Qazir AQSh pen Resey arasynda dauly eki aimaq bar. Onyng biri – Ukraina bolsa, ekinshisi – Arktika. Asty túnyp túrghan baylyq Arktikany KSRO bauyryna basyp keldi. Onyng shalyghy Putlerlik Reseyge júqty.

Jaghdaymen tanys adamdardyng aituynsha, amerikalyq jәne reseylik resmy túlghalar Arktikany ekonomikalyq yntymaqtastyq ýshin yqtimal sala retinde aiqyndady. Búl preziydent Donalid Tramptyng Mәskeumen ótkizudi kózdep otyrghan keng auqymdy pikir talastyng bir bóligi bolyp tabylady.

Tayau uaqytqa deyin Kremliding AQShpen «Arktikany ashu» jónindegi ústanymy ýzildi-kesildi bolyp keldi. Sóz qozghalmaytyn jabuly taqyryp edi. Resey Soltýstik flotynyng qolbasshysy Aleksandr Moiyseev: "Ózimiz iygeretin bolamyz, ózimiz әzirleytin bolamyz, al bireu qolyn sozatyn bolsa, oilanbay-aq shauyp tastaymyz. «Arktika - bolashaq qaqtyghystyng әleuetti óniri», - dep mәlimdedi.

Onyng ýstine múnday qatang ústanym «dos emes» Batysqa ghana emes, tipti tonyng ishki bauyrynday bolyp ketken Beyjinge de qatysty boldy. QHR men Soltýstik teniz jolyn (STJ) birlese iygerudegi yntymaqtastyq  jobalarynyng barlyq «baqylau paketi» Reseyge tiyesili bolmasa, Kremli ashyqtan-ashyq sabotaj jasap keldi.

Jaqynda ghana Resey Soltýstik flotynyng qolbasshysy Aleksandr Moiyseev Resey Arktikada imperializmmen betpe-bet keletinin eskertip bir shabynyp aldy.

Al Arktikanyng reseylik jaghalauyn nyghaytugha aqshany ayamay salu bastalyp, nәtiyjesinde mәngilik tonda jәne qar basqan tundrada әueaylaqtar, RLS jәne ZQQ (PRO) stansiyalary, garnizondar, zymyran batareyalary jәne ózge de әskery infraqúrylym payda boldy. Putin rejimi oghan jyl sayyn 1,9 milliard dollar júmsap keledi. Oghan  reseylik mamandar "Bizge sonshalyqty shabylyp keregi ne? Qúiylghan aqsha ózin aqtamaydy ghoy!?", - dep, zar qaqsaghanymen biylik basyndaghylar "kerek! "dep qatty jauap berip auyzdaryn japqyzdy.

Kremliding búl kezdegi ýkilep algha tartqan negizgi jospary - Arktikadaghy Mendeleev kestesin tolyq qamtityn baylyqtyng barlyghy qansha qarjy júmsasang da, esh artyq bolmaydy, bәri ózin aqtaydy degen kózsiz senimi boldy.

Mәskeuding Arktikagha qatysty osynday birbetkey ústanymyna berik  negiz bar ma? Tura aitatyn bolsaq - iyә, bar. Bolghan jәne solay bolyp qala beredi. Keybireuler әlemning osy bóligindegi múzdyng eruin «jahandyq jylynu» dese, endi bireuler «shaghyn múzdyq kezennin» ayaqtaluy dep ataydy. Tabighattyng osy oqysy qylyghy  jana teniz sauda baghyttaryn ómirge әkelip, әri búryn qol jetimsiz bolghan arktikalyq qayrannyng qazbalaryna qoljetimdilik dәuirining esigin ashady.

Sol sebepti, әlemning azulylary men myqtylary osy aimaq ýshin kýreske shyndap dayyndaluda. Sondyqtan Tramptyng Grenlandiyany iygeruge degen úmtylysyn tek osy jaghynan ghana týsindirip úghynuymyzgha bolady. Osy úly kóshten qalghysy kelmegen Qytay 2018 jyly ózin «Arktikagha jaqyn qaghanat (derjeva)» dep jariyalap, halyqaralyq Arktika Kenesinde ózderine tiyseli oryndy talap etti. Tipti ótken aida AQSh qolbasshylyghy jana 267 paraqty «Arktikadaghy operasiyalar jónindegi núsqaulyqty» qabyldady.

Biz jogharyda orystardyng óz jaghalauyn qalay bekemdep jatqanyn sóz ettik. Sonymen ýsh el әzirshe óz әleuetine oray sayasy tirlik etip jatyr. Azuy men tyrnaghy bar ózge elder de Artikalyq bәlishten ýmitti. Biraq bastary bir qazangha syimaytyn ýsh qoshqar bólinip te shyqqany әlemge ayan boldy.

AQSh, Kanada, Finlyandiya, Daniya jәne Norvegiya qaruly kýshterining «arktikalyq» bólimsheleri qatysatyn NATO-nyng «Joint Viking» әskery jattyghuy daghdyly Nordic Response, Arctic Forge, Arctic Dolphin jәne Joint Warrior siyaqty túraqty qúbylysqa ainalyp otyrghan jayy bar.

Arktika, dәlirek aitsaq, onyng resurstary men janadan ashylyp jatqan mýmkindikteri barshagha qajet boluda. Árkim polyarlyq bәlishting ózderine tiuge tiyis mólsherin shamalaryna qaray baghalap jatyr. Tipti birneshe jyl búryn ózining arktikalyq ambisiyasyn jariya etken Ýndistandy búl úly kóshten qaghys qaldyra almaysyn.

Oghan qosa, Resey Arktikada ózin tym óreskel әri agressivti ústauy әbden mýmkin. Búnyng basty sebebi Mәskeu múzjarghysh flot boyynsha da, arktikalyq synyptaghy basqa da kemeleri boyynsha da, Arktikalyq jobalardy qarjylandyru boyynsha da tipti AQSh-tan da asyp týsti. Amerikalyqtar әr senti ýshin amalsyzdan Kongresspen kelisui kerek bolsa, al Reseyde búl búiryqpen bir kýnde jýzege asyryla salady. Ári preziydenttik baghdarlamalardyng arnayy qorynan aqsha júmsalady. Ne istelinip ne qoylyatyny býkil әlem ýshin tolyq qúpiya kýiinde qalyp otyrady.

Biraq reseylik arktikalyq baghdarlamalar ýshin altyn ghasyrdyng jelkesin Ukrainadaghy soghys ýzip, polyarlyq әskery infraqúrylymdy ústau bir mezgilde budjet ýshin auyr jýk bolyp shyqty. Jalpy tehnologiyalyq artta qalushylyq óz degenin istep, múzjarghyshtardaghy, zertteu kemelerindegi elektrondyq jabdyqtar Ontýstik Koreyadan bolghandyqtan, olardy Reseyde jasaugha tyrysushylyq daghdarysqa úryndyrdy.

Áleuetti joghary NATO Reseylik Arktikalyq qaterge «Joint Viking» dәstýrli әskery jattyghuymen jauap berdi.

Jaqynda Teniz alqasynyng tóraghasy Nikolay Patrushev: «Reseylik ghylymiy-zertteu flotynyng qúramy men jay-kýiining tenizdegi ghylymy zertteuler salasynda bizding elimizding aldynda túrghan mindetter auqymy men qazirgi zamanghy talaptargha sәikes kelmeui – elimizge arktikalyq zertteuler salasyndaghy kóshbasshylyghynan airylu qaupin tóndiredi»,-dep jariya týrde mәlimdedi. Búl rette, «songhy 30 jylda flot eskirip, adam aitqysyz dengeyge deyin qysqardy. Ghylymy kemelerding ortasha jasy shamamen 34 jasty qúrap,  80%-dan astamynyng әbden tozyghy jetip otyr. Olardy paydalanu qazirgi zamanghy sheteldik analogtargha qaraghanda edәuir qymbatqa týsedi» degen tóraghanyng sózining astarynda kóp nәrse búghyp jatyr.

Biraq múnyng bәri de osymen bitpek emes. Dәl qazir Putindik Resey ýshin Arktikalyq qayranda geologiyalyq barlau jәne paydaly qazbalardy alu tehnologiyalaryna baylanysty týrli problemalar tuyndady. Qolgha alynghannyng bәride keremet hәm ghajayyp bolyp kóringenimen týptep kelgende Reseyde onday tehnologiyalardyng joqtyghy anyqtaldy. Orekender qysylghan shaqta jýginetin qytaylyqtarda da joq, sebebi olar ainalyspaghan, múryndaryna iysi de barmaydy. Onyng ýstine, mysaly, reseylik soltýstik tenizderding qayranyndaghy múnaydyng kommersiyalyq qoryna qatysty naqty dәlel joq.

Álemge әigili sarapshy Mihail Krutihiyn: «Energetika ministri Sergey Siviylev Reseydegi qayrandaghy múnay qory 32 jyl boyy óndiriske jetedi, al Arktikadaghy barlanghan múnay qory shamamen 17 mlrd tonnany qúraydy, dep sayraghan kezde ol ne ailakerlik jasaydy, ne tenizdegi qorlardy jaghalau ónirlerindegi qorlarmen aralastyrady, ne qorlardy dәleldenbegen gipotetikalyq resurstarmen shatastyrady",-dep jazady.

Múnay qory qansha jәne Resey ony Arktikada óndire ala ma?

Ekinshiden, reseylik Arktikanyng qayrandyq múnayy aitarlyqtay salyq jenildikteri jaghdayynda da tiyimsiz, demek investorlar ýshin tartymsyz bolyp qala beredi. «Lukoyl» kompaniyasynyng strategiyalyq damu jónindegi búrynghy viyse-preziydenti Leonid Fedun 2019 jyly bylay dep aitqan bolatyn: «Bizding boljamymyzgha sýiensek, búl eng qymbat múnay bolady. Rentabelidilik bolu ýshin múnay $100 plus býgingi tehnologiyagha negizdelui tiyis».

Mәselening týiini býginde Resey Arktikany óz betinshe iygere almaydy. Mәskeu Trampqa ekonomikalyq negizdeme bermey, basy býtin kózdi júma kirisip ketken jaghdayda amerikalyq preziydent qalay әreket etetinin kóre jatarmyz.

Qytaydyng da óz esebinen janylmaytynyn qaperde ústayyq.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz