تۇتاس قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ تۇڭعىش سەزىنە – ءبىر عاسىر

«قازاق جەرىنىڭ تۇتاستانۋى مەن «قازاق» اتاۋىنىڭ قايتارىلۋىنا 100 جىل» اتتى 15.04.2025 ج. وتكەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا جاسالعان بايانداما 

قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ 5-ءشى سەزىنەن جەتى اي بۇرىن، 1924 جىلعى 15 قىركۇيەكتە تۇركىستان كەڭەستەرى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توتەنشە سەسسياسى تۇركىستان فەدەراتيۆتىك كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەرگە جىكتەپ-ءبولۋ جايىندا شەشىم قابىلداعان-دى. سول توتەنشە سەسسيادا تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، بك(ب)پ ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ مۇشەسى،  مەجەلەۋ ناۋقانىنا وراي وسى سرەدازبيۋرو قۇرعان تەرريتوريالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ: «قازرەسپۋبليكاعا تۇركىستاننىڭ ەكى وبلىسىن قوسۋ – قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىن راسىمدەۋدىڭ باسى بولادى»، – دەپ مالىمدەگەن بولاتىن.

پاتشالىقتىڭ قازاق جەرىن – قازاقتارعا ۋاقىتشا بەرىلگەن مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاعانى، سوسىن، قازاقتىڭ شۇرايلى جەر-سۋىنىڭ ءبارىن بەسىنشى كولونناسى ورىس شارۋالارى مەن اسكەري-بيلىگىنىڭ تىرەگى كازاكتار قاۋىمىنا  تارتىپ اپەرگەنى بەلگىلى. قازاققا جاسالعان سول ادىلەتسىزدىكتى مونارحيانىڭ قۇلاۋى، بيلىككە ادەمى ۇراندارمەن بولشەۆيكتەردىڭ كەلۋى تۇزەتەر دەگەن ءۇمىت تۋعان.

الايدا كوممۋنيستەردىڭ «جەكەلەگەن ولكە مەن حالىقتاردىڭ مۇددەسىن جالپى وداق مۇددەسىنە قۇربان ەتۋ» قاجەتتىگىن دارىپتەيتىن پيعىلى ونداي ءۇمىتتىڭ ءورىسىن تارىلتىپ تاستاعان-تۇعىن. وسى احۋالعا بايلانىستى، بەسىنشى سەزدە قازاتكوم توراعاسى سەيتقالي مەڭدەشەۆ كەڭەستىك قازاق ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى «قازاق حالقى جەرگە ورنالاستىرىلىپ بولعانشا – باسقا حالىقتاردىڭ سىرتتان كەلىپ قونىستانۋىنا جول بەرمەۋ» جايىندا شارا العانىن حابارلادى. سونىمەن بىرگە، قازاق اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ تاراپىنان ورتالىققا – رسفسر ۇكىمەتىنە سول شارادان تۋىندايتىن وتىنىشتەر بىلدىرىلگەنىن ايان ەتتى: كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى حالىقتى جالپىمەملەكەتتىك قارجىمەن، ءارى بارىنە جاپپاي ۋچاسكە كەسىپ بەرۋ رەتىمەن جەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك; وسى تارتىپپەن جەرگە ورنالاستىرىلىپ جاتقان قازاق حالقىنا – سالىق سالۋ، نەسيە بەرۋ، قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن، اۋىلشارۋاشىلىق قۇرالدارىمەن جابدىقتاۋ ىستەرىندە – ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جاساۋ  ءجون دەلىندى. وسىلارعا بايلانىستى كەڭەستەر سەزى الدىنداعى كيركرايكومنىڭ پلەنۋمىندا ەكىنشى حاتشى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ارنايى بايانداماسىندا ايتىلعان شارا – جەر حالكوماتىنىڭ ون جىلدىق جوسپار جاساپ جاتقانى مالىمدەلدى.

بۇل ماسەلە – جەر-سۋ جايى – جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى عالياسقار الىبەكوۆتىڭ بايانداماسىندا جان-جاقتى تالداندى. ول پروبلەمانىڭ تاريحي تامىرىن جۇيەلەپ اشتى. بايانداماشى قازاق ولكەسىنىڭ وتارلانۋىندا ءۇش باستى ءداۋىر  بولعانىن تاراتىپ ايتىپ، اسىرەسە وتارلاۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى ەلدى قاتتى كۇيزەلتكەنىن باسا كورسەتتى. پاتشالىق ىشكى رەسەيدىڭ جەر داعدارىسىن شەشۋ ماقساتىمەن قازاقستانعا لەك-لەگىمەن پەرەسەلەندەر كوشىن توككەن ەدى. ناركومزەم ع. الىبەكوۆ: «پەرەسەلەن تولقىنىنىڭ قىسىمىمەن قازاق بۇقاراسى...  ءشوبى جۇتاڭ، سۋى از، قۇمداۋىت جەرلەرگە ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى اپاتتى  ساياسات ولكە ەكونوميكاسىن تەز قۇلدىراتتى.  ەگەر وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارى ءبىر قازاق شارۋاشىلىعىنا 59 باس مالدان كەلسە، پەرەسەلەن قوزعالىسىنىڭ ارتۋىمەن 1914–1915 جىلدارى بۇل تسيفر 25–26 باسقا شەيىن تومەندەدى»، – دەپ كورسەتتى.

5-ءشى كەڭەستەر سەزى رەسپۋبليكا قۇرىلعالى بەرى جۇرگىزىلگەن ءىس-شارالاردىڭ ويداعىداي وڭ ناتيجە بەرمەۋىنىڭ سەبەپتەرىن: قازاق جەرىن سىرتتان كوشىپ كەلىپ وتارلاۋ جالعاسۋدا; وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قالدىقتارى ءالى جويىلماعان; ەڭ جاقسى جەرلەردى پەرەسەلەندەر باسىپ العان; كوبىنە ورتالىق ەڭ ءتاۋىر جەرلەردى كوپتەن وسىندا تۇراتىن كازاك-ورىس تۇرعىندارىنا كەسىپ بەرۋ  جاعىندا دەپ ءتۇسىندىردى.

مال شارۋاشىلىعى قازاقستاننىڭ قاتال تابيعاتىنا شىداس بەرىپ،  پايدا تاباتىنداي دامي  الۋ ءۇشىن – جەر قاتىناستارىن دۇرىس رەتتەۋدىڭ ماڭىزى زور بولماعىن ايتا كەلە، كوميسسار الىبەكوۆ كۇللى اۋماقتى جاراتىلىسى مەن ەكونوميكالىق نىشاندارىنا قاراي: «ەگىنشىلىك-مالشىلىق» جانە تەك «مالشىلىق»، سونداي-اق تەك «كوشپەندى مالشىلىق» اۋداندارعا ءبولۋ تارتىپتەرىن باياندادى. جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ نورماسى قالاي جاسالاتىنىن ءتۇسىندىردى. سوسىن جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتىن: قوجالىقتارعا ەكونوميكالىق تۇرعىدا نىعايۋىنا قاجەت جاعدايلار جاساۋ  قاجەتتىگىن باياندادى. وسى ورايدا ورىندالۋى قاجەت شارالار سەزدىڭ قارارلارىمەن زاڭداستىرىلدى.

الايدا ورتالىق ولاردىڭ ورىندالۋىنا ءتۇرلى تاسىلمەن توسقاۋىل قويىپ تۇردى. ۆتسيك-ءتىڭ ەرەكشە كوميسسياسى قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى جۇمىسىن مۇلدەم وزىنشە، قازاق جەر كوميسسارياتىنىڭ جوسپارىمەن ۇيلەستىرمەي جۇرگىزدى. ناركوماتتىڭ  حالىقتى جەرگە ورنالاستىرۋ شارالارىن ءبىرتۇتاس جوسپارمەن  ىسكە اسىرماق نيەتىنە: «ەرەكشە كوميسسيا تاراپىنان نارازىلىق كورسەتىلۋدە، – دەپ كورسەتتى ناركوم الىبەكوۆ، – ال وندايدى ورىندى دەپ ساناۋعا بولمايدى». ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ وسىنداي كەدەرگىلەرىن اشىپ كورسەتكەن تۇڭعىش قۇرىلتايدا  ەل مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن ارنايى قاۋلىلار، كەڭ كولەمدى قارارلار قابىلدانىپ،  قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسى كەڭەستىك بيلىك شەڭبەرىندەگى شىرقاۋ شىڭىنا جەتكەنىن تانىتقان ەدى.

وكىنىشكە قاراي، ساياسي كۇرەستىڭ 5-ءشى سەزدەن كەيىنگى ونى ورىنداۋدى كوزدەيتىن جاڭا كەزەڭىندە بارشا ارەكەتتەرگە تۇساۋ سالۋ، قازاق ەلىنىڭ تابيعي ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەسىن ورتالىق بيلىككە تاۋەلدى ەتۋ باعىتى پارمەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلا باستادى. ۇلت قايراتكەرلەرى، تيىسىنشە ولار وتكىزگەن تاريحي كەڭەستەر سەزىنىڭ مازمۇنى، تابيعاتى ورتالىققا ۇناعان جوق، سوندىقتان دا رەسپۋبليكانى باسقارۋعا جىبەرگەن ەميسسارى فيليپپ گولوششەكيننىڭ قولىمەن كوشپەندى مالشىلىققا سەزدە كوزدەلگەن قيلى جاعدايدى جاساۋدىڭ، قاجەت جاردەمدەر بەرۋدىڭ ورنىنا، وقىس جۇرگىزگەن سولاقاي رەفورمالارىمەن حالىقتى 30-شى جىلدارعى قىزىل قىرعىنعا ۇشىراتتى.

دەگەنمەن ورتالىق پەن ونىڭ ەميسسارى گولوششەكين قازاق جەرىن ەل-جۇرتىمەن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناعان ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ تۇڭعىش سەزىنىڭ تاۋەلسىز ەل مۇددەسىن كوزدەيتىن كوپ شەشىمىنىڭ ىشىنەن بىرەگەي بىرەۋىنە قارسى شىعا المادى، بىردەن مويىندادى. ول شىن مانىندەگى تاريحي شەشىم  بولاتىن. قابىلدانۋى رەسەي كومپارتياسى قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، سەزد دەلەگاتى سۇلتانبەك قوجانوۆ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى  سول قاۋلى ومىرگە مىنانداي جولمەن كەلگەن ەدى...  

وسى كەڭەستەر سەزىنىڭ قارارىنا ساي، ۇلت تەاترىنىڭ نەگىزىن سالىپ، تۇڭعىش جەتەكشىسى بولعان دىنمۇحامەد ءادىلوۆ وگپۋ تەرگەۋشىسىنە 1928 جىلعى 24 جەلتوقسانداعى تەرگەۋدە بىلاي دەپ كورسەتتى: «...قوجانوۆ، مەن، ەسپولوۆ جانە قوجىقوۆ تابىنباەۆتىڭ ۇيىندە تۇستەنىپ وتىرعانبىز. سەزد اياقتالۋعا تاقالعان بولاتىن. سوندا ۇكىمەتتىڭ اق-مەشىت قالاسىنا كوشىپ كەلۋىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن قالانىڭ اتىن وزگەرتۋ حاقىندا ماسەلە كوتەرىلدى. قالاي اتاۋ دۇرىس بولارىن ويلاستىرا باستادىق. «قىزىل-وردا» تەرمينىن ءبىرىنشى بولىپ قوجىقوۆ ويلاپ تاپتى. ودان: نەگە؟ دەپ سۇرادىق. ول ۇسىنىسىن بىلاي دايەكتەدى: بۇل – قوس اتاۋ، انا جاقتى دا، باسقا جاقتى دا قاناعاتتاندىرادى. «قىزىل» – قىزىل ءتۇستى بىلدىرەدى، سوندىقتان بولشەۆيكتەرگە ۇنايتىن بولادى، ال «وردا» – ۇلتتىق تەرمين. سول سەبەپتى انا جاقتان دا، مىنا جاقتان دا نارازىلىق تۋمايدى. مۇنداي دالەلدەرمەن بارشامىز كەلىستىك، سوندا قوجانوۆ «قالانىڭ اتى قىزىل-وردا دەپ وزگەرتىلەتىن بولادى» دەدى».

قوعام قايراتكەرى، بايىرعى مۇعالىم، اعارتۋشى، تاريحشى-عالىم،   سول شاقتاعى كەڭەس قىزمەتكەرى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ 1931 جىلعى 20 قىركۇيەكتە وگپۋ تەرگەۋشىسىنە مىنانداي كورسەتۋ بەرگەن: «اق-مەشىت قالاسىن قىزىل-وردا دەپ قايتا اتاۋ تاريحىن بىلەمىن. ول بىلاي بولىپ ەدى: 1925 جىلعى كەڭەستەر سەزى كەزىندە مەن، جاندوسوۆ، قوجانوۆ جانە تاعى باسقالار قازاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىندە تۇسكى اس ىشۋگە جينالدىق. تاماقتانىپ وتىرعاندا جاڭا استانانى قالاي اتاۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. مەن ونى «قىزىل-وردا» دەپ اتاۋدى ۇسىندىم، مۇنىم بارىنە ۇنادى، سودان سوڭ قوجانوۆ وسى اتاۋدى كەڭەستەر سەزىندە ۇسىندى دا،  ۇسىنىس قابىل الىندى».

ءادىلوۆ ءوزىن تەرگەۋدىڭ 27 جەلتوقسانداعى جالعاسىندا: «تابىنباەۆ ەمبەرگەننىڭ ۇيىندەگى تۇستىك كەزىندە اق-مەشىت قالاسىن قىزىل-وردا دەپ وزگەرتىپ اتاۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. وسىدان كەيىن قوجانوۆ پەن ءبىز سەزگە كەتتىك، – دەپ كورسەتتى. – قوجانوۆ تورالقاعا شىقتى دا، وزىنە كەزەكتەن تىس ءسوز الىپ، مىنانداي ۇسىنىستار ەنگىزدى: ءبىرىنشى ۇسىنىسى – «كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا» «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ قايتا ات قويۋ، ەكىنشىسى – اق-مەشىت قالاسىنىڭ اتىن قىزىل-ورداعا الماستىرۋ. سەزد ەكى ۇسىنىستى دا ءبىراۋىزدان قابىلدادى».

قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ بەيرەسمي باسقوسۋىندا حالقى مەن جەر-سۋى بىرتۇتاستانعان ۇلكەن قازاقستاننىڭ استاناسىن بۇدان بىلاي اقمەشىت ەمەس،  قىزىلوردا دەپ اتاۋ تۋرالى قوڭىرقوجا قوجىقوۆتىڭ ۇسىنىسىن  بىردەن قولداعان سۇلتانبەك قوجانوۆ سەزدە سونىمەن بىرگە ءارى ونىڭ الدىندا ءادىلوۆ كورسەتكەن تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى ماسەلەنى كوتەرگەن-ءدى... بەسىنشى سەزدىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبىنە قاراعاندا، ول ۇسىنىستارىن شىنىندا دا «ستسەناريدەن تىسقارى»، بىراق ورايىن كەلتىرە جاريا ەتكەن ەكەن. باسقارۋشى ورگانداردى سايلاۋ ماسەلەسىنە كوشەر الدىندا، كيرگيزيانىڭ (قازاقيانىڭ) بارلىق ەڭبەكشىلەرىنە ۇندەۋ قابىلداۋ ءۇشىن،  توراعالىق ەتۋشى ونىڭ ءماتىنىن وقيدى. دەلەگاتتار ۇندەۋدى قىزۋ قول شاپالاقتاپ قۋاتتايدى. وسى كەزدە قوجانوۆ ءسوز الادى دا: «بىزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر تۇسىنبەستىك بوپ تۇر. كيرگيزدار وزدەرىن قازاقپىز دەپ اتايدى. مۇنى ولار ورىس كازاكتارىنان كوشىرىپ العان جوق، باعزى زاماننان قازاق دەپ اتالاتىن.  كوشپەندىلەردىڭ العاشقى وداعى قازاق دەلىنەتىن، سوندىقتان ورىس كازاكتارى وسى اتاۋدى وزدەرىنە بىزدەن كوشىرىپ العان دەپ ويلاۋعا بولادى»، – دەيدى. سوسىن اتاۋدىڭ قالاي وزگەرگەنىن شولا كەلىپ: «بولاشاقتا كيرگيزدى قازاق دەپ، ال رەسپۋبليكانى قازاقتىكى، ياعني قازاقستان دەپ اتاۋدى زاڭداستىرۋ كەرەك. مەن وسى اتاۋدى بەكىتىپ، سونشالىقتى ادەمى ەمەس تاڭبانى جۋىپ تاستاۋدى ۇسىنامىن. كەڭەستەردىڭ بەسىنشى بۇكىلكيرگيز سەزى «قازاق» اتاۋىن كيرگيز حالقىنىڭ اتالىمىنا جانە «قازاقستان» اتاۋىن كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا بەرۋدى زاڭداستىرسىن»، – دەيدى.

ۇسىنىس قول شاپالاقتاۋعا ۇلاستى. سوسىن توراعا اۋەلى قوجانوۆ سويلەردىڭ الدىندا جاريا ەتىلگەن قۇجات جوباسىن – سەزدىڭ ۇندەۋىن داۋىسقا سالىپ الدى دا: «كەلەسى ۇسىنىس: كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا – قازاق سوتسياليستىك  كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى دەپ  قايتا ات قويۋ»، – دەي بەرگەنىندە جۇرت دۋ ەتە ءتۇسىپ، قول سوعىپ جىبەرەدى. توراعالىق ەتۋشى كەلەسى ماسەلەگە كوشىپ، رەسپۋبليكا ورتالىعىن  اقمەشىتكە كوشىرۋگە بايلانىستى، لەنين اتىنداعى حالىق ءۇيىن سالۋ شەشىمىنىڭ ورىندالۋ بارىسىن حابارلادى. سودان سوڭ قوجانوۆ كەلەسى ۇسىنىسىن ايتۋ ءۇشىن تاعى دا ءسوز الدى.

«اقمەشىت قالاسى پاتشا ۇكىمەتى جاۋلاپ العانعا دەيىن اقمەشىت اتالاتىن، – دەپ باستادى ول ءسوزىن. – پاتشا وكىمەتى كەزىندە گراف پەروۆسكيدىڭ قۇرمەتىنە قالا اتى پەروۆسك بوپ وزگەرتىلدى. رەۆوليۋتسيا وعان قايتادان ەسكى اتاۋىن بەردى. بۇرىن قالاي اتالسا دا، ول ارتتا قالعان، قاتارداعى جۇپىنى قالا بولاتىن. كەڭەستەردىڭ بەسىنشى سەزىن ءبىز قازاق رەسپۋبليكاسى عۇمىرىنداعى كۇرت بەتبۇرىس دەپ سانايمىز. بۇل سەزدى ءبىز ءبىرىنشى سەزد دەپ اتايمىز. بۇل سەزدىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ  جاڭا ورتالىعى اقمەشىتتە ءوتۋى  دە ونىڭ ءمانىن ارتتىرا تۇسەدى. ءسويتىپ جۇپىنى اقمەشىت قالاشىعى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعىنا اينالىپ وتىر. قالانىڭ ءمان-ماعىناسى اۋىسۋىنا بايلانىستى، مەن وسى قالانىڭ اتىن تازا قازاقى اتاۋعا وزگەرتسەك دەگەن ۇسىنىس ەنگىزەمىن. بۇرىن حاندىق قۇرىلىمداردىڭ ورتالىقتارى بولاتىن، مىسالى – اق وردا دەيتىن. اتاقتى حان ءوز ورتالىعىن كوك وردا دەپ اتاعان. ال ءبىز ءوز ورتالىعىمىزدى قىزىل وردا دەپ اتاي الامىز.  مەن  ورتالىعىمىز اقمەشىتتى (پەروۆسكىنى) بۇدان بىلاي – قىزىل وردا دەپ اتاۋدى ۇسىنامىن.

قىزۋ قول سوعىلىپ، ۇسىنىس ءبىراۋىزدان قابىلدانادى...

ىرگەسى كەڭەيگەن قازاق رەسپۋبليكاسى كەڭەستەرىنىڭ ءبىرىنشى (كەڭەستىك اۆتونوميا بوي كوتەرگەلى بەرگى رەت سانى بويىنشا – بەسىنشى) سەزى ۇلكەن قازاقستاننىڭ استاناسىنا وسىلاي قىزىل وردا دەگەن اسەم دە ايبارلى ات بەردى. بۇل سەزدىڭ ايرىقشا ماڭىزدىلىعى سول – قازاق حالقى مەن جەر-cۋىنىڭ ءبىر شاڭىراق استىنا جيىلىپ تۇتاستانۋىن،  حالقىمىزعا ءوزىنىڭ ەتنوستىق اتاۋىنىڭ قايتارىلۋىن زاڭداستىردى. جانە سەزدە قازاق قايراتكەرلەرى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ جاڭا كەزەڭىن مەيلىنشە بەلسەندىلىكپەن جۇرگىزۋگە بەيىل ەكەنىن كورسەتتى. بىراق نەلىكتەن توقىراپ، ءبارى كەرى كەتىرىلدى، بۇل، ارينە، باسقا اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى.  بىز  بۇگىن شاشىلعان جەر-سۋىمىزدى جيىستىرىپ، تاريح ساحناسىنا قازاق اتىمىزبەن شىققانىمىزدى جاھانعا ايگىلەگەن اقمەشىت-قىزىلوردا  قۇرىلتايىنىڭ اشىلعان كۇنىنە ءجۇز جىل تولعانىن قاناعاتتانا اتايمىز.

ادەبيەت:

قويشىباەۆ ب. ۇلت تەاترى شاڭىراعىن كوتەرۋشى. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2000 ج.; قويشىباەۆ ب. سۇلتانبەك قوجانوۆ. – الماتى: جشس «قازاقستان» باسپا ءۇيى»، 2007 ج.; قويشىباەۆ ب. توقسان جىل ىلگەرگى تاريحي ناۋقان//تاۋاريح-تامشىلار. – الماتى: «رۋح بگ» باسپاسى، 2017 ج.; قويشىباەۆ ب. ۇلكەن قازاقستان بىلاي باستالدى//تاريح جانە تۇلعا. زەرتتەۋلەر، ماقالالار، سۇحباتتار. – تاراز: «سەنىم» جبو، 2019 ج.; قويشىباەۆ ب. تاۋەلسىزدىك تامىرلارى. زەرتتەۋلەر، ماقالالار، سۇحباتتار. – الماتى: «جشس رپبك «ءداۋىر»، 2022 ج.; الاشوردا ءىسى. 1920–1940. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار. 1-ت.، 4-ت. – الماتى: قر پرەزيدەنتىنىڭ ءارحيۆى، 2023 ج.; قويشىباەۆ ب. تۇتاس قازاق ەلى: ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋعا ۇمتىلۋ. – اباي.كز (abai.kz ) پورتالى، 4.02.2025 ج.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz