... Adam jylap tuady,
                                                                                          Jatady júrt júbatyp.
                                                                               Adam jylap óledi,
                                                                                    Basqany da jylatyp.
                                                                                    Jylaytyny tuarda –
Jamandar bar qinaytyn.
                                                                                    Jylaytyny ólerde –
Jaqsylar bar qimaytyn.

Qadyr Myrza Áli

Aqynnyng osy shumaqtary men «Átәi» deytin Hakim Omarovqa arnalghanday. IYә,  songhy saparyna joqtau aityp shygharyp sala almaghanyma men de jylaymyn... Qaydan bileyin, aparghan tamaghymyzdy iship, әngimesin aityp, kózimizshe  rahattana úiyqtap túrghan son, tek qana alghan  emine kónili tolmay,   jaqtyrmaytynyn  uayymdap qaytqanbyz. Aldyn-ala josparlanghan eki ministrlikting birikken jobasy boyynsha Astanada ótetin bes kýndik seminardyng moderatory ekenimdi aityp, Átәiimnen rúqsat súradym. Óitkeni menen jasyryp, ishine býgip qalatyn esh syry bolmaytynyna senimdi  edim.

– Qúlynym-au, jolynnan qalma, júmysyng ghoy. Olardyng qolynda aqsha bar. Qytyghyna tiyme, baryp qayt, – dedi.

– Dәlel qasynyzda bolady, jazylasyz, – dep týkti oramaldy jyly sugha malyp otyryp, basynan bashpayyna deyin ayalay sylap-sipap, sýrtip, batasyn alyp, qayta-qayta qúshaqtap qoshtasyp, jolgha shyqtym.

Súmdyq-ay, ertesine týnde artymnan jetken habar osynday boldy... Búryn estelik oqysam, eske alushy ózin dәriptep ketetindey kóretinmin. Sóitsem, ózinning qatysynsyz sózding dәmi, túzdyghy kelmeydi eken ghoy... Átәy ekeumizding baqanday 46 jyl ómirimiz birge ótti. Biz Janaarqanyng Sәken auylynda bir shatyrly, eki esikti qazynanyng ýiinde dýniyege keldik. Átәiimning әkesi Núrlan marqúm – basqarma basshysy, mening әkem Týlkibay –  bas zootehnik bolghan jyldar. Anasy Izghúttyqyzy Shәrban – bizding Alsaydyng qyzy. Óte bauyrmal, kópshil, qoly ashyq, sheshimdi ghana sóz aitatyn jan bolghanyn sheshey marqúm auzynan tastamay aityp otyratyn. Ol kezde kompartiya qayda aidasa, qyzmettegi mamandar sonda baratyn. Solay biz esimiz kirmesten irgemiz bólinip, 20 jasqa deyin bólek óstik. Átәiim audan ortalyghyndaghy, respublikalyq dengeydegi N. Krupskaya atyndaghy orys mektebinde oqydy. Shirkin-ay desenizshi, keyin men sol Átәiimdi oqytqan múghalimderining kóbin óz kózimmen  kórdim, әriptes boldym. Áli kýnge deyin basymdy shayqatatyn ústazdyq qasiyetterin esh úmytpaymyn. Onday ústazdar tәnirden berilgen qúdiretting kýshimen sabaq beredi eken ghoy. «Adamnyng adamshylyghy – jaqsy ústazdan bolady» deydi kemenger Abay. Oghan Alla sana bergen, oqugha zeyinin ashqan Hakimdey shәkirtting ilim-bilimge toyymsyzdyghy qosylsa, tolyq adam bolyp qalyptaspaghanda qaytedi! Biz arada jiyrma jyl ótkende KazGUding 8 - jataqhanasynda qayta kezdestik. Studsovettik mindetti atqaru maqsatymen bólmelerdi tekseruge shyqqanbyz. Ýstimde ol kezde eshkim kiymeytin Janaarqamnyng qoldan tigilgen qyzyl pýlish shapany. Kezekti  esikti qaghyp túrmyz, ashpaydy. Qasymdaghylar: «Búl bólmede karta oinaytyn ýlken jigitter túrady, eki-ýsh ret eskertu jasadyq, tyndamaydy» dedi. Aqyry, esikti ashty. Kileng saydyng tasynday kórkem jigitter oryndarynan túryp  amandasyp, kibirtiktep birdene aitqan boldy. Men: «Jataqhanada karta oinaytyndar emes, jogharghy bilim alatyndar túrady. Ertennen bastap pәter izdenizder» dep búryla bergenim sol edi: «Qaryndas, toqtanyzshy» dedi baysaldy dauysty bireui. Toqtadym. Sosyn «Qaryndasym, shapanynyzdy jaqyn tartyp túrmyn. Bizdin  Janaarqa degen jerde jastar keshkilik seruenge osynday shapan kiyip shyghady» dedi kýlimsiregen jýzben. Jýregim solq ete qaldy. Ol da, men de ýnsizbiz... Biz solay tabysqanbyz. Odan keyin tughan aghaly-qaryndastay jaqyndyqta bolyp, tonnyng ishki bauynday jylylyqpen aralasyp kettik.

Ekeumiz de - shayqormyz. Semiz etti, qúrt qosqan sorpany jaqsy kóremiz. Auyldan posylka ýzilmeydi. Jataqhananyng dәu tonazytqyshy da mening bólmemde túrady. Ishi tolghan tamaq. Janjaqta oqityn janaarqalyqtardyng berekeli  ortalyghy siyaqty edi. Bizden keyin oqugha týsken Anar marqúm jataqhana ala almay, bireulerding núsqauymen anasy meni izdep kelip, jaghdayyn týsindirdi. Jasy ýlken kisi bolghan son, ózimning eki adamdyq bólmemdegi qyzgha basqa oryn tauyp berip, ony qasyma ornalastyrdym. «Jas qoy, erke ósti, jeniltektigi bar, qattyraq ústa» degendi ótinish qyp  aitty. Alayda, «Jazymyshtan, ozymysh joq» birinshi kursty bitirmey jatyp, Átәiim ekeui jedel ýilenuge túra keldi. Oqyp jýrip neler qiyndyqty bastan ótkerdi. Pәterden-pәterge kóship jýrip úldy, qyzdy boldy. Ol kezde men túrmysqa shyqpaghan, Kazteleradionyn  gonorary kóp, «kuәliginin» kýshi myqty: sórelerde joq zatty onay tabatyn, eng tabysty kommentatory edim. Sonyng qyzyghyn tughannan mektepke barghansha Átәiimnyng eki balasy men  kelinshegi kórip baqty. Anar marqúm lombardqa zat ótkizgish edi, qinalghanda sonyng kóbin men alyp beretinmin... Almatyda túratyn Átәiimning Bәtima apasy men Maghripa apayy bauyrynan eshtene ayamaytyn. Eldegi atqaminer, enseli eki  aghasy Sayyn men Hamit marqúmdar da qaraylasyp baghatyn. Aqsudaghy qayyn júrtynan da sәlem-sauqat az kelmeytin...

Ensiklopediyalyq bilim jighan, bilimdar Átәiim – altyn basty adam edi. Bar oqudy oryssha oqyghan qazaqtan onday býtin bolmysty qazaqy túlgha shyqqanyn birinshi kóruim... Dýniyetanymynyng kendiginde shek joq-ty. Qazaq, orys, әlem әdebiyetin tereng zerdeleuimen qosa: til ghylymy, tariyh, etnografiya, geografiya salasynda da úshan-teniz bilimimen tang qaldyratyn. Átten, baryn baghalay almady. Jazyp, qaghazgha týsire bermedi. Ghylymgha júmsaytyn uaqytyn serilikke jútqyzyp qoydy. Áytpese, bir «Demb» emes, kózi ashyq qazaq demin ishine tartyp oqityn san kitapqa jýk bolar qazyna ózimen birge ketpes edi...

Átәiim peshenesine búiyrghan 66 jas ghúmyrynda azamattyng azamaty isteytin iri ister atqardy. Qolynan bәri keldi. Naryqtyng talabyn erte týsinip, alghashqylar qatarynda shetelge shyghyp, ruhany baylanys ornatty. Qazaq jastarynyng syrtta oquyna jetekshilik etti. Ruhaniyatqa negizdelgen jeke kәsip ashty. Ol «Temirqazyq» ortalyghy shygharghan kitaptar, ózi «Ásemhat» dep audaryp, sýiispenshilikpen týrlendirgen shaqyru biyletterine degen súranys pen tabystyng qarqynyn aitsam, býgingiler senbeui mýmkin. Sol opasyz dýniye-baylyqtyng buy da pendilikke boy úrghyzdy ma, qaydan bileyin?.. Dos ta kóp, aghayyn da kóp, bәri «Hakim, Hake!» dedi ghoy. Kýnde duman, kýnde toy!  Onday qayyrymdy, onday meyirimdi, onday qadirli bolghan jana zaman baylaryn siyrek kezdestiresiz. Birde Bәtima apam marqúm bәrimiz  bir tanystyng ýiinde qonaq bolyp, birge qayttyq. Onda Átәy kóp pәterli ýide túratyn.

– Hakim, ózinnen jas jigitting ýiin kórding ghoy... Oigha, qyrgha shashyla bermey, sen nege sonday ýy túrghyzbaysyn?–dedi bauyryna. Sonda Átәy oilanbastan:

– Onyng ne qyzyghy bar, jigitte masshtab boluy kerek, - dedi. Bәrimiz ishimizdi basyp kýlip, sodan keyin óz aramyzda Átәidy «masshtab» dep te ataytynbyz.

Shirkin, qyz bauyrdyng jóni bólek qoy, Bәtima apam marqúm kózi júmylghansha Átәiimdi maghan tapsyra beretin: «Seni tyndaydy, saghan aitatynyn ol eshkimge de aitpaydy, qarap jýr, sonynan qalma. Onyng jýregi  óltirmey tynbaydy» deytin. Biraq Átәiimning ajaly jýrekten emes, jýikening sharshauynan bolghan dertten keldi... Átәiim syrtta batyr bolghanymen, ýide momyn, kónbis edi. Tartysty taghdyrynan erteleu jenilip qalghanyn bireu bilse, bireu bilmes... Ol bәrin jasap, bәrin dayyn túrmysqa ýiretse de, otbasyndaghy baby men baghy kelispegen esil er bolghanyn jasyrmaymyn. Tektiden tughan tekti ghoy, adamy ziyalylyghynda shek joq-ty. Qanday saparlarda, qonaqtarda birge jýrgende, tipti iship basyn kótere almay otyrghanda, boq auyz sózben auzyn bylghamaytyn, bireulerding dókir qylyghyna  dauys kóterip, dengeyin týsirmeytin. Ótken ghasyrdyng sonynda, jarlylau kezinde: әr jyldardaghy ýsh birdey baldyzynyng toyyn basqartugha meni Aqsugha aparyp, býkil elding kózinshe «Mening toygha qosqan syilyghym qanday, ә!»  dep maqtanatyn. Keyin bay bolghanda apa, ene, jengeleri, әieli bara jatqan úlynyng qúda týsu jolyna meni basshy qylyp, bar biylikti qolyma bergenine tórt kózi týgel ýlkenderi, audan әkimi, aghasy kelispeske lajy qalmaytyn. IYә, Átәiim – basshy, men – qosshy bolyp student kýnimizde,  sonau 1984 jyly Sәken Seyfullinning 90 jyldyghyna oray, býkil Almatydaghy janaarqalyqtardyng basyn qosyp, marqúm Qordash agham diyrektor bolghan «Alatau» restoranynda dýbirli toy ótkizuden bastap, aqtyq sapargha attanghansha «El emespiz be!?»  - deytin ústanymnan ainyghan joqpyz. Bizge, Almatydaghy janaarqalyqtar úiymyna, dos – sýiinetin, dúshpan – kýiinetin. Songhy on jyldyqta teng jartysynan astamy kelmesting kemesine minip ketip qalady dep kim oilaghan? Qatarymyz seldirep, qabyrghamyz qayysqan son, qalghandarymyz bir-birimizdi sýiep jýruge bel budyq... Átәiimning darhan jýregi eshkimdi alalamaushy edi ghoy. Qúday-au, týbi janaarqalyq ekenin bayaghyda úmytyp ketken ýlken-kishini tauyp alyp, shejire tarqatyp «búl bizding jaqynymyz eken» dep qatargha qosyp aludan jalyqpaytyn. Sol bir elde jýrgendey bolatyn esil kýnderding basshysy – Átәiimning mezgilsiz ólimi bәrimizdi esengiretip qana emes, jetimsiretip ketkenin endi týsinip jýrmiz. Saghynghanda qalyng oidyng ormanyn sharlap ketesin...

Ótken 2019 jyly Qaraghandy oblysy әkimining orynbasary Abzal Nýkenúlynyng menimen jeke tanystyghy arqasynda 60 jas mereytoyym Qaraghandy, Jezqazghan qalalarynda keng kólemde atalyp ótti. Biz, Almatydan janaarqalyq: әigili diktor Sauyq Jaqanova; alashtanushy ghalym, professor Aygýl Isimaq; týrkitanushy oqymysty Hakim Omar; әnshi, óner zertteushi, jazushy Erlan Tóleutay beseumiz qonaq bop bardyq. Onnan asa audan, shaghyn qalalar әkimdiginen arnayy qúttyqtaushylar keldi. Arasynda Janaarqa audany әkimining orynbasary da boldy. Ol iyghyma qamzol japty-au deymin, soghan Átәiim qatty namystandy. Kópke deyin «Bir at mingizdik dese qaytedi, bir jylqy dalada  aram ólip te qalady ghoy. Eldik qasiyet, jigittik minez úsaqtalyp barady» dep biraz keyidi. Bir kýni: «El ózgereyin depti, oblysta qoldaushyng otyrghanda Janaarqa halqymen bir kezdesu ótkizeyik. Ony men jýrgizeyin, Erlan әn aitsyn, aldyndaghy eki apang da elin tanyp, bir qauyshyp qaytsyn» dedi. Jyl sony bolatyn, júmysym basymnan asyp ketti jәne ózimning qúlqym da bolmady... Qazir oilasam tughan jerge ýlesi bar adamnyng jer ortasynan asqanda tughan elmen qauyshugha úmtyluy – tabighy qajettilik eken ghoy...  Átәiimning osy bir oryndalatyn-aq armanynyng ózimen birge  ketkenine janym auyrady. Oipyrmay, jan bólek bolghan song úmytylmaytyn adam da, úmytyla beredi eken. Qoyyny suyq qara jer «Átәilaghan» dauysymdy estirtpegesin, «Qymbatym keldi!» demegesin, ebil-sebil, jylap-jylap óksigindi jútyp qataya beredi ekensin. «Dәkóntay» dep erkeletetin Dәleli men tórening túqymy dep kótermeleytin Jandos Úzaqbayúly ekeui apta sayyn basyna baryp qúran oqyp, ziyarat etip qaytady. Solardyng aldynan shyghyp  kórisip, egilip-tógilip alamyn. Áytpese, basqalar «jylama, jylama» dep jylatpaytyn da bolghan. Kózden ketken son, kónilden de kete beretini ras pa, seneyin be?!.. Átәiimsiz ótip jatqan jiyn-toylarda bir oryn, tórdegi  oryn ylghy  ýnireyip bos túrady. Kónilime qaraytyn, qayda barsa da qasynan oryn alyp qoyatyn, elendep esikke qarap otyratyn, «bir aqyldasyp alayyq» deytin janashyrym, arqa sýierim Átәiimning qay qasiyetin aitayyn. Songhy ret óz qolymnan kesken kespemdi sýisinip iship, «dәmin-ay» dep tamsanghanyna, terlep-tepship raqattanyp, óni kirip qalghanyna quanyp jýrsem, ol ardaqtymnyng songhy asy – atau-keresi,  boy jazghany eken ghoy...

Orny tolmaytyn qayran Átәiim, Alla rahymyna alyp, jatqan jeriniz jayly bolsyn!

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Qymbat Ábildәqyzy, 

«Aygólek» balalar jurnalynyng avtor-redaktory, Týrki әlemi aqparat salasynyng ýzdigi

Abai.kz