... ادام جىلاپ تۋادى،
                                                                                          جاتادى جۇرت جۇباتىپ.
                                                                               ادام جىلاپ ولەدى،
                                                                                    باسقانى دا جىلاتىپ.
                                                                                    جىلايتىنى تۋاردا –
جاماندار بار قينايتىن.
                                                                                    جىلايتىنى ولەردە –
جاقسىلار بار قيمايتىن.

قادىر مىرزا ءالى

اقىننىڭ وسى شۋماقتارى مەن «ءاتاي» دەيتىن حاكىم وماروۆقا ارنالعانداي. ءيا،  سوڭعى ساپارىنا جوقتاۋ ايتىپ شىعارىپ سالا الماعانىما مەن دە جىلايمىن... قايدان بىلەيىن، اپارعان تاماعىمىزدى ءىشىپ، اڭگىمەسىن ايتىپ، كوزىمىزشە  راحاتتانا ۇيىقتاپ تۇرعان سوڭ، تەك قانا العان  ەمىنە كوڭىلى تولماي،   جاقتىرمايتىنىن  ۋايىمداپ قايتقانبىز. الدىن-الا جوسپارلانعان ەكى مينيسترلىكتىڭ بىرىككەن جوباسى بويىنشا استانادا وتەتىن بەس كۇندىك سەميناردىڭ مودەراتورى ەكەنىمدى ايتىپ، اتايىمنەن رۇقسات سۇرادىم. ويتكەنى مەنەن جاسىرىپ، ىشىنە بۇگىپ قالاتىن ەش سىرى بولمايتىنىنا سەنىمدى  ەدىم.

– قۇلىنىم-اۋ، جولىڭنان قالما، جۇمىسىڭ عوي. ولاردىڭ قولىندا اقشا بار. قىتىعىنا تيمە، بارىپ قايت، – دەدى.

– دالەل قاسىڭىزدا بولادى، جازىلاسىز، – دەپ تۇكتى ورامالدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرىپ، باسىنان باشپايىنا دەيىن ايالاي سىلاپ-سيپاپ، ءسۇرتىپ، باتاسىن الىپ، قايتا-قايتا قۇشاقتاپ قوشتاسىپ، جولعا شىقتىم.

سۇمدىق-اي، ەرتەسىنە تۇندە ارتىمنان جەتكەن حابار وسىنداي بولدى... بۇرىن ەستەلىك وقىسام، ەسكە الۋشى ءوزىن دارىپتەپ كەتەتىندەي كورەتىنمىن. سويتسەم، ءوزىڭنىڭ قاتىسىڭسىز ءسوزدىڭ ءدامى، تۇزدىعى كەلمەيدى ەكەن عوي... ءاتاي ەكەۋمىزدىڭ باقانداي 46 جىل ءومىرىمىز بىرگە ءوتتى. ءبىز جاڭاارقانىڭ ساكەن اۋىلىندا ءبىر شاتىرلى، ەكى ەسىكتى قازىنانىڭ ۇيىندە دۇنيەگە كەلدىك. ءاتايىمنىڭ اكەسى نۇرلان مارقۇم – باسقارما باسشىسى، مەنىڭ اكەم تۇلكىباي –  باس زووتەحنيك بولعان جىلدار. اناسى ىزعۇتتىقىزى ءشاربان – ءبىزدىڭ السايدىڭ قىزى. وتە باۋىرمال، كوپشىل، قولى اشىق، شەشىمدى عانا ءسوز ايتاتىن جان بولعانىن شەشەي مارقۇم اۋزىنان تاستاماي ايتىپ وتىراتىن. ول كەزدە كومپارتيا قايدا ايداسا، قىزمەتتەگى ماماندار سوندا باراتىن. سولاي ءبىز ەسىمىز كىرمەستەن ىرگەمىز ءبولىنىپ، 20 جاسقا دەيىن بولەك وستىك. ءاتايىم اۋدان ورتالىعىنداعى، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ن. كرۋپسكايا اتىنداعى ورىس مەكتەبىندە وقىدى. شىركىن-اي دەسەڭىزشى، كەيىن مەن سول ءاتايىمدى وقىتقان مۇعالىمدەرىنىڭ كوبىن ءوز كوزىممەن  كوردىم، ارىپتەس بولدىم. ءالى كۇنگە دەيىن باسىمدى شايقاتاتىن ۇستازدىق قاسيەتتەرىن ەش ۇمىتپايمىن. ونداي ۇستازدار تاڭىردەن بەرىلگەن قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن ساباق بەرەدى ەكەن عوي. «ادامنىڭ ادامشىلىعى – جاقسى ۇستازدان بولادى» دەيدى كەمەڭگەر اباي. وعان اللا سانا بەرگەن، وقۋعا زەيىنىن اشقان حاكىمدەي شاكىرتتىڭ ءىلىم-بىلىمگە تويىمسىزدىعى قوسىلسا، تولىق ادام بولىپ قالىپتاسپاعاندا قايتەدى! ءبىز ارادا جيىرما جىل وتكەندە كازگۋدىڭ 8 - جاتاقحاناسىندا قايتا كەزدەستىك. ستۋدسوۆەتتىك مىندەتتى اتقارۋ ماقساتىمەن بولمەلەردى تەكسەرۋگە شىققانبىز. ۇستىمدە ول كەزدە ەشكىم كيمەيتىن جاڭاارقامنىڭ قولدان تىگىلگەن قىزىل ءپۇلىش شاپانى. كەزەكتى  ەسىكتى قاعىپ تۇرمىز، اشپايدى. قاسىمداعىلار: «بۇل بولمەدە كارتا وينايتىن ۇلكەن جىگىتتەر تۇرادى، ەكى-ءۇش رەت ەسكەرتۋ جاسادىق، تىڭدامايدى» دەدى. اقىرى، ەسىكتى اشتى. كىلەڭ سايدىڭ تاسىنداي كوركەم جىگىتتەر ورىندارىنان تۇرىپ  امانداسىپ، كىبىرتىكتەپ بىردەڭە ايتقان بولدى. مەن: «جاتاقحانادا كارتا وينايتىندار ەمەس، جوعارعى ءبىلىم الاتىندار تۇرادى. ەرتەڭنەن باستاپ پاتەر ىزدەڭىزدەر» دەپ بۇرىلا بەرگەنىم سول ەدى: «قارىنداس، توقتاڭىزشى» دەدى بايسالدى داۋىستى بىرەۋى. توقتادىم. سوسىن «قارىنداسىم، شاپانىڭىزدى جاقىن تارتىپ تۇرمىن. ءبىزدىڭ  جاڭاارقا دەگەن جەردە جاستار كەشكىلىك سەرۋەنگە وسىنداي شاپان كيىپ شىعادى» دەدى كۇلىمسىرەگەن جۇزبەن. جۇرەگىم سولق ەتە قالدى. ول دا، مەن دە ءۇنسىزبىز... ءبىز سولاي تابىسقانبىز. ودان كەيىن تۋعان اعالى-قارىنداستاي جاقىندىقتا بولىپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي جىلىلىقپەن ارالاسىپ كەتتىك.

ەكەۋمىز دە - شايقورمىز. سەمىز ەتتى، قۇرت قوسقان سورپانى جاقسى كورەمىز. اۋىلدان پوسىلكا ۇزىلمەيدى. جاتاقحانانىڭ ءداۋ توڭازىتقىشى دا مەنىڭ بولمەمدە تۇرادى. ءىشى تولعان تاماق. جانجاقتا وقيتىن جاڭاارقالىقتاردىڭ بەرەكەلى  ورتالىعى سياقتى ەدى. بىزدەن كەيىن وقۋعا تۇسكەن انار مارقۇم جاتاقحانا الا الماي، بىرەۋلەردىڭ نۇسقاۋىمەن اناسى مەنى ىزدەپ كەلىپ، جاعدايىن ءتۇسىندىردى. جاسى ۇلكەن كىسى بولعان سوڭ، ءوزىمنىڭ ەكى ادامدىق بولمەمدەگى قىزعا باسقا ورىن تاۋىپ بەرىپ، ونى قاسىما ورنالاستىردىم. «جاس قوي، ەركە ءوستى، جەڭىلتەكتىگى بار، قاتتىراق ۇستا» دەگەندى ءوتىنىش قىپ  ايتتى. الايدا، «جازىمىشتان، وزىمىش جوق» ءبىرىنشى كۋرستى بىتىرمەي جاتىپ، ءاتايىم ەكەۋى جەدەل ۇيلەنۋگە تۇرا كەلدى. وقىپ ءجۇرىپ نەلەر قيىندىقتى باستان وتكەردى. پاتەردەن-پاتەرگە كوشىپ ءجۇرىپ ۇلدى، قىزدى بولدى. ول كەزدە مەن تۇرمىسقا شىقپاعان، كازتەلەراديونىڭ  گونورارى كوپ، «كۋالىگىنىڭ» كۇشى مىقتى: سورەلەردە جوق زاتتى وڭاي تاباتىن، ەڭ تابىستى كوممەنتاتورى ەدىم. سونىڭ قىزىعىن تۋعاننان مەكتەپكە بارعانشا ءاتايىمنىڭ ەكى بالاسى مەن  كەلىنشەگى كورىپ باقتى. انار مارقۇم لومباردقا زات وتكىزگىش ەدى، قينالعاندا سونىڭ كوبىن مەن الىپ بەرەتىنمىن... الماتىدا تۇراتىن ءاتايىمنىڭ ءباتيما اپاسى مەن ماعريپا اپايى باۋىرىنان ەشتەڭە ايامايتىن. ەلدەگى اتقامىنەر، ەڭسەلى ەكى  اعاسى سايىن مەن حاميت مارقۇمدار دا قارايلاسىپ باعاتىن. اقسۋداعى قايىن جۇرتىنان دا سالەم-ساۋقات از كەلمەيتىن...

ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم جيعان، ءبىلىمدار ءاتايىم – التىن باستى ادام ەدى. بار وقۋدى ورىسشا وقىعان قازاقتان ونداي ءبۇتىن بولمىستى قازاقي تۇلعا شىققانىن ءبىرىنشى كورۋىم... دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭدىگىندە شەك جوق-تى. قازاق، ورىس، الەم ادەبيەتىن تەرەڭ زەردەلەۋىمەن قوسا: ءتىل عىلىمى، تاريح، ەتنوگرافيا، گەوگرافيا سالاسىندا دا ۇشان-تەڭىز بىلىمىمەن تاڭ قالدىراتىن. اتتەڭ، بارىن باعالاي المادى. جازىپ، قاعازعا تۇسىرە بەرمەدى. عىلىمعا جۇمسايتىن ۋاقىتىن سەرىلىككە جۇتقىزىپ قويدى. ايتپەسە، ءبىر «دەمب» ەمەس، كوزى اشىق قازاق دەمىن ىشىنە تارتىپ وقيتىن سان كىتاپقا جۇك بولار قازىنا وزىمەن بىرگە كەتپەس ەدى...

