Abay Qúnanbayúlynyng sayasy dýniyetanymy: oishyl aqynnyng «Qara sózderinen» kózqarastar

Abay Qúnanbayúlynyng shygharmashylyghy sayasi, әleumettik jәne adamgershilik maqsatty qamtidy jәne adam bolmysynyng manyzdy mәselelerin qozghaydy. Qoghamnyng moralidyq ahualyn óz «Qara sózderinde» oy eleginen ótkizgen Abay qazaq halqynyng iydealdy basqaruy, kósemdigi men azamaty turaly oi-pikirlerin bildiredi. Abaydyng sayasy dýniyetanymy tek biylik institutynyng ishki mәnine qatysty oilarynan ghana emes, qoghamdaghy әdilettilik, zandylyq, últ birligi men útqyr kóshbasshylyq saualdaryna da toqtaydy. «Qara sózder» qazaq qoghamyndaghy taqyryptardy qozghaydy jәne qazaq halqynyng sayasi, ruhani, aghartushylyq jәne adamgershilik ómirine týsinikteme beretin sayasatanulyq sipat iyelenedi. Osy eleuli tújyrymdaryna qaramastan, Abaydyng basqaru tóniregindegi diskurs retinde anyqtalghan sayasy filosofiyasy az zerttelgen. Búl maqalada Abay «Qara sózderi» negizinde úly aqynnyng negizgi sayasy ústanymdaryn taldaghymyz keledi. Maqalanyng maqsatyna Abaydyng «Qara sózderindegi» sayasy iydeyalardy jýieleu jәne olardyng qazirgi Qazaqstan ýshin manyzyn ashu jatady.

Abaydyng ýshinshi sózin sayasy kózqarastargha toly deuimizge negiz bar. Ýshinshi sózinen biylikke qatysty tújyrymdardy angharuymyzgha bolady. Oilardyng sayasy tújyrymdamalyq kórinisinen mynaday ýsh negizgi mәselelerdi anyqtaymyz: birinshiden, kliyentelizm men favoritizm. Búl saylau men taghayyndau prosesi barysynda ru­taptyq baylanystar men otbasy-qúrylymdyq yqpalynyng basymdyghynan kórinedi. Basymdyq bәsekelestik ortada «ózime dos, jaqyn, tughandargha» kómek sayasatynyng qalyptasuyna әkeledi. Ekinshiden, zannyng әlsizdigi. Zang men tәrtip qysymynyng jetkiliksizdiginen aram men qulardyng «aman qalu» taktikasy ýstemdik etedi. Sondyqtan qoghamda týsiniksiz kýmәndi aryz-shaghymdar kóbeyedi. Ýshinshiden, әleumettik bólinisting basymdyghy. El ishindegi bay men kedey arasynda tuyndaytyn ekonomikalyq tensizdik sayasy shiyelenisterdi kýsheytedi. Sәikesinshe, әr top «ózine ghana tiyimdi» sheshimderdi izdeytindikten jalpygha ortaq iygilikke nazar audarmaydy. Búl pikirimiz Abaydyng aitqan «qyzmetke talasqysh» tiypindegi adamdar beynesining kórinisi ispettes.

Ýshinshi qara sózde «... biylikke talastyq. ... Búl biylik degen bizding qazaq ishinde әrbir saylanghan kisining qolynan kelmeydi...» tújyrymdarymen basqaru boyynsha óz pikirin bildiredi. Abay biylikke say kelu ýshin tolymdy-bilimdi qasiyetting boluy qajettiligin aitady. Demek, kópshilik dauysymen saylanghan adam parasat, bilim, tәjiriybe, әdilettilikting qyr‑syryn bilmese, biylikti dúrys jýrgize almaydy. Sondyqtan basqaru isi onay sharua emes, ol ýlken jauapkershilik pen ruhany kemeldikti talap etedi.

Úly Abay biylik kategoriyasyn taghy eki qara sózinde qoldanady. Jiyrma ekinshi sózinde «... Bolys pen biydi qúrmetteyin desen, qúdaydyng ózi bergen bolystyq pen biylik elde joq. Satyp alghan, jalynyp, bas úryp alghan bolystyq penen biylikting eshbir qasiyeti joq...». Tújyrymda aqyn biylikting eshbir ishki mәni, qadir-qasiyeti joq dep kesip aitady jәne biylikting týpki maghynasyn ashugha tyrysady. Osy ótkir syny bagha biylikti satyp alghan adamgha qogham da, tarih ta qúrmet kórsetpeydigin bildiredi. Búl oidan shyghatyn qorytyndy, shynayy biylik әleumettik senim men jauapkershilikti jýkteydi, al jasandy biylikting bedeli joq, tek syrtqy formalidyq talaptargha ghana say keletin bos lauazym. Otyz toghyzynshy sózinde «... Ol eki minezi qaysy desen, әueli - ol zamanda el basy, top basy degen kisiler bolady eken. Kósh-qondy bolsa, dau-janjaldy bolsa, biylik solarda bolady eken...». Aqyn búl sipattamasynda «minezdi» birinshi oryngha qoyady, naqty tarihy tәjiriybe negizinde biylikti zandy, ornyqty liyderlikpen úshtastyrady. Demek, Abay basqarushylardyng qiyn sәtte eldi basqaru qabiletin joghary baghalaydy.

Besinshi sózinde Abay «... qazaq tynyshtyq ýshin, ghylym ýshin, bilim ýshin, әdilet ýshin qam jemeydi eken, mal ýshin qam jeydi eken, biraq ol maldy qalaysha tabudy bilmeydi eken, bar bilgeni maldylardy aldap almaq yaky maqtap almaq eken, bermese onymenen jaulaspaq eken...», - deydi. Búl pikiri adal jolmen emes, teris pighylmen jighan baylyqty kórsetetindey. Qazirgi zamanghy sybaylas jemqorlyqtyng belgileri de osy pikirge keledi. Keybireuler memleketting ghylymy men bilimining damuy ýshin júmys istemeydi, qaltasyn sol memleketting bergen aqshasyn aram jolmen toltyrudy kózdeydi. Ózgeler de osy kәsippen ainalysyp jatyr, meniki júrttikine qaraghanda eshtene emes qoy sekildi aldamshy ómirleri ótip jatyr. Osylaysha, Abaydyng teris pighylmen baylyq jiidy syngha alghan pikiri qazirgi zamanghy sybaylas jemqorlyq fenomeni men memleket qarjysyn óz paydasyna jymqyrudyng týpki tamyryn ashugha jәrdemdesedi jәne joghary oqu oryndary men ghylymy mekemelerde adaldyq pen etikany qayta týletu qajet ekenin kórsetedi.

Segizinshi sózinde «...Osy aqyldy kim ýirenedi, nasihatty kim tyndaydy?» - degen súraq qoyady. «Bireu - bolys, bireu – biy», - dep jauap beredi. Aqyl halyqty tәrbiyeleu, bilim men janashyldyqqa shaqyratyn iydeya. Aqyn súraqtardy ritorikalyq formada beredi: úsynylyp jatqan jana iydeyalar men reformalar kimge jetetini belgisiz, ony qabyldaytyndar da kómeski. Osy súraq-jauap qúrylymy reformalar men jana iydeologiyany taratu jolyndaghy basqaru tetikterin sipattaydy. Nasihattyng sәtti boluy ýshin eski men jananyng ýilesimdiligi qajet, al olardyng nazaryn audartu kýrdeli sayasy mәsele ekenin menzeydi. Búl kózqaras on birinshi sózde jalghasatyn sekildi: «...Áueli - úrlyq, úry úrlyqpen mal tabam dep jýr. Mal iyesi artyltyp alyp, taghy da bayimyn dep jýr...». Búl oy keyin bylaysha damidy: «...dauyndy aitayyn dep, qay kóp bergenge partiyalas bolamyn dep, qúdaygha jazyp, jatpay-túrmay salyp jýrip basyn, auylyn, qatyn-balasyn satyp jýr...». Jalpy úly aqyn partiya úghymyn ýshinshi sózinde eki ret, on birinshi sózinde bir ret aitqan eken. Osy qúrylymdy negizge ala otyryp, Abaydyng «Áueli - úrlyq...» keyin «partiyalas bolamyn...» oiynyng astarynda qoghamnyng sayasy koniunkturagha beyimdelu ýrdisin syngha alatynday. Sonymen qatar, ýshinshi sózinde «partiyanyn» toptyq is‑әrekettining әleuetine nazar audarady, on birinshi sózinde úrlyq týsinigimen synaydy. Osy oilarynan aqynnyng iydeyalardy taratudaghy basqarushylyq tetikter men qoghamdyq sana turaly tereng sayasy týsinigin kóremiz. Taghy eskerer jәit, ýshinshi sózinde saylau turaly eki ret bayandaydy.

Jiyrma tórtinshi sózinde aqyn qazaq qoghamyndaghy bólinister men ózara qastyqty synap, últtyq birlikting joqtyghy, sayasy yntymaqtastyqtyng әlsizdigin nazargha alady. Ishki tartys pen senimsizdik syrtqy sayasy tәueldilikke aparyp, óz jerimizdi qorghay almay qalu qaupi de aitylyp túrghanday. Aqynnyng negizgi iydeyasy últtyq sayasy sanany kóteru, ózara senim men tәrtipke negizdelgen qogham qúrugha ýndeumen baylanysty. Rulyq bólinister, ishki kek saqtau sayasy әlsizdikke әkeledi, últtyq memleket qalyptastyrugha bóget bolady. Osy tújyrymdarymen Abay qazaqty birlik, tәrtip, sayasy sananyng janghyruyna jәne ghylym, bilim men mәdeniyetti damytugha shaqyrady. Demek, búl pikirler qazaqtyng últtyq sayasy biregeyligi men tәuelsizdigin saqtap qaludyn, óz taghdyryn óz qolyna aludyng sayasi- filosofiyalyq baghdarlamasy ispettes.

Osy oilarymyzdan Abay Qúnanbayúlynyng «Qara sózderindegi» sayasy iydeyalar qazaq qoghamynyng sayasi, әleumettik jәne moralidyq kýiin tereng taldaugha baghyttalghan әri býgingi kýnde ózektiligi joyylmaghan tújyrymdardy qamtityndyghyn bayqaymyz. Aqynnyng basqaru, әdilettilik, zang ýstemdigi, últtyq birlik pen ruhany kemeldikke qatysty oilary qazirgi Qazaqstan qoghamy ýshin mәnin joymaydy. Abay biylikting shynayy tabighatyn, onyng moralidyq negizin ashyp kórsetip, jasandy biyliktin, kliyentelizm men favoritizmnin, jemqorlyq pen әleumettik tensizdikting ziyanyn aiqyn sipattaydy. Sonymen qatar, reformalar men nasihat mәselesin, partiyalyq qatynastardyng ishki mәnin taldap, sayasy sananyng janghyruyna jәne últtyq tútastyqty nyghaytugha ýndeydi.

Qoryta aitqanda, Abaydyng sayasy dýniyetanymy últtyq sayasat filosofiyasynyng irgetasy bolyp qala beredi. Úly aqyn kózqarastary zamanauy sayasy prosesterge syny kózqaras pen parasatty oy qosudyng ýlgisi. Abay múrasy el basqaruda әdilet pen danalyqtyn, al halyq tarapynan jauapkershilik pen birlikting manyzyn eske salady. Búl keleshek úrpaqtyng sayasy mәdeniyeti men últtyq sanasyn qalyptastyruda taptyrmas ruhani-iydeyalyq negiz.

Múrat Nasimov,

sayasy ghylymdarynyng kandidaty, qauymdastyrylghan professor, Qorqyt ata atyndaghy Qyzylorda uniyversiyteti filosofiya jәne әleumettik-gumanitarlyq pәnder seksiyasynyng qauymdastyrylghan professory

Abai.kz