(ءىلىمي حات)

ادام اللاعا بارا المايدى، اللا ادامعا كەلەدى...

بيسميللاي راحماني راحيم.

بۇل ءۇنىم – «اباي» پورتالىندا جارىق كورگەن; «دوساي مىرزا اق پەن قارانى  اجىراتاتىن ءادىل قازى ما؟ الدە...» (09.12.2024 ج) دەگەن تاقىرىپپەن جازىلعان ياسساۋيتانۋشى زىكىريا جانداربەكتىڭ رەنىشى مەن سونىڭ جازىلۋىنا سەبەبشى; «ساداق. مەديا» سايتىنا سۇحبات  بەرگەن دوسان كەنجەتايمەن ءدىني ارا اعايىندىق تىلدەسۋىم. مەنىڭ ءوز قابىلداۋىمدا كۇنى كەشەگە دەيىن ەكەۋى تۇركىستاندا ەگىز قوزىداي جاراسىمدى ياسساۋيتانۋشى عالىمدار بولاتىن، ارالارىنا نە كىر ءجۇرىپ ءوتتى ەكەن؟.. سوندىقتان، الدىن الا ايتارىم، «بىرىنىكى دۇرىس، ەكىنشىسى بۇرىس» دەپ تورەلىك تە ايتپايمىن. ەكەۋى – تۇركىستاندا، مەن – الماتىدا بولعاندىقتان، كوزبە-كوز ايتار وسى اڭگىمەمدى قاراپايىم، وزىمە كوكتەن تۇسكەن ءىلىم ساباقتارىن العا تارتا وتىرىپ  وسىلاي جەتكىزگەندى ماقۇل كوردىم.

زىكىريا، 2017 جىلى جازدا تۇركىستانعا زياراتپەن بارعانىمدا   ءوزىڭنىڭ شاقىرۋىڭمەن  ۇيىڭدە قوناقتا بولدىم. سول  باس قوسۋ،  اللا ءساتىن سالعان، ماعان ءبىلىم مەن عىلىم، ءىلىم يەلەرىنىڭ كەزدەسۋى بولىپ ەسىمدە قالدى. سەنىڭ دانەكەرلىگىڭمەن العاش رەت پروفەسسور دوسان كەنجەتاي مەن حازىرەتى قۇربانالى ءپىر ەكەۋىمەن ۇشىراستىم. ءوزىنىڭ ءبىر توپ پىرادارلارىمەن جۇرگەن  شەيح قۇربانالى ماعان دوسان كەجەتايدىڭ العى سوزىمەن 2015 جىلى باسپادان شىعارعان 1111 بەتتىك  «تاريحاتناما» كىتابىن ۇسىندى. «ءبىلىم، عىلىم، ءىلىم يەلەرىنىڭ باس قوسۋى» دەپ ايتىپ وتىرعانىم، سول جەردە وتىرعان ءپىرادارلار – ءبىلىم يەلەرى، سەندەر ۇشەۋىڭ; ءبىرىڭ ءپىر، ەكىنشىڭ تەولوگ-فيلوسوف، ءۇشىنشىڭ ءدىن تاريحىن زەرتتەۋشى بەلگىلى ءدىن عالىمدارى بولساڭدار مەن ىلىمگەر رەتىندە ءوز-ءوزىمدى ءالى تولىق يگەرە  الماي جۇرگەن كەزىم ەدى. سول كەزدەسۋدە ماعان بۇحارا مەدرەسەسى مەن  تاشكەنتتەگى يسلام ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى – قۇربانالىنىڭ ءدىني ءبىلىم شوقتىعى بيىك كورىندى. سوزگە شەشەن، اراب، پارسى، وزبەك، ورىس، قازاق تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن. ەركىن سويلەيدى، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى دە ەرەن، وزدىگىنشە ىزدەنىپ وقىعانى مەن بىلگەن-تۇيگەنى دە مول.  وسى  ورايدا الدىمەن ءپىر جايلى عىزىردىڭ مىنا ايانىن العا تارتامىن; «... ادام اتا سۇراپ العان ءپىردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ ورىنى بولەك. ءپىردى قۇداي سايلاعان، اللانىڭ امىرمەن كەلەدى ولار. ءپىردىڭ اينالاسىن اسىل پەرىشتەلەر قورشاعان.  ءپىردىڭ بويىندا قونىپ تۇرادى عىزىر ونىڭ وڭ قولىنان تارتقان. ارعى جاعىندا باق تۇرادى سىبىرلاعان. ءپىردىڭ قاسيەتى قۇدايعا جاقىن بولسا، قولىنان باق  تارقايدى اللادان تىلەپ العان. ءپىردىڭ سۇرارى بار، اللادان جىلاپ تىلەرى بار، بەرەدى وعان قۇداي سۇراعانىن. بەرەدى پىرگە، سەبەبى ول سوناۋ زاماننان اللانىڭ امىرىمەن كەلە جاتقان. بولسىن، دوس بولسىن، پىرگە جاقىن بولسىن، دىننەن بەزىپ بارا جاتقاندار، قۇدايدىڭ جولىنان تانباسىن، وشپەسىن، توزباسىن، ءپىر وعان اقىل بولسىن، جەتكىزسىن»، – دەگەن. سەبەبى، ادام اتا مەن حاۋا انا بۇل دۇنيەگە جەتكەندە ول كەزدە اللا يمامدى بەرگەن جوق. ول كەزدە اللا ءپىردى بەرگەن.

ءپىردىڭ ماقساتى – اللاعا جاقىنداتۋ. سەنى جولدان تايدىرماۋ. اللانىڭ ءسوزىن ورىنداتۋ. تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتتىرۋ، قۇدايعا جاقىنداتۋ. اللا تاعالا ءپىردى سول ءۇشىن بەرگەن. سەبەبى، ءپىردى اللا جىبەرگەن; «عىزىر مەن باقتى جەتكىز دەپ وعان. بەردىم عىزىر ارقىلى»، – دەيدى ارى قاراي.  دەمەك، كىتاپ پىردەن كەيىن كەلگەن. پىرلىك قاسيەت تەك اللادان. ەلدەگى قازىرگى پىرلەر ءپىر ەمەس، بىراق ءپىر ەمەسپىن دەپ ايتا المايدى. وعان اللا; «انداي بول، مىنداي بول» دەپ ۇيرەتپەگەن، ونىڭ بويىنا اللا ەرەكشە اسەر بەرگەن. ول اسەردى ول سول قالىپتا ۇستاۋى ءتيىس...». (28.11.2020 ج).

دەمەك، قۇران  پىردەن كەيىن كەلگەن.  دىندى ۇيرەتەر ناعىز ۇستاز، عايىپتان كەلگەن قاسيەتكە يە، اللانىڭ اماناتىن ورىنداعان جان. پىرلىك قاسيەت كەلىپ، كەتىپ تۇراتىن دۇنيە. ەگەردە پىرلىك قاسيەتتى العان ادام سوزىندە «مەن» دەپ ايتار بولسا، عىزىر مەن باقتان بۇرىن ول قاسيەت كەتىپ قالادى. وسىنداي قاسيەت يەلەرىنەن كوز جازىپ قالعاندىقتان قازىر ءبىزدىڭ ەلىمىز ءدىندى دۇرىس قابىلداي الماي وتىر. پىرلەردىڭ دە ءوز دەڭگەيلەرى بار. قۇربانالى ءىلىم يەسى ەمەس. ول تاشكەنت پەن بۇحارادا ءىلىم يەلەرىنەن ءبىلىم العانىمەن ءىلىم تاڭدالعاندارعا عانا قوناتىن قاسيەت. ونداي قاسيەت قونار الدىندا ول ادامدى  رۋحاني قوپسىتۋعا، «ەسىم زات» ىلىمىمەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ رۋحى تۇسەدى. قۇربانالى تەك ءىلىم تۇسكەن سونداي ۇستازداردان ءىلىم تىڭداعان. ءىلىم اللانىڭ امىرىمەن ىسكە اساتىن دۇنيە...

ال، دوساي كەجەتاي تۋرالى ايتارىم، ەلدە «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جاسالعاندا سونى ىسكە اسىرار كەڭەس قۇرامىنا ەنىپ، «الەمدىك فيلوسوفيالىق مۇرا» سەرياسىمەن جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتەرگە كوپ تەر توگىپ، ەلدەگى مۇسىلمان فيلوسوفياسى بويىنشا تاريحي زەرتتەۋلەر جاسادى. بۇل رەتتە ءال-فارابي مەن ياسساۋيگە بايلانىستى ءوز كوزقاراسى مەن مۇسىلمان فيلوسوفياسىنداعى نەگىزگى مەكتەپتەر مەن اعىمدار تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىن ايتۋ ءلازىم...

زىكىريا، ماعان سول باس قوسۋدا ەكەۋىڭ بىردەي قۇربانالىنى ءپىر تۇتىپ، ونى مويىنسىنىپ، سوعان قول بەرىپ قويعانداي كورىندىڭدەر. ونى;

– «مەنىڭ ءپىرىم – ياسساۋي» دەپ ايتاسىڭ، تاريحاتىن جەتكىزىپ ۋنيۆەرسيتەت تە ءدارىس بەرەسىڭ، سولاي بولا تۇرا ناقىشپاندى تاريحاتى پىرىنە قول بەرىپ قويعانداي كورىنەسىڭ، – دەپ سول جەردە دوسايعا ايتاپ تا ۇلگەردىم. مەنىڭ بۇل پىكىرىمدى، ءوزىن بىردە «ءدىنتانۋشى»، بىردە «ءدىنتانۋشى ەمەس» دەپ تانىستىراتىن دوساي، ونى; «...ءدىنتانۋشى ەمەس، فيلوسوف رەتىندە ايتارىم، پىرلىك – دۇنيە ۇعىمىنىڭ كاتەگورياسىنا جاتپايدى. قۇربانالى يشاننىڭ «نامازناما» دەگەن كىتابىنان ءپىر، رۋحانيات، تاقۋالىق، سوپىلىق جان، ت.ب. ساۋالدارعا تولىق جاۋاب تابۋعا بولادى. دىنىمىزدە 73 جولدىڭ 72-ءسى قاتەلەسىپ ءجۇر دەيتىن بولساق، ياسساۋي ىلىمىمەن استاسىپ جاتقان جالعىز عانا تۋرا جول وسى كىتاپتا اشىپ كورسەتىلگەن» («تاريحاتناما»، 2015 جىل، 690 -شى بەت), – دەپ قۇربانالىنىڭ ەڭبەگى مەن ءبىلىمىن ونىڭ كىتابىنا بەرگەن باعاسىمەن ءوزى دە مويىندايدى.

ال، وزىڭمەن تانىستىعىم، سودان شامالى بۇرىن، 2016 جىلى مامىر ايىندا مەنىڭ رۋحانيات الەمىمەن بايلانىسىپ، عايىپتان قابىلداعان «اللاھتىڭ ماعان ايانى» اتتى كىتابىما وراي ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتى ۇيىمداستىرعان حالىقارالىق دوڭگەلەك ستولدا بولدى عوي. مەنىڭ اڭگىمەم تىڭدالعان  سول باس قوسۋعا ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى اتىنان ءوزىڭ باسشىلىق ەتكەنسىڭ...

مەنىڭ بۇل جەردە ايتپاعىم، ۇيىڭدەگى بولعان ءبىر اڭگىمەگە سەن سول كەزدە ءمان بەرمەدىڭ. الدىمەن ءوزىڭ، سوسىن دوساي، سوڭىنان قۇربانالى ءدىن جايلى اشىلىپ سويلەگەن سوڭ، سوڭىنان مەن ءىلىم تۋرالى اڭگىمە قوزعادىم. سوندا:

–  سەندەر اتاعى بار كورنەكتى عالىمسىڭدار، وقىعاندارىڭدى، بىلگەندەرىڭدى دالەلمەن ايتىپ سويلەيسىڭدەر. بۇل – سەندەردىڭ دەڭگەيلەرىڭ. بۇعان ەشكىم تالاسپايدى. مەنىڭ ەرەكشەلىگىم، ماعان عايىپتان (كوكتەن) نە كەلەدى – سونى  ءىلىمشى رەتىندە قابىلداپ الىپ جەتكىزەمىن. ءىلىم – ەرەكشە الەم، ول ۋاقي بولىپ جەتەدى. مەن سونى عانا ايتامىن، – دەگەنىمدە، «تاريحاتنامانىڭ» اۆتورى قۇربانالى بۇل سوزگە: «وندا ءبىز كىتاپتى نەسىنە جازامىز؟» – دەپ تارلىق تانىتقاندا، «قۇراندى ءتۇسىنۋ جوق، ءتۇسىندىرۋشى بار. ول – اللا. سەن كوكتەن ءىلىم تۇسەتىنىنە سەنبەسەڭ، وندا كوكتەن قۇران تۇسكەنىنە دە سەنبەيتىن بولدىڭ عوي؟ عايىپ (كومەس) تۋرالى ايتقان «باقارا» سۇرەسىنە دە سەنبەگەنىڭ بە؟» – دەپ ەدىم، ورىنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «استاپىر اللا، كەشىر...» –  دەپ كەۋدەسىنە قولىن قويدى.

قۇربانالى وزىمەن اياقتالاتىن سيلسيلا ءشاريفى ناقىشپاندى تاريحاتىنىڭ 36 پىرىنەن اسىپ  ەش جاققا ۇزامايدى. پىرلىك ۇستانىم جولىن وسىلاي بەكىتىپ العان ونى كىنالاي دا المايسىڭ. ول ءتىپتى ياسساۋي تۋرالى ءسوز دە قوزعامايدى. ايتپەسە، ناقىشپاندى ءياسساۋيدىڭ شاكىرتى ەمەس پە؟ مەن سول كەزدەسۋدەن سوڭ، ەكى اۋليەنىڭ بىرىگىپ جەتكەن رۋحىمەن سۇحباتتاسىپ، «تاريحات» جايلى ايتقان ىلىمدەرىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ، باسپادان شىعاردىم. («قاجى احمەت ياسساۋي; سارى كىتاپ»، 2020ج. 142-197 بەتتەر «ءۇش قيان» باسپاسى). اللاعا جەتەر جولدى ىزدەگەن ەكى تاريحاتشىنىڭ، ءبولىنۋ ەمەس، ءتورت ماسحابتى بىرىكتىرۋ باعىتىندا تۇسىرگەن ءىلىمىن وقىعان جان، ەكەۋىنىڭ  رۋحاني تۇتاستىقتارى مەن اجىراماس بايلانىستارىنا رازى بولارى حاق. مەن وسىلاي ايتقانىممەن، قۇربانالى ءوز دەڭگەيىندە قالادى، تەرەڭدەپ ۇمتىلۋعا ىقىلاس تانىتا قويمايدى...

قۇربانالى عانا ەمەس، وسى دەڭگەيدەن اسپاي: «...مۇنداي تاجىربيە نەگىزىنەن ءدىن پسيحولوگياسى سالاسىندا  كوپ زەرتتەلگەن جانە وزەكتى ماسەلە. كەزىندە باتىس عالىمدارى گ. يۋنگ شىعارمالارىنداعى  «رۋحتىڭ التى ساتىسى» تۋرالى تۇجىرىمدارىنان ىقپالدانعان پسيحواناليتيكالىق ءادىسنامالار سوناۋ ورتا عاسىرلىق سوپىلىق حالدەردەن باستاۋ الاتىندىعى بەلگىلى. بۇل دا پوزيتيۆيزم كەزىندەگى ادامتانۋعا ەرەكشە اسەرىن تيگىزگەن جاڭالىق بولعانى راس. باقتىباي اينابەكوۆ قازاق ءدىني تانىمى مەن ويلاۋ جۇيەسى تاريحي قاباتتارىنداعى ياسساۋي، فارابي، ارىستانباب تۇلعاسىمەن (ايان، يلھام) سۇحباتتاسادى. ياعني بۇل – ادام مەن عايىپ اراسىنداعى (مەتافيزيكا) قاتىناستىڭ تاجىريبەسى. مۇنداي تاجىريبەنى جوققا شىعارا المايمىز. كەرىسىنشە رۋحاني پاراپسيحولوگيالىق تاجىريبەسى انىقتالعان، تىلسىممەن ۇندەسۋ ياكي سۇحباتتاسۋ دەگەن قۇبىلىستىڭ مانىنە ۇڭىلگەنىمىز ابزال...»، – دەپ مەنىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن «قاجى احمەت ياسساۋي; سارى كىتابىما» ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن دوساي دا ءوزىنىڭ عالىمدىق دەڭگەيىندە قالادى.

عالىمدار قۇرانعا سەنەدى، «راببىمىزدان كەلگەن»  دەپ  قۇراننان، بولماسا ءدىن عۇلامالارى مۇراعاتتارىنان دالەلدەر كەلتىرىپ، وقىپ بىلگەندەرىن، نە ەستىگەندەرىن، ءوز دەڭگەيلەرىندە جەتكىزىپ، سونى  ورىنداۋ كەرەكتىگىن ايتادى، ايتىلعاندى قايتىپ ورىنداۋ كەرەك ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى، بىراق اللامەن اڭگىمەلەسۋگە وزدەرىندە قۇلىق بولمايدى. بۇل رەتتە باتىس عۇلامالارى  ەڭبەكتەرىن مىسال ەتىپ ونەگە تۇتقاننان باسقا تالپىنىس جاسامايدى... ادام قۇرانمەن عانا اللاھپەن تىلدەسۋ شىڭىنا شىعادى. بۇل ءسوزدى: «راببىلارىڭ بۇيىرادى; ماعان دۇعا ەتىڭدەر، جاۋاپ بەرەيىن» («عافىر»،60), – دەپ اللا تاعالام قۇراندا بەكىتكەن. دۇعا – راحمەتتىڭ كىلتى.

ءدىن – سەنىم. اللا تاعالا; «ماعان كەلەتىن تۋرا جول – ءدىن جولى» («حىجىر» سۇرەسى،41) دەگەن.  ال سول سەنىمنىڭ يەلەرى كىمدەر؟ بىلىمدىلەر، عالىمدار مەن ءىلىم يەلەرى. ۇشەۋىنىڭ ءبىلۋ دەڭگەي دارەجەسى ءۇش ءتۇرلى بولعانىمەن، ايتقىسى، بىلگىسى كەلەتىن دىڭگەك بىرەۋ – ءدىن. ۇشەۋى دە ساتىلاپ  وتىرىپ قۇراندا ەسكەرتىلگەندەي اللامەن سويلەسۋگە كەلەدى. اللانىڭ ءسوزى – ءارىپسىز، داۋىسسىز. ادام اللاعا  بارا المايدى، اللا ادامعا كەلەدى. اللامەن سويلەسۋ – اللامەن بىرىگىپ تۇرعانىڭدى مويىنداۋ.

يسلامنىڭ رۋحاني كەڭىستىگىنە جارىق نۇرىن شاشقان قۇران – ادامزاتتىڭ جالعىز تاربيەشىسى. وندا:  «بۇل – قۇران ادام بالاسى ءۇشىن ەسكەرتۋ جانە ۇگىت-ناسيحات. اللا تاعالانىڭ جالعىز ەكەنىن قۇران ارقىلى ءبىلسىن، اقىل يەلەرى ەستەرىندە ساقتاپ، ۇگىت جانە ءبىلىم السىن» («يبراھيم»،52), – دەپ ەسكەرتسە، «سەندەرگە سونداي ءبىر امانات قالدىردىم; ول اماناتتى مىقتاپ ۇستاعاندار ەشقاشان دا تۋرا جولدان اداسپايدى. ول اماناتىم – اللا تاعالانىڭ كىتابى – قۇران كارىم»، – دەپ  مۇحاممەد پايعامبار ءوزىنىڭ قوشتاسۋ سوزىندە وسى قاسيەتتى كىتاپتى ۇمبەتتەرىنە اماناتتاپ كەتتى.

ءىلىم يەسى –  قۇرانمەن تىلدەسەدى. كۇندەلىكتى وقيتىن بەس ۋاقىت نامازىنان تىس راببىسىنا تاۋەكەل ەتىپ، راكات سانىن كوبەيتىپ، ناماز ءتاجى ءناپىل نامازىن وقىپ نەمەسە زىكىرگە وتىرىپ، قۇدايى-قۇرباندىق جاساپ،  اللامەن تىلدەسۋگە نيەتتە وتىرادى. قۇراننىڭ نەگىزگى ءبىر قاسيەتى – ادامدى تازالاۋ. ۇعىنۋ – اللادان. (بۇل ناقىل ءىلىم يەلەرىنە بەرىلگەن جابىق ىلىمنەن).  

زىكىريا، بايقاپ وتىرسىڭ با، مەن بۇگىنگى بۇل ۇنىمدە، سەنىڭ دوسايدىڭ اتىنا جازعان حاتىڭداعى رەنىشىڭە سول كەزدە ءىلمي جاۋاپ بەرىپ قويىپپىن. مىنا جازۋىم سونى جاڭعىرتۋ، سول ارقىلى سەندەردى ىنتىماققا شاقىرۋ عانا. سوندىقتان، حاتىڭداعى دوسايعا بايلانىستى ايتقان رەنىشتى اڭگىمەڭدى العا تارتپاي، سەنىڭشە سوعان سەبەپ بولعان ماعديعا بايلانىستى شىرىلداعان اڭگىمەڭە، ءوزىن 2015 جىلى  «ءماحديمىن!» دەپ جاريالاعان  اللا ترا دانيلوۆ يگور ميحايلوۆيچ پەن ول قۇرعان رۋحاني بىرلەستىگى حالىق رۋحىن رۋحاني الەممەن بايلانىستىرۋى، رۋح ءمانىن ءتۇسىندىرۋى، ءوزىنىڭ ءبىر مەزگىلدە ءبىر ەمەس، بىرنەشە جەردە بولۋى، جاساندى ينتەلەكت جاساۋى تۋرالى وعان ابدەن قۇلاعان ىقىلاستى اڭگىمەڭە بايلانىستى باستاعىم كەلىپ وتىر. وسى ورايدا  ايتارىم، قازىر الەمدە يمام ماعديدىڭ جەرگە  ورالۋىن، ونىڭ ادامزات بالاسىنا بەرەر كومەگىن كۇتۋشىلەر كوبەيىپ وتىر...

(جالعاسى بار)

باقتىباي اينابەكوۆ،

ىلىمگەر – جازۋشى

Abai.kz