ءاتايىم پەشەنەسىنە بۇيىرعان 66 جاس عۇمىرىندا ازاماتتىڭ ازاماتى ىستەيتىن ءىرى ىستەر اتقاردى. قولىنان ءبارى كەلدى. نارىقتىڭ تالابىن ەرتە ءتۇسىنىپ، العاشقىلار قاتارىندا شەتەلگە شىعىپ، رۋحاني بايلانىس ورناتتى. قازاق جاستارىنىڭ سىرتتا وقۋىنا جەتەكشىلىك ەتتى. رۋحانياتقا نەگىزدەلگەن جەكە كاسىپ اشتى. ول «تەمىرقازىق» ورتالىعى شىعارعان كىتاپتار، ءوزى «اسەمحات» دەپ اۋدارىپ، سۇيىسپەنشىلىكپەن تۇرلەندىرگەن شاقىرۋ بيلەتتەرىنە دەگەن سۇرانىس پەن تابىستىڭ قارقىنىن ايتسام، بۇگىنگىلەر سەنبەۋى مۇمكىن. سول وپاسىز دۇنيە-بايلىقتىڭ بۋى دا پەندىلىككە بوي ۇرعىزدى ما، قايدان بىلەيىن؟.. دوس تا كوپ، اعايىن دا كوپ، ءبارى «حاكىم، حاكە!» دەدى عوي. كۇندە دۋمان، كۇندە توي!  ونداي قايىرىمدى، ونداي مەيىرىمدى، ونداي قادىرلى بولعان جاڭا زامان بايلارىن سيرەك كەزدەستىرەسىز. بىردە ءباتيما اپام مارقۇم ءبارىمىز  ءبىر تانىستىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ، بىرگە قايتتىق. وندا ءاتاي كوپ پاتەرلى ۇيدە تۇراتىن.

– حاكىم، وزىڭنەن جاس جىگىتتىڭ ءۇيىن كوردىڭ عوي... ويعا، قىرعا شاشىلا بەرمەي، سەن نەگە سونداي ءۇي تۇرعىزبايسىڭ؟–دەدى باۋىرىنا. سوندا ءاتاي ويلانباستان:

– ونىڭ نە قىزىعى بار، جىگىتتە ماسشتاب بولۋى كەرەك، - دەدى. ءبارىمىز ءىشىمىزدى باسىپ كۇلىپ، سودان كەيىن ءوز ارامىزدا ءاتايدى «ماسشتاب» دەپ تە اتايتىنبىز.

شىركىن، قىز باۋىردىڭ ءجونى بولەك قوي، ءباتيما اپام مارقۇم كوزى جۇمىلعانشا ءاتايىمدى ماعان تاپسىرا بەرەتىن: «سەنى تىڭدايدى، ساعان ايتاتىنىن ول ەشكىمگە دە ايتپايدى، قاراپ ءجۇر، سوڭىنان قالما. ونىڭ جۇرەگى  ولتىرمەي تىنبايدى» دەيتىن. بىراق ءاتايىمنىڭ اجالى جۇرەكتەن ەمەس، جۇيكەنىڭ شارشاۋىنان بولعان دەرتتەن كەلدى... ءاتايىم سىرتتا باتىر بولعانىمەن، ۇيدە مومىن، كونبىس ەدى. تارتىستى تاعدىرىنان ەرتەلەۋ جەڭىلىپ قالعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس... ول ءبارىن جاساپ، ءبارىن دايىن تۇرمىسقا ۇيرەتسە دە، وتباسىنداعى بابى مەن باعى كەلىسپەگەن ەسىل ەر بولعانىن جاسىرمايمىن. تەكتىدەن تۋعان تەكتى عوي، ادامي زيالىلىعىندا شەك جوق-تى. قانداي ساپارلاردا، قوناقتاردا بىرگە جۇرگەندە، ءتىپتى ءىشىپ باسىن كوتەرە الماي وتىرعاندا، بوق اۋىز سوزبەن اۋزىن بىلعامايتىن، بىرەۋلەردىڭ دوكىر قىلىعىنا  داۋىس كوتەرىپ، دەڭگەيىن تۇسىرمەيتىن. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا، جارلىلاۋ كەزىندە: ءار جىلدارداعى ءۇش بىردەي بالدىزىنىڭ تويىن باسقارتۋعا مەنى اقسۋعا اپارىپ، بۇكىل ەلدىڭ كوزىنشە «مەنىڭ تويعا قوسقان سىيلىعىم قانداي، ءا!»  دەپ ماقتاناتىن. كەيىن باي بولعاندا اپا، ەنە، جەڭگەلەرى، ايەلى بارا جاتقان ۇلىنىڭ قۇدا ءتۇسۋ جولىنا مەنى باسشى قىلىپ، بار بيلىكتى قولىما بەرگەنىنە ءتورت كوزى تۇگەل ۇلكەندەرى، اۋدان اكىمى، اعاسى كەلىسپەسكە لاجى قالمايتىن. ءيا، ءاتايىم – باسشى، مەن – قوسشى بولىپ ستۋدەنت كۇنىمىزدە،  سوناۋ 1984 جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ 90 جىلدىعىنا وراي، بۇكىل الماتىداعى جاڭاارقالىقتاردىڭ باسىن قوسىپ، مارقۇم قورداش اعام ديرەكتور بولعان «الاتاۋ» رەستورانىندا ءدۇبىرلى توي وتكىزۋدەن باستاپ، اقتىق ساپارعا اتتانعانشا «ەل ەمەسپىز بە!؟»  - دەيتىن ۇستانىمنان اينىعان جوقپىز. بىزگە، الماتىداعى جاڭاارقالىقتار ۇيىمىنا، دوس – سۇيىنەتىن، دۇشپان – كۇيىنەتىن. سوڭعى ون جىلدىقتا تەڭ جارتىسىنان استامى كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ كەتىپ قالادى دەپ كىم ويلاعان؟ قاتارىمىز سەلدىرەپ، قابىرعامىز قايىسقان سوڭ، قالعاندارىمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى سۇيەپ جۇرۋگە بەل بۋدىق... ءاتايىمنىڭ دارحان جۇرەگى ەشكىمدى الالاماۋشى ەدى عوي. قۇداي-اۋ، ءتۇبى جاڭاارقالىق ەكەنىن باياعىدا ۇمىتىپ كەتكەن ۇلكەن-كىشىنى تاۋىپ الىپ، شەجىرە تارقاتىپ «بۇل ءبىزدىڭ جاقىنىمىز ەكەن» دەپ قاتارعا قوسىپ الۋدان جالىقپايتىن. سول ءبىر ەلدە جۇرگەندەي بولاتىن ەسىل كۇندەردىڭ باسشىسى – ءاتايىمنىڭ مەزگىلسىز ءولىمى ءبارىمىزدى ەسەڭگىرەتىپ قانا ەمەس، جەتىمسىرەتىپ كەتكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. ساعىنعاندا قالىڭ ويدىڭ ورمانىن شارلاپ كەتەسىڭ...

وتكەن 2019 جىلى قاراعاندى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ابزال نۇكەنۇلىنىڭ مەنىمەن جەكە تانىستىعى ارقاسىندا 60 جاس مەرەيتويىم قاراعاندى، جەزقازعان قالالارىندا كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتتى. ءبىز، الماتىدان جاڭاارقالىق: ايگىلى ديكتور ساۋىق جاقانوۆا; الاشتانۋشى عالىم، پروفەسسور ايگۇل ىسىماق; تۇركىتانۋشى وقىمىستى حاكىم ومار; ءانشى، ونەر زەرتتەۋشى، جازۋشى ەرلان تولەۋتاي بەسەۋمىز قوناق بوپ باردىق. وننان اسا اۋدان، شاعىن قالالار اكىمدىگىنەن ارنايى قۇتتىقتاۋشىلار كەلدى. اراسىندا جاڭاارقا اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى دا بولدى. ول يىعىما قامزول جاپتى-اۋ دەيمىن، سوعان ءاتايىم قاتتى نامىستاندى. كوپكە دەيىن «ءبىر ات مىنگىزدىك دەسە قايتەدى، ءبىر جىلقى دالادا  ارام ءولىپ تە قالادى عوي. ەلدىك قاسيەت، جىگىتتىك مىنەز ۇساقتالىپ بارادى» دەپ ءبىراز كەيىدى. ءبىر كۇنى: «ەل وزگەرەيىن دەپتى، وبلىستا قولداۋشىڭ وتىرعاندا جاڭاارقا حالقىمەن ءبىر كەزدەسۋ وتكىزەيىك. ونى مەن جۇرگىزەيىن، ەرلان ءان ايتسىن، الدىڭداعى ەكى اپاڭ دا ەلىن تانىپ، ءبىر قاۋىشىپ قايتسىن» دەدى. جىل سوڭى بولاتىن، جۇمىسىم باسىمنان اسىپ كەتتى جانە ءوزىمنىڭ قۇلقىم دا بولمادى... قازىر ويلاسام تۋعان جەرگە ۇلەسى بار ادامنىڭ جەر ورتاسىنان اسقاندا تۋعان ەلمەن قاۋىشۋعا ۇمتىلۋى – تابيعي قاجەتتىلىك ەكەن عوي...  ءاتايىمنىڭ وسى ءبىر ورىندالاتىن-اق ارمانىنىڭ وزىمەن بىرگە  كەتكەنىنە جانىم اۋىرادى. ويپىرماي، جان بولەك بولعان سوڭ ۇمىتىلمايتىن ادام دا، ۇمىتىلا بەرەدى ەكەن. قويىنى سۋىق قارا جەر «اتايلاعان» داۋىسىمدى ەستىرتپەگەسىن، «قىمباتىم كەلدى!» دەمەگەسىن، ەبىل-سەبىل، جىلاپ-جىلاپ وكسىگىڭدى جۇتىپ قاتايا بەرەدى ەكەنسىڭ. «داكونتاي» دەپ ەركەلەتەتىن دالەلى مەن تورەنىڭ تۇقىمى دەپ كوتەرمەلەيتىن جاندوس ۇزاقبايۇلى ەكەۋى اپتا سايىن باسىنا بارىپ قۇران وقىپ، زيارات ەتىپ قايتادى. سولاردىڭ الدىنان شىعىپ  كورىسىپ، ەگىلىپ-توگىلىپ الامىن. ايتپەسە، باسقالار «جىلاما، جىلاما» دەپ جىلاتپايتىن دا بولعان. كوزدەن كەتكەن سوڭ، كوڭىلدەن دە كەتە بەرەتىنى راس پا، سەنەيىن بە؟!.. ءاتايىمسىز ءوتىپ جاتقان جيىن-تويلاردا ءبىر ورىن، توردەگى  ورىن ىلعي  ۇڭىرەيىپ بوس تۇرادى. كوڭىلىمە قارايتىن، قايدا بارسا دا قاسىنان ورىن الىپ قوياتىن، ەلەڭدەپ ەسىككە قاراپ وتىراتىن، «ءبىر اقىلداسىپ الايىق» دەيتىن جاناشىرىم، ارقا سۇيەرىم ءاتايىمنىڭ قاي قاسيەتىن ايتايىن. سوڭعى رەت ءوز قولىمنان كەسكەن كەسپەمدى ءسۇيسىنىپ ءىشىپ، «ءدامىن-اي» دەپ تامسانعانىنا، تەرلەپ-تەپشىپ راقاتتانىپ، ءوڭى كىرىپ قالعانىنا قۋانىپ جۇرسەم، ول ارداقتىمنىڭ سوڭعى اسى – اتاۋ-كەرەسى،  بوي جازعانى ەكەن عوي...

ورنى تولمايتىن قايران ءاتايىم، اللا راحىمىنا الىپ، جاتقان جەرىڭىز جايلى بولسىن!

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

قىمبات ابىلداقىزى، 

«ايگولەك» بالالار جۋرنالىنىڭ اۆتور-رەداكتورى، تۇركى الەمى اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى

Abai.kz