TÚTAS QAZAQSTAN KENESTERINING TÚNGhYSh SEZINE – BIR GhASYR

«Qazaq jerining tútastanuy men «Qazaq» atauynyng qaytaryluyna 100 jyl» atty 15.04.2025 j. ótken respublikalyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyada jasalghan bayandama 

Qazaqstan Kenesterining 5-shi sezinen jeti ay búryn, 1924 jylghy 15 qyrkýiekte Týrkistan Kenesteri Ortalyq Atqaru Komiytetining tótenshe sessiyasy Týrkistan Federativtik Kenestik Sosialistik Respublikasyn últtyq-territoriyalyq mejelerge jiktep-bólu jayynda sheshim qabyldaghan-dy. Sol tótenshe sessiyada Týrkatkom tóraghasynyng orynbasary, Týrkistan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining hatshysy, BK(b)P Orta Aziya burosynyng mýshesi,  mejeleu nauqanyna oray osy Sredazburo qúrghan Territoriyalyq komissiyanyng mýshesi Súltanbek Qojanov: «Qazrespublikagha Týrkistannyng eki oblysyn qosu – Qazaq últtyq respublikasyn rәsimdeuding basy bolady», – dep mәlimdegen bolatyn.

Patshalyqtyng qazaq jerin – qazaqtargha uaqytsha berilgen memleket menshigi dep jariyalaghany, sosyn, qazaqtyng shúrayly jer-suynyng bәrin besinshi kolonnasy orys sharualary men әskeriy-biyligining tiregi kazaktar qauymyna  tartyp әpergeni belgili. Qazaqqa jasalghan sol әdiletsizdikti monarhiyanyng qúlauy, biylikke әdemi úrandarmen bolishevikterding kelui týzeter degen ýmit tughan.

Alayda kommunisterding «jekelegen ólke men halyqtardyng mýddesin jalpy Odaq mýddesine qúrban etu» qajettigin dәripteytin pighyly onday ýmitting órisin taryltyp tastaghan-túghyn. Osy ahualgha baylanysty, Besinshi sezde Qazatkom tóraghasy Seytqaly Mendeshev kenestik qazaq ýkimetining jergilikti «qazaq halqy jerge ornalastyrylyp bolghansha – basqa halyqtardyng syrttan kelip qonystanuyna jol bermeu» jayynda shara alghanyn habarlady. Sonymen birge, Qazaq avtonomiyasy ýkimetining tarapynan ortalyqqa – RSFSR ýkimetine sol sharadan tuyndaytyn ótinishter bildirilgenin ayan etti: kóshpendi jәne jartylay kóshpendi halyqty jalpymemlekettik qarjymen, әri bәrine jappay uchaske kesip beru retimen jerge ornalastyru kerek; osy tәrtippen jerge ornalastyrylyp jatqan qazaq halqyna – salyq salu, nesie beru, qúrylys materialdarymen, auylsharuashylyq qúraldarymen jabdyqtau isterinde – týrli jenildikter jasau  jón delindi. Osylargha baylanysty Kenester sezi aldyndaghy Kirkraykomnyng plenumynda ekinshi hatshy Súltanbek Qojanovtyng arnayy bayandamasynda aitylghan shara – Jer halkomatynyng on jyldyq jospar jasap jatqany mәlimdeldi.

Búl mәsele – jer-su jayy – Jer jónindegi halyq komissary Ghaliasqar Álibekovting bayandamasynda jan-jaqty taldandy. Ol problemanyng tarihy tamyryn jýielep ashty. Bayandamashy qazaq ólkesining otarlanuynda ýsh basty dәuir  bolghanyn taratyp aityp, әsirese otarlaudyng ýshinshi kezeni eldi qatty kýizeltkenin basa kórsetti. Patshalyq ishki Reseyding jer daghdarysyn sheshu maqsatymen Qazaqstangha lek-legimen pereselender kóshin tókken edi. Narkomzem Gh. Álibekov: «Pereselen tolqynynyng qysymymen qazaq búqarasy...  shóbi jútan, suy az, qúmdauyt jerlerge yghysugha mәjbýr boldy. Osy apatty  sayasat Ólke ekonomikasyn tez qúldyratty.  Eger ótken ghasyrdyng 70-shi jyldary bir qazaq sharuashylyghyna 59 bas maldan kelse, pereselen qozghalysynyng artuymen 1914–1915 jyldary búl sifr 25–26 basqa sheyin tómendedi», – dep kórsetti.

5-shi Kenester sezi respublika qúrylghaly beri jýrgizilgen is-sharalardyng oidaghyday ong nәtiyje bermeuining sebepterin: qazaq jerin syrttan kóship kelip otarlau jalghasuda; otarshyldyq sayasattyng qaldyqtary әli joyylmaghan; eng jaqsy jerlerdi pereselender basyp alghan; kóbine ortalyq eng tәuir jerlerdi kópten osynda túratyn kazak-orys túrghyndaryna kesip beru  jaghynda dep týsindirdi.

Mal sharuashylyghy Qazaqstannyng qatal tabighatyna shydas berip,  payda tabatynday dami  alu ýshin – jer qatynastaryn dúrys retteuding manyzy zor bolmaghyn aita kele, komissar Álibekov kýlli aumaqty jaratylysy men ekonomikalyq nyshandaryna qaray: «eginshilik-malshylyq» jәne tek «malshylyq», sonday-aq tek «kóshpendi malshylyq» audandargha bólu tәrtipterin bayandady. Jermen qamtamasyz etu normasy qalay jasalatynyn týsindirdi. Sosyn jerge ornalastyrudyng negizgi mindetin: qojalyqtargha ekonomikalyq túrghyda nyghaiyna qajet jaghdaylar jasau  qajettigin bayandady. Osy orayda oryndaluy qajet sharalar sezding qararlarymen zandastyryldy.

Alayda ortalyq olardyng oryndaluyna týrli tәsilmen tosqauyl qoyyp túrdy. VSIYK-ting Erekshe Komissiyasy Qazaq Respublikasyndaghy júmysyn mýldem ózinshe, Qazaq jer komissariatynyng josparymen ýilestirmey jýrgizdi. Narkomattyn  halyqty jerge ornalastyru sharalaryn birtútas josparmen  iske asyrmaq niyetine: «Erekshe komissiya tarapynan narazylyq kórsetilude, – dep kórsetti narkom Álibekov, – al ondaydy oryndy dep sanaugha bolmaydy». Mәskeulik ortalyqtyng osynday kedergilerin ashyp kórsetken túnghysh qúryltayda  el mýddesine jauap beretin arnayy qaulylar, keng kólemdi qararlar qabyldanyp,  qazaqtyng últtyq memlekettilik ýshin kýresi kenestik biylik shenberindegi shyrqau shynyna jetkenin tanytqan edi.

Ókinishke qaray, sayasy kýresting 5-shi sezden keyingi ony oryndaudy kózdeytin jana kezeninde barsha әreketterge túsau salu, qazaq elining tabighy últtyq-memlekettik mýddesin Ortalyq biylikke tәueldi etu baghyty pәrmendi týrde jýzege asyryla bastady. Últ qayratkerleri, tiyisinshe olar ótkizgen tarihiy Kenester sezining mazmúny, tabighaty ortalyqqa únaghan joq, sondyqtan da respublikany basqarugha jibergen emissary Filipp Goloshekinning qolymen kóshpendi malshylyqqa sezde kózdelgen qily jaghdaydy jasaudyn, qajet jәrdemder beruding ornyna, oqys jýrgizgen solaqay reformalarymen halyqty 30-shy jyldarghy qyzyl qyrghyngha úshyratty.

Degenmen ortalyq pen onyng emissary Goloshekin qazaq jerin el-júrtymen bir shanyraq astyna jinaghan Ýlken Qazaqstan Kenesterining túnghysh sezining tәuelsiz el mýddesin kózdeytin kóp sheshimining ishinen biregey bireuine qarsy shygha almady, birden moyyndady. Ol shyn mәnindegi tarihy sheshim  bolatyn. Qabyldanuy Resey Kompartiyasy Qazaq ólkelik komiytetining ekinshi hatshysy, sezd delegaty Súltanbek Qojanov esimimen tyghyz baylanysty  sol qauly ómirge mynanday jolmen kelgen edi...  

Osy Kenester sezining qararyna say, Últ teatrynyng negizin salyp, túnghysh jetekshisi bolghan Dinmúhamed Ádilov OGPU tergeushisine 1928 jylghy 24 jeltoqsandaghy tergeude bylay dep kórsetti: «...Qojanov, men, Espolov jәne Qojyqov Tabynbaevtyng ýiinde týstenip otyrghanbyz. Sezd ayaqtalugha taqalghan bolatyn. Sonda ýkimetting Aq-Meshit qalasyna kóship keluin este qaldyru ýshin qalanyng atyn ózgertu haqynda mәsele kóterildi. Qalay atau dúrys bolaryn oilastyra bastadyq. «Qyzyl-Orda» termiynin birinshi bolyp Qojyqov oilap tapty. Odan: Nege? dep súradyq. Ol úsynysyn bylay dәiektedi: búl – qos atau, ana jaqty da, basqa jaqty da qanaghattandyrady. «Qyzyl» – qyzyl týsti bildiredi, sondyqtan bolishevikterge únaytyn bolady, al «Orda» – últtyq termiyn. Sol sebepti ana jaqtan da, myna jaqtan da narazylyq tumaydy. Múnday dәleldermen barshamyz kelistik, sonda Qojanov «qalanyng aty Qyzyl-Orda dep ózgertiletin bolady» dedi».

Qogham qayratkeri, bayyrghy múghalim, aghartushy, tarihshy-ghalym,   sol shaqtaghy kenes qyzmetkeri Qonyrqoja Qojyqov 1931 jylghy 20 qyrkýiekte OGPU tergeushisine mynanday kórsetu bergen: «Aq-Meshit qalasyn Qyzyl-Orda dep qayta atau tarihyn bilemin. Ol bylay bolyp edi: 1925 jylghy Kenester sezi kezinde men, Jandosov, Qojanov jәne taghy basqalar qazaqtardyng birining ýiinde týski as ishuge jinaldyq. Tamaqtanyp otyrghanda jana astanany qalay atau kerek degen mәsele kóterildi. Men ony «Qyzyl-Orda» dep ataudy úsyndym, múnym bәrine únady, sodan song Qojanov osy ataudy Kenester sezinde úsyndy da,  úsynys qabyl alyndy».

Ádilov ózin tergeuding 27 jeltoqsandaghy jalghasynda: «Tabynbaev Embergenning ýiindegi týstik kezinde Aq-Meshit qalasyn Qyzyl-Orda dep ózgertip atau kerek degen qorytyndygha keldik. Osydan keyin Qojanov pen biz sezge kettik, – dep kórsetti. – Qojanov tóralqagha shyqty da, ózine kezekten tys sóz alyp, mynanday úsynystar engizdi: birinshi úsynysy – «Kirgiz Respublikasyna» «Qazaq Respublikasy» dep qayta at qoy, ekinshisi – Aq-Meshit qalasynyng atyn Qyzyl-Ordagha almastyru. Sezd eki úsynysty da birauyzdan qabyldady».

Qazaq qayratkerlerining beyresmy basqosuynda halqy men jer-suy birtútastanghan Ýlken Qazaqstannyng astanasyn búdan bylay Aqmeshit emes,  Qyzylorda dep atau turaly Qonyrqoja Qojyqovtyng úsynysyn  birden qoldaghan Súltanbek Qojanov sezde sonymen birge әri onyng aldynda Ádilov kórsetken taghy bir óte manyzdy mәseleni kótergen-di... Besinshi sezding stenografiyalyq esebine qaraghanda, ol úsynystaryn shynynda da «ssenariyden tysqary», biraq orayyn keltire jariya etken eken. Basqarushy organdardy saylau mәselesine kósher aldynda, Kirgiziyanyng (Qazaqiyanyn) barlyq enbekshilerine ýndeu qabyldau ýshin,  tóraghalyq etushi onyng mәtinin oqidy. Delegattar ýndeudi qyzu qol shapalaqtap quattaydy. Osy kezde Qojanov sóz alady da: «Bizde osy uaqytqa deyin bir týsinbestik bop túr. Kirgizdar ózderin qazaqpyz dep ataydy. Múny olar orys kazaktarynan kóshirip alghan joq, baghzy zamannan qazaq dep atalatyn.  Kóshpendilerding alghashqy odaghy qazaq delinetin, sondyqtan orys kazaktary osy ataudy ózderine bizden kóshirip alghan dep oilaugha bolady», – deydi. Sosyn ataudyng qalay ózgergenin shola kelip: «Bolashaqta kirgizdi qazaq dep, al respublikany Qazaqtiki, yaghny Qazaqstan dep ataudy zandastyru kerek. Men osy ataudy bekitip, sonshalyqty әdemi emes tanbany juyp tastaudy úsynamyn. Kenesterding Besinshi Býkilkirgiz sezi «qazaq» atauyn kirgiz halqynyng atalymyna jәne «Qazaqstan» atauyn Kirgiz Respublikasyna berudi zandastyrsyn», – deydi.

