha ziyaratpen barghanymda   ózinning shaqyruynmen  ýiinde qonaqta boldym. Sol  bas qosu,  Alla sәtin salghan, maghan bilim men ghylym, ilim iyelerining kezdesui bolyp esimde qaldy. Sening dәnekerliginmen alghash ret professor Dosan Kenjetay men hazireti Qúrbanәli Pir ekeuimen úshyrastym. Ózining bir top pirәdarlarymen jýrgen  Sheyh Qúrbanәli maghan Dosan Kejetaydyng Alghy sózimen 2015 jyly baspadan shygharghan 1111 bettik  «Tarihatnama» kitabyn úsyndy. «Bilim, ghylym, ilim iyelerining bas qosuy» dep aityp otyrghanym, sol jerde otyrghan piradarlar – bilim iyeleri, sender ýsheuin; biring Pir, ekinshing teolog-filosof, ýshinshing din tarihyn zertteushi belgili din ghalymdary bolsandar men ilimger retinde óz-ózimdi әli tolyq iygere  almay jýrgen kezim edi. Sol kezdesude maghan Búhara medresesi men  Tashkenttegi Islam institutynyng týlegi – Qúrbanәlining diny bilim shoqtyghy biyik kórindi. Sózge sheshen, arab, parsy, ózbek, orys, qazaq tilderin jetik mengergen. Erkin sóileydi, este saqtau qabileti de eren, ózdiginshe izdenip oqyghany men bilgen-týigeni de mol.  Osy  orayda aldymen Pir jayly Ghyzyrdyn myna ayanyn algha tartamyn; «... Adam Ata súrap alghan Pirding atqaratyn qyzmetining oryny bólek. Pirdi qúday saylaghan, Allanyng әmirmen keledi olar. Pirding ainalasyn asyl perishteler qorshaghan.  Pirding boyynda qonyp túrady Ghyzyr onyng ong qolynan tartqan. Arghy jaghynda Baq túrady sybyrlaghan. Pirding qasiyeti qúdaygha jaqyn bolsa, qolynan baq  tarqaydy Alladan tilep alghan. Pirding súrary bar, Alladan jylap tileri bar, beredi oghan qúday súraghanyn. Beredi Pirge, sebebi ol sonau zamannan Allanyng әmirimen kele jatqan. Bolsyn, dos bolsyn, Pirge jaqyn bolsyn, dinnen bezip bara jatqandar, qúdaydyng jolynan tanbasyn, óshpesin, tozbasyn, Pir oghan aqyl bolsyn, jetkizsin», – degen. Sebebi, Adam Ata men Haua Ana búl dýniyege jetkende ol kezde Alla imamdy bergen joq. Ol kezde Alla Pirdi bergen.

Pirding maqsaty – Allagha jaqyndatu. Seni joldan taydyrmau. Allanyng sózin oryndatu. Tәnirge qúlshylyq ettiru, qúdaygha jaqyndatu. Alla taghala Pirdi sol ýshin bergen. Sebebi, Pirdi Alla jibergen; «Ghyzyr men Baqty jetkiz dep oghan. Berdim Ghyzyr arqyly», – deydi ary qaray.  Demek, Kitap Pirden keyin kelgen. Pirlik qasiyet tek Alladan. Eldegi qazirgi pirler pir emes, biraq Pir emespin dep aita almaydy. Oghan Alla; «Anday bol, mynday bol» dep ýiretpegen, onyng boyyna Alla erekshe әser bergen. Ol әserdi ol sol qalypta ústauy tiyis...». (28.11.2020 j).

Demek, Qúran  Pirden keyin kelgen.  Dindi ýireter naghyz ústaz, ghayyptan kelgen qasiyetke iye, Allanyng amanatyn oryndaghan jan. Pirlik qasiyet kelip, ketip túratyn dýniye. Egerde Pirlik qasiyetti alghan adam sózinde «Men» dep aitar bolsa, Ghyzyr men Baqtan búryn ol qasiyet ketip qalady. Osynday qasiyet iyelerinen kóz jazyp qalghandyqtan qazir bizding elimiz dindi dúrys qabylday almay otyr. Pirlerding de óz dengeyleri bar. Qúrbanәli ilim iyesi emes. Ol Tashkent pen Búharada ilim iyelerinen bilim alghanymen ilim tandalghandargha ghana qonatyn qasiyet. Onday qasiyet qonar aldynda ol adamdy  ruhany qopsytugha, «Esim zat» ilimimen Múhammed payghambardyng ruhy týsedi. Qúrbanәli tek ilim týsken sonday ústazdardan ilim tyndaghan. Ilim Allanyng әmirimen iske asatyn dýniye...

Al, Dosay Kejetay turaly aitarym, elde «Mәdeny múra» memlekettik Baghdarlamasy jasalghanda sony iske asyrar Kenes qúramyna enip, «Álemdik filosofiyalyq múra» seriyasymen jaryq kórgen ghylymy enbekterge kóp ter tógip, eldegi músylman filosofiyasy boyynsha tarihy zertteuler jasady. Búl rette әl-Faraby men Yәssauiyge baylanysty óz kózqarasy men músylman filosofiyasyndaghy negizgi mektepter men aghymdar turaly jazghan enbekterin aitu lәzim...

Zikiriya, maghan sol bas qosuda ekeuing birdey Qúrbanәlini Pir tútyp, ony moyynsynyp, soghan qol berip qoyghanday kórindinder. Ony;

– «Mening pirim – Iassauiy» dep aitasyn, tarihatyn jetkizip uniyversiytet te dәris beresin, solay bola túra Naqyshpandy tarihaty Pirine qol berip qoyghanday kórinesin, – dep sol jerde Dosaygha aitap ta ýlgerdim. Mening búl pikirimdi, ózin birde «dintanushy», birde «dintanushy emes» dep tanystyratyn Dosay, ony; «...Dintanushy emes, filosof retinde aitarym, Pirlik – dýnie úghymynyng kategoriyasyna jatpaydy. Qúrbanәli ishannyng «Namaznama» degen kitabynan pir, ruhaniyat, taqualyq, sopylyq jan, t.b. saualdargha tolyq jauab tabugha bolady. Dinimizde 73 joldyng 72-si qatelesip jýr deytin bolsaq, Yassauiy ilimimen astasyp jatqan jalghyz ghana tura jol osy kitapta ashyp kórsetilgen» («Tarihatnama», 2015 jyl, 690 -shy bet), – dep Qúrbanәlining enbegi men bilimin onyng kitabyna bergen baghasymen ózi de moyyndaydy.

Al, Ózinmen tanystyghym, sodan shamaly búryn, 2016 jyly mamyr aiynda mening ruhaniyat әlemimen baylanysyp, ghayyptan qabyldaghan «Allahtyng maghan ayany» atty kitabyma oray Yassauiy uniyversiyteti úiymdastyrghan Halyqaralyq dóngelek stolda boldy ghoy. Mening әngimem tyndalghan  sol bas qosugha uniyversiytet ghalymdary atynan ózing basshylyq etkensin...

Mening búl jerde aitpaghym, ýiindegi bolghan bir әngimege sen sol kezde mәn bermedin. Aldymen ózin, sosyn Dosay, sonynan Qúrbanәli din jayly ashylyp sóilegen son, sonynan men ilim turaly әngime qozghadym. Sonda:

–  Sender ataghy bar kórnekti ghalymsyndar, oqyghandaryndy, bilgenderindi dәlelmen aityp sóileysinder. Búl – senderding dengeylerin. Búghan eshkim talaspaydy. Mening ereksheligim, maghan ghayyptan (kókten) ne keledi – sony  ilimshi retinde qabyldap alyp jetkizemin. Ilim – erekshe әlem, ol uaqy bolyp jetedi. Men sony ghana aitamyn, – degenimde, «Tarihatnamanyn» avtory Qúrbanәli búl sózge: «Onda biz kitapty nesine jazamyz?» – dep tarlyq tanytqanda, «Qúrandy týsinu joq, týsindirushi bar. Ol – Alla. Sen kókten ilim týsetinine senbesen, onda kókten Qúran týskenine de senbeytin boldyng ghoy? Ghayyp (kómes) turaly aitqan «Baqara» sýresine de senbegening be?» – dep edim, orynynan úshyp túryp: «Astapyr Alla, keshir...» –  dep keudesine qolyn qoydy.

Qúrbanәli ózimen ayaqtalatyn silsila shariyfi Naqyshpandy tarihatynyng 36 Pirinen asyp  esh jaqqa úzamaydy. Pirlik ústanym jolyn osylay bekitip alghan ony kinәlay da almaysyn. Ol tipti Iassauiy turaly sóz de qozghamaydy. Áytpese, Naqyshpandy Iassauiyding shәkirti emes pe? Men sol kezdesuden son, eki әuliyening birigip jetken ruhymen súhbattasyp, «Tarihat» jayly aitqan ilimderin taspagha týsirip, baspadan shyghardym. («Qajy Ahmet Yassauiy; Sary kitap», 2020j. 142-197 better «Ýsh qiyan» baspasy). Allagha jeter joldy izdegen eki tarihatshynyn, bólinu emes, tórt mashabty biriktiru baghytynda týsirgen ilimin oqyghan jan, ekeuinin  ruhany tútastyqtary men ajyramas baylanystaryna razy bolary haq. Men osylay aitqanymmen, Qúrbanәli óz dengeyinde qalady, terendep úmtylugha yqylas tanyta qoymaydy...

Qúrbanәli ghana emes, osy dengeyden aspay: «...Múnday tәjirbie negizinen din psihologiyasy salasynda  kóp zerttelgen jәne ózekti mәsele. Kezinde Batys ghalymdary G. Yung shygharmalaryndaghy  «Ruhtyng alty satysy» turaly tújyrymdarynan yqpaldanghan psihoanalitikalyq әdisnamalar sonau orta ghasyrlyq sopylyq halderden bastau alatyndyghy belgili. Búl da pozitivizm kezindegi adamtanugha erekshe әserin tiygizgen janalyq bolghany ras. Baqtybay Aynabekov qazaq diny tanymy men oilau jýiesi tarihy qabattaryndaghy Yassauiy, Farabi, Arystanbab túlghasymen (ayan, iylham) súhbattasady. Yaghny búl – adam men ghayyp arasyndaghy (metafizika) qatynastyng tәjiriybesi. Múnday tәjiriybeni joqqa shyghara almaymyz. Kerisinshe ruhany parapsihologiyalyq tәjiriybesi anyqtalghan, tylsymmen ýndesu yaky súhbattasu degen qúbylystyng mәnine ýnilgenimiz abzal...», – dep mening jogharyda keltirgen «Qajy Ahmet Yassauiy; Sary kitabyma» óz pikirin bildirgen Dosay da ózining ghalymdyq dengeyinde qalady.

Ghalymdar Qúrangha senedi, «Rabbymyzdan kelgen»  dep  Qúrannan, bolmasa din ghúlamalary múraghattarynan dәlelder keltirip, oqyp bilgenderin, ne estigenderin, óz dengeylerinde jetkizip, sony  oryndau kerektigin aitady, aitylghandy qaytyp oryndau kerek ekendigin týsindiredi, biraq Allamen әngimelesuge ózderinde qúlyq bolmaydy. Búl rette Batys ghúlamalary  enbekterin mysal etip ónege tútqannan basqa talpynys jasamaydy... Adam Qúranmen ghana Allahpen tildesu shynyna shyghady. Búl sózdi: «Rabbylaryng búiyrady; Maghan dúgha etinder, jauap bereyin» («Ghafyr»,60), – dep Alla Taghalam Qúranda bekitken. Dúgha – Rahmetting kilti.

Din – senim. Alla Taghala; «Maghan keletin tura jol – din joly» («Hyjyr» sýresi,41) degen.  Al sol senimning iyeleri kimder? Bilimdiler, ghalymdar men ilim iyeleri. Ýsheuining bilu dengey dәrejesi ýsh týrli bolghanymen, aitqysy, bilgisi keletin dingek bireu – din. Ýsheui de satylap  otyryp Qúranda eskertilgendey Allamen sóilesuge keledi. Allanyng sózi – әripsiz, dauyssyz. Adam Allagha  bara almaydy, Alla adamgha keledi. Allamen sóilesu – Allamen birigip túrghanyndy moyyndau.

Islamnyng ruhany kenistigine jaryq núryn shashqan Qúran – adamzattyng jalghyz tәrbiyeshisi. Onda:  «Búl – Qúran adam balasy ýshin eskertu jәne ýgit-nasihat. Alla Taghalanyng jalghyz ekenin Qúran arqyly bilsin, aqyl iyeleri esterinde saqtap, ýgit jәne bilim alsyn» («Ibrahiym»,52), – dep eskertse, «Senderge sonday bir amanat qaldyrdym; ol amanatty myqtap ústaghandar eshqashan da tura joldan adaspaydy. Ol amanatym – Alla Taghalanyng kitaby – Qúran kәrim», – dep  Múhammed payghambar ózining qoshtasu sózinde osy qasiyetti kitapty ýmbetterine amanattap ketti.

Ilim iyesi –  Qúranmen tildesedi. Kýndelikti oqityn bes uaqyt namazynan tys Rabbysyna tәuekel etip, rakәt sanyn kóbeytip, namaz tәji nәpil namazyn oqyp nemese zikirge otyryp, qúdayy-qúrbandyq jasap,  Allamen tildesuge niyette otyrady. Qúrannyng negizgi bir qasiyeti – adamdy tazalau. Úghynu – Alladan. (Búl naqyl ilim iyelerine berilgen jabyq ilimnen).  

Zikiriya, bayqap otyrsyng ba, men býgingi búl Ýnimde, sening Dosaydyng atyna jazghan Hatyndaghy renishine sol kezde ilmy jauap berip qoyyppyn. Myna jazuym sony janghyrtu, sol arqyly senderdi yntymaqqa shaqyru ghana. Sondyqtan, Hatyndaghy Dosaygha baylanysty aitqan renishti әngimendi algha tartpay, seninshe soghan sebep bolghan Maghdigha baylanysty shyryldaghan әngimene, ózin 2015 jyly  «Mahdiymin!» dep jariyalaghan  Alla Tra Danilov Igori Mihaylovich pen ol qúrghan ruhany birlestigi halyq ruhyn ruhany әlemmen baylanystyruy, ruh mәnin týsindirui, ózining bir mezgilde bir emes, birneshe jerde boluy, jasandy intelekt jasauy turaly oghan әbden qúlaghan yqylasty әngimene baylanysty bastaghym kelip otyr. Osy orayda  aitarym, qazir әlemde imam Maghdiyding jerge  oraluyn, onyng adamzat balasyna berer kómegin kýtushiler kóbeyip otyr...

(Jalghasy bar)

Baqtybay Aynabekov,

Ilimger – jazushy

Abai.kz