قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبيى تۋرالى ءار ولكەنىڭ ازاماتتارى مەن ءار بۋىننىڭ ۇعىمى بولەك. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، حح عاسىردا، «كەمەلدەنگەن سوتسياليزم» تۇسىندا كەڭەس وداعى اياسىندا ءومىر سۇرگەن ادامدار تەك «قاماجاي» بيلەگەن قىزداردى عانا كوردى، سولاردىڭ ونەرىنە قول سوقتى.

ال، كەڭەس وداعىنان تىس ەلدەردە تۇرىپ جاتقان قازاقتار اراسىندا بي تۋرالى ۇعىم كەڭىرەك بولدى. ولار «قارا جورعا»، «ايجارىق»، «ايۋ  ءبيى» سەكىلدى بيلەردى جاقسى بىلەتىن. سونىڭ ارقاسىندا ءححى عاسىرداعى بارلىق ولكەدەگى قازاققا «قارا جورعا» ءبيى تانىس بولىپ كەتتى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وتانعا ورالعان شىعىستاعى قانداستارىمىزبەن بىرگە «بۋىن» ءبيى دە ورالدى. ونى كوپشىلىك قۇشاق جايا قارسى السا، ەندى  بىر بولىگىنىڭ  جاتىرقاي قاراعانى دا جاسىرىن ەمەس. توي-تومالاقتا وزگە ۇلتتاردىڭ بيىنە قىزىعا قاراپ وسكەن ەكى-ءۇش بۋىن وكىلدەرىنىڭ جاتىرقاپ قاراۋى  زاڭدى قۇبىلىس بولاتىن. ويتكەنى ولاردىڭ: «ءبىزدىڭ ۇلتتىق ءبيىمىز جوق»، – دەگەن ۇعىممەن سانالارى قالىپتاسقان ەدى. باق وكىلدەرى مەن تەلەارنالاردا دا وسى تاقىرىپ اياسىندا داۋ-دامايلاردىڭ كوپ بولعانىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. ونەر ادامى بولعانىممەن قاتار،  «ناز» بي تەاترىندا قىزمەت اتقارعاندىقتان، تاريحي كىتاپتاردى اقتارىپ ءجۇرىپ، وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن تاپقانداي بولدىم.

حح عاسىردىڭ باسىندا ق.بايسەيىتوۆ «قۇشتار كوڭىل» كىتابىندا قازاقتىڭ ءتۇرلى ونەرىن تەرىپ، حاتقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن جارمەڭكە  جاريالاعانىن جازادى. جارمەڭكە بارىسىندا باسقا ونەر تۇرلەرىمەن قاتار،  تەك بي ونەرىنىڭ ءوزى قانابەك اعامىزدىڭ اۋىزىن اشتىرىپتى. «ويپىرماي، قازاقتىڭ بي ونەرى وسىنشا سان الۋان ەكەن عوي»، – دەپ تاڭدانىسىن جاسىرماي،  كىتاپقا ءتۇسىرىپتى. ءبىر قىزىعى، سول بيلەردىڭ بارلىعىن دەرلىك ەر ادامدار بيلەگەنىن جازادى. سونىڭ ىشىندە اڭشىنىڭ، بۇركىت پەن تۇلكىنىڭ ارەكەتتەرىن ەتيۋدتىق قيمىلمەن كورسەتكەن بيشىگە ەرەكشە توقتالادى.  بۇل  – حح عاسىردىڭ باسى. ءحVIIى-XIX عاسىرلاردا قازاق جەرىن العاش اتتاعان ورىس زەرتتەۋشىلەرى: «ناۋرىز مەرەكەسىندە كۇن مەنەن ءتۇن تەڭەلىپ قانا قويماي، حان مەنەن قارا، جارلى مەنەن بايى تەڭ تۇراتىن كۇن ەكەن. ءتىپتى حان مەن قارا ورتاعا شىعىپ، بىرگە بيلەۋگە قۇقى بار»، – دەپ جازعان.

ەندى جىل ساناۋىمىزدىڭ باسىنا كەلەيىك. بۇل ءداۋىردىڭ تەرەڭىنە بويلاساق، باتىستا تاريح اتاسى گەرودوتقا نەمەسە ەجەلگى قىتاي تاريحشىلارىنا جۇگىنەتىنىمىز بەلگىلى. قىتايدىڭ تاڭ ديناستياسى بيلەپ تۇرعان ءداۋىردىڭ جىلناماشىلارى ارعى بابالارىمىزدىڭ ونەرىن وتە جوعارى باعالايدى.  تەرىستىگى مەن باتىسىن تۇتاس جايلاپ جاتقان ءۇيسىن، عۇن، قاڭلى مەملەكەتتەرىنەن ءتۇرلى مۋزىكانتتار مەن مۋزىكالىق اسپاپتاردى، بيشىلەردى ارنايى الدىرىپ وتىرعانىن تاسقا باسقانداي جازىپ قالدىرعان. قاڭلى قىزدارىنىڭ «ارىستان بيىنە» ارناپ قىتايدىڭ تاڭ داۋىرىندەگى كلاسسيك اقىنى باي ءجۋينىڭ جازعان «ءبيشى بيكەش» دەگەن ولەڭى مىنانداي:

«ءبيشى بيكەش ويقاستاپ،
وڭعا-سولعا بوي تاستاپ،
جاۋعان قارداي قالىقتاپ،
قۇيىنداي قۇيعىپ شارىقتاپ.
ءمۇدىرۋدى بىلمەگەن،
بۇرالا، تولقىپ بيلەگەن.
كەلىپتى بيكەش قاڭلىدان،
التى ايشىلىق ارىدان،
جارىسا زىرلاپ كۇيمەنەن.
كوڭىلى تولقىپ كۇيمەنەن،
ءبيدىڭ بيىك ساراسى.
الەمدە جوق باعاسى،
قول جەتكىسىز اسىلعا،
اركىمنىڭ بار تالاسى.
القا-قوتان اينالدى...

مىنە، قازىرگى قازاقتىڭ تىكەلەي باباسى سانالاتىن حالىقتىڭ ءبىرى قاڭلى بيشىلەرى قىتاي اقىندارىن تەبىرەنتپەي قويماپتى.

سۋرەتتە استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى / سۋرەت ماقالا اۆتورىنىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

بۇل از دەسەڭىز، ودان دا كونە داۋىرگە وتەيىك. ول داۋىردەگى تاريح – تەك تاسقا تۇسكەن پەتروگليفتەر. ادامدار  مەن اڭدار بەينەلەنگەن سول تاڭبالى تاستاردا بي ونەرى دە بەينەلەنگەن. ودان دا مىسال كەلتىرەيىن. «ۇزاق جىلدار بويى پەتروگليفتەردى زەرتتەپ كەلگەن كورنەكتى عالىم ا.پ.وكلادنيكوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، ەجەلگى ادامدار جىلىنا ءبىر رەت جينالىپ، ءاربىر اڭشى قانجىعاسىنىڭ قاندانۋىن، ياعني، اڭ اۋلاۋ ساپارىنىڭ ءساتتى اياقتالۋىن كوك تاڭىرىنەن جالبارىنىپ سۇرايتىن بولعان. ول ءۇشىن اڭشىلار ۇستەرىنە بۇعىنىڭ تەرىسىن جامىلىپ، باستارىنا ءمۇيىز بايلايتىن بولعان. «سيقىرشى» ءبيىن جانىن سالىپ بيلەگەن. مۇنداي عاجايىپ بيلەرگە دالا كەزىپ جۇرگەن ءتۇرلى اندار تاڭىرقاپ، ىشتەرىنەن وزدەرىنىڭ جەڭىلگەندەرىن مويىنداۋى ءتيىس ەكەن. قولدارىن اسپانعا كوتەرىپ، بار داۋىستارىمەن ايقاي سالعان اڭشىلار كوك تاڭىرىنەن كومەك سۇراعان. وسىنداي ەجەلگى ادەت-عۇرىپتى مۇلتىكسىز ورىنداعان جاعدايدا ءتاڭىرىنىڭ ىقىلاس-راقىمى ءتۇسىپ، اڭ اۋلاۋ ءساتتى اياقتالاتىنىنا ادامدار مۇلتىكسىز يلانعان. جارتاستاعى سۋرەتتەر وسى ءبىر تاريحي شىندىقتى تاعى دا راستاي تۇسەتىن سياقتى» (بەكبولات تاسبولاتۇلى، پروفەسسور، قر جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ  كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، «انا ءتىلى» گازەتى، 19 قىركۇيەك، 2013 جىل.).

وسى تۇستا «...ەگەر بىزدە بۇرىن بي ونەرى بار بولسا، نەگە ءبىز اتالمىش ءبيدى كورمەي، بىلمەي وستىك؟..» دەگەن سۇراقتىڭ تۋى زاڭدى. وعان دا جاۋاپ بەرە كەتەيىك. وتكەن عاسىرداعى ونەر تۇگىلى، ۇلتىمىزدىڭ ءوزى جويىلىپ كەتە جازداعان اۋىر كەزەڭدى ءبارىمىز بىلەمىز. قازاق 1916 جىلدان باستاپ، 1953 جىلعا دەيىن تەك جوقتاۋ ايتۋمەن بولدى. ەرتەڭگى كۇندى ءتىرى كورۋدىڭ ءوزى كۇماندى بولعان قارالى كەزەڭدە بي بيلەۋ تۇگىلى، كوڭىلدى ءاننىڭ ءوزى ايتىلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. كوڭىل كوتەرەر باسقا دا ونەر تۇرلەرى جوعالىپ كەتكەنى انىق نارسە. ارينە، ەكى-ءۇش بۋىن بىردەي كوزىمەن كورمەگەندىكتەن، بي ونەرىن جالعاستىرا المادى. مەنىڭ بۇل پايىمىمدى بەلگىلى ديپلومات سايلاۋ باتىرشاۇلى ايقىنداي تۇسەدى. «بارلىق حالىقتاردا ءان مەن بي قاتار جۇرەدى. «قازاق حالقىندا مۇلدە بي بولماعان» دەگەن پىكىر  دۇرىس ەمەس. بىرەسە جوڭعار، بىرەسە قىتاي، بىرەسە ورىس، 250 جىل پاتشانىڭ وتارى، 70 جىل كەڭەس وداعىنىڭ ەزگىسىندە بولعاندا، قايداعى بي؟ مىسالى، ءان-كۇي، جىراۋلىق ونەر ۇنەمى دامىپ، العا جىلجىپ وتىردى.  بي ونەرى ۇلكەن ساحنانى قاجەت ەتكەندىكتەن جانە ۇلكەن قالالاردا مۇمكىندىكتەر بولماعاندىقتان، باسقا ونەر سالالارى العا كەتتى. بي بولعان، ول ءوزىنىڭ دەڭگەيىندە دامىعان»، –  دەپ ءبيدىڭ جوعالۋ سەبەبىن اشا تۇسەدى. سول سەبەپتى، بي ونەرىن ساقتاي المادىق. ال، قىتاي، مونعوليا قازاقتارى كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولماعاندىقتان، بي ونەرىن ساقتاپ قالدى.

تولقىن سۇلتانوۆا،

راديوجۋرناليست، قازاقستان تەاتر قايراتكەرلەرى وداعىنىڭ مۇشەسى، «مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى

Abai.kz