Qazaqtyng últtyq bii turaly әr ólkening azamattary men әr buynnyng úghymy bólek. Olay deytin sebebimiz, HH ghasyrda, «kemeldengen sosializm» túsynda Kenes Odaghy ayasynda ómir sýrgen adamdar tek «Qamajay» biylegen qyzdardy ghana kórdi, solardyng ónerine qol soqty.

Al, Kenes Odaghynan tys elderde túryp jatqan qazaqtar arasynda by turaly úghym kenirek boldy. Olar «Qara jorgha», «Ayjaryq», «Ay  biyi» sekildi biylerdi jaqsy biletin. Sonyng arqasynda HHI ghasyrdaghy barlyq ólkedegi qazaqqa «Qara jorgha» bii tanys bolyp ketti. Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin Otangha oralghan shyghystaghy qandastarymyzben birge «Buyn» bii de oraldy. Ony kópshilik qúshaq jaya qarsy alsa, endi  bir bóligining  jatyrqay qaraghany da jasyryn emes. Toy-tomalaqta ózge últtardyng biyine qyzygha qarap ósken eki-ýsh buyn ókilderining jatyrqap qarauy  zandy qúbylys bolatyn. Óitkeni olardyn: «Bizding últtyq biyimiz joq», – degen úghymmen sanalary qalyptasqan edi. BAQ ókilderi men telearnalarda da osy taqyryp ayasynda dau-damaylardyng kóp bolghanyn kózimiz kórip jýr. Óner adamy bolghanymmen qatar,  «Naz» by teatrynda qyzmet atqarghandyqtan, tarihy kitaptardy aqtaryp jýrip, osy súraqtyng jauabyn tapqanday boldym.

HH ghasyrdyng basynda Q.Bayseyitov «Qúshtar kónil» kitabynda qazaqtyng týrli ónerin terip, hatqa týsiru ýshin jәrmenke  jariyalaghanyn jazady. Jәrmenke barysynda basqa óner týrlerimen qatar,  tek by ónerining ózi Qanabek aghamyzdyng auyzyn ashtyrypty. «Oypyrmay, qazaqtyng by óneri osynsha san aluan eken ghoy», – dep tandanysyn jasyrmay,  kitapqa týsiripti. Bir qyzyghy, sol biylerding barlyghyn derlik er adamdar biylegenin jazady. Sonyng ishinde anshynyn, býrkit pen týlkining әreketterin etudtyq qimylmen kórsetken biyshige erekshe toqtalady.  Búl  – HH ghasyrdyng basy. HVIII-XIX ghasyrlarda qazaq jerin alghash attaghan orys zertteushileri: «Nauryz merekesinde kýn menen týn tenelip qana qoymay, han menen qara, jarly menen bayy teng túratyn kýn eken. Tipti han men qara ortagha shyghyp, birge biyleuge qúqy bar», – dep jazghan.

Endi jyl sanauymyzdyng basyna keleyik. Búl dәuirding terenine boylasaq, Batysta tarih atasy Gerodotqa nemese ejelgi Qytay tarihshylaryna jýginetinimiz belgili. Qytaydyng Tang dinastiyasy biylep túrghan dәuirding jylnamashylary arghy babalarymyzdyng ónerin óte joghary baghalaydy.  Teristigi men batysyn tútas jaylap jatqan Ýisin, Ghún, Qanly memleketterinen týrli muzykanttar men muzykalyq aspaptardy, biyshilerdi arnayy aldyryp otyrghanyn tasqa basqanday jazyp qaldyrghan. Qanly qyzdarynyng «Arystan biyine» arnap qytaydyng Tang dәuirindegi klassik aqyny Bay Juyning jazghan «Biyshi biykesh» degen óleni mynanday:

«Biyshi biykesh oiqastap,
Ongha-solgha boy tastap,
Jaughan qarday qalyqtap,
Qúiynday qúighyp sharyqtap.
Mýdirudi bilmegen,
Búrala, tolqyp biylegen.
Kelipti biykesh Qanlydan,
Alty aishylyq arydan,
Jarysa zyrlap kýimenen.
Kónili tolqyp kýimenen,
Biyding biyik sarasy.
Álemde joq baghasy,
Qol jetkisiz asylgha,
Árkimning bar talasy.
Alqa-qotan ainaldy...

Mine, qazirgi qazaqtyng tikeley babasy sanalatyn halyqtyng biri Qanly biyshileri Qytay aqyndaryn tebirentpey qoymapty.

Surette Astana qalasy әkimdigining «Naz» memlekettik by teatry / Suret maqala avtorynyng múraghatynan alyndy.

Búl az deseniz, odan da kóne dәuirge óteyik. Ol dәuirdegi tarih – tek tasqa týsken petroglifter. Adamdar  men andar beynelengen sol tanbaly tastarda by óneri de beynelengen. Odan da mysal keltireyin. «Úzaq jyldar boyy petroglifterdi zerttep kelgen kórnekti ghalym A.P.Okladnikovting aituy boyynsha, ejelgi adamdar jylyna bir ret jinalyp, әrbir anshy qanjyghasynyng qandanuyn, yaghni, ang aulau saparynyng sәtti ayaqtaluyn Kók Tәnirinen jalbarynyp súraytyn bolghan. Ol ýshin anshylar ýsterine búghynyng terisin jamylyp, bastaryna mýiiz baylaytyn bolghan. «Siqyrshy» biyin janyn salyp biylegen. Múnday ghajayyp biylerge dala kezip jýrgen týrli andar tanyrqap, ishterinen ózderining jenilgenderin moyyndauy tiyis eken. Qoldaryn aspangha kóterip, bar dauystarymen aiqay salghan anshylar Kók Tәnirinen kómek súraghan. Osynday ejelgi әdet-ghúrypty mýltiksiz oryndaghan jaghdayda Tәnirining yqylas-raqymy týsip, ang aulau sәtti ayaqtalatynyna adamdar mýltiksiz ilanghan. Jartastaghy suretter osy bir tarihy shyndyqty taghy da rastay týsetin siyaqty» (Bekbolat Tasbolatúly, professor, QR Jaratylystanu ghylymdary akademiyasynyn  korrespondent-mýshesi, «Ana tili» gazeti, 19 qyrkýiek, 2013 jyl.).

Osy tústa «...Eger bizde búryn by óneri bar bolsa, nege biz atalmysh biydi kórmey, bilmey óstik?..» degen súraqtyng tuuy zandy. Oghan da jauap bere keteyik. Ótken ghasyrdaghy óner týgili, últymyzdyng ózi joyylyp kete jazdaghan auyr kezendi bәrimiz bilemiz. Qazaq 1916 jyldan bastap, 1953 jylgha deyin tek joqtau aitumen boldy. Ertengi kýndi tiri kóruding ózi kýmәndi bolghan qaraly kezende by biyleu týgili, kónildi әnning ózi aityluy mýmkin emes edi. Kónil kóterer basqa da óner týrleri joghalyp ketkeni anyq nәrse. Áriyne, eki-ýsh buyn birdey kózimen kórmegendikten, by ónerin jalghastyra almady. Mening búl payymymdy belgili diplomat Saylau Batyrshaúly aiqynday týsedi. «Barlyq halyqtarda әn men by qatar jýredi. «Qazaq halqynda mýlde by bolmaghan» degen pikir  dúrys emes. Birese jonghar, birese qytay, birese orys, 250 jyl patshanyng otary, 70 jyl Kenes Odaghynyng ezgisinde bolghanda, qaydaghy bi? Mysaly, әn-kýi, jyraulyq óner ýnemi damyp, algha jyljyp otyrdy.  By óneri ýlken sahnany qajet etkendikten jәne ýlken qalalarda mýmkindikter bolmaghandyqtan, basqa óner salalary algha ketti. By bolghan, ol ózining dengeyinde damyghan», –  dep biyding joghalu sebebin asha týsedi. Sol sebepti, by ónerin saqtay almadyq. Al, Qytay, Mongholiya qazaqtary Kenes Odaghy qúramynda bolmaghandyqtan, by ónerin saqtap qaldy.

Tolqyn Súltanova,

radiojurnalist, Qazaqstan teatr qayratkerleri Odaghynyng mýshesi, «Mәdeniyet salasynyng ýzdigi» tósbelgisining iyegeri

Abai.kz