Úsynys qol shapalaqtaugha úlasty. Sosyn tóragha әueli Qojanov sóilerding aldynda jariya etilgen qújat jobasyn – sezding ýndeuin dauysqa salyp aldy da: «Kelesi úsynys: Kirgiz Respublikasyna – Qazaq Sosialistik  Kenestik Respublikasy dep  qayta at qoy», – dey bergeninde júrt du ete týsip, qol soghyp jiberedi. Tóraghalyq etushi kelesi mәselege kóship, Respublika ortalyghyn  Aqmeshitke kóshiruge baylanysty, Lenin atyndaghy halyq ýiin salu sheshimining oryndalu barysyn habarlady. Sodan song Qojanov kelesi úsynysyn aitu ýshin taghy da sóz aldy.

«Aqmeshit qalasy patsha ýkimeti jaulap alghangha deyin Aqmeshit atalatyn, – dep bastady ol sózin. – Patsha ókimeti kezinde graf Perovskiyding qúrmetine qala aty Perovsk bop ózgertildi. Revolusiya oghan qaytadan eski atauyn berdi. Búryn qalay atalsa da, ol artta qalghan, qatardaghy júpyny qala bolatyn. Kenesterding Besinshi sezin biz Qazaq Respublikasy ghúmyryndaghy kýrt betbúrys dep sanaymyz. Búl sezdi biz Birinshi Sezd dep ataymyz. Búl sezding Qazaq Respublikasynyn  jana ortalyghy Aqmeshitte ótui  de onyng mәnin arttyra týsedi. Sóitip júpyny Aqmeshit qalashyghy Qazaq Respublikasynyng ortalyghyna ainalyp otyr. Qalanyng mәn-maghynasy auysuyna baylanysty, men osy qalanyng atyn taza qazaqy ataugha ózgertsek degen úsynys engizemin. Búryn handyq qúrylymdardyng ortalyqtary bolatyn, mysaly – Aq Orda deytin. Ataqty han óz ortalyghyn Kók Orda dep ataghan. Al biz óz ortalyghymyzdy Qyzyl Orda dep atay alamyz.  Men  ortalyghymyz Aqmeshitti (Perovskini) búdan bylay – Qyzyl Orda dep ataudy úsynamyn.

Qyzu qol soghylyp, úsynys birauyzdan qabyldanady...

Irgesi keneygen Qazaq Respublikasy Kenesterining Birinshi (kenestik avtonomiya boy kótergeli bergi ret sany boyynsha – Besinshi) sezi Ýlken Qazaqstannyng astanasyna osylay Qyzyl Orda degen әsem de aibarly at berdi. Búl sezding airyqsha manyzdylyghy sol – qazaq halqy men jer-cuynyng bir shanyraq astyna jiylyp tútastanuyn,  halqymyzgha ózining etnostyq atauynyng qaytaryluyn zandastyrdy. Jәne sezde qazaq qayratkerleri últtyq memlekettilik ýshin kýresting jana kezenin meylinshe belsendilikpen jýrgizuge beyil ekenin kórsetti. Biraq nelikten toqyrap, bәri keri ketirildi, búl, әriyne, basqa әngimening taqyryby.  Biz  býgin shashylghan jer-suymyzdy jiystyryp, tarih sahnasyna qazaq atymyzben shyqqanymyzdy jahangha әigilegen Aqmeshit-Qyzylorda  qúryltayynyng ashylghan kýnine jýz jyl tolghanyn qanaghattana ataymyz.

Ádebiyet:

Qoyshybaev B. Últ teatry shanyraghyn kóterushi. – Almaty: «Arys» baspasy, 2000 j.; Qoyshybaev B. Súltanbek Qojanov. – Almaty: JShS «Qazaqstan» baspa ýii», 2007 j.; Qoyshybaev B. Toqsan jyl ilgergi tarihy nauqan//Tauariyh-tamshylar. – Almaty: «Ruh BG» baspasy, 2017 j.; Qoyshybaev B. Ýlken Qazaqstan bylay bastaldy//Tarih jәne túlgha. Zertteuler, maqalalar, súhbattar. – Taraz: «Senim» JBO, 2019 j.; Qoyshybaev B. Tәuelsizdik tamyrlary. Zertteuler, maqalalar, súhbattar. – Almaty: «JShS RPBK «Dәuir», 2022 j.; Alashorda isi. 1920–1940. Qújattar men materialdar. 1-t., 4-t. – Almaty: QR Preziydentining Arhiyvi, 2023 j.; Qoyshybaev B. Tútas qazaq eli: últtyq respublika qúrugha úmtylu. – Abay.kz (abai.kz ) portaly, 4.02.2025 j.

Beybit Qoyshybaev,

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz