اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ساياسي دۇنيەتانىمى: ويشىل اقىننىڭ «قارا سوزدەرىنەن» كوزقاراستار

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ادامگەرشىلىك ماقساتتى قامتيدى جانە ادام بولمىسىنىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىن قوزعايدى. قوعامنىڭ مورالدىق احۋالىن ءوز «قارا سوزدەرىندە» وي ەلەگىنەن وتكىزگەن اباي قازاق حالقىنىڭ يدەالدى باسقارۋى، كوسەمدىگى مەن ازاماتى تۋرالى وي-پىكىرلەرىن بىلدىرەدى. ابايدىڭ ساياسي دۇنيەتانىمى تەك بيلىك ينستيتۋتىنىڭ ىشكى مانىنە قاتىستى ويلارىنان عانا ەمەس، قوعامداعى ادىلەتتىلىك، زاڭدىلىق، ۇلت بىرلىگى مەن ۇتقىر كوشباسشىلىق ساۋالدارىنا دا توقتايدى. «قارا سوزدەر» قازاق قوعامىنداعى تاقىرىپتاردى قوزعايدى جانە قازاق حالقىنىڭ ساياسي، رۋحاني، اعارتۋشىلىق جانە ادامگەرشىلىك ومىرىنە تۇسىنىكتەمە بەرەتىن ساياساتانۋلىق سيپات يەلەنەدى. وسى ەلەۋلى تۇجىرىمدارىنا قاراماستان، ابايدىڭ باسقارۋ توڭىرەگىندەگى ديسكۋرس رەتىندە انىقتالعان ساياسي فيلوسوفياسى از زەرتتەلگەن. بۇل ماقالادا اباي «قارا سوزدەرى» نەگىزىندە ۇلى اقىننىڭ نەگىزگى ساياسي ۇستانىمدارىن تالداعىمىز كەلەدى. ماقالانىڭ ماقساتىنا ابايدىڭ «قارا سوزدەرىندەگى» ساياسي يدەيالاردى جۇيەلەۋ جانە ولاردىڭ قازىرگى قازاقستان ءۇشىن ماڭىزىن اشۋ جاتادى.

ابايدىڭ ءۇشىنشى ءسوزىن ساياسي كوزقاراستارعا تولى دەۋىمىزگە نەگىز بار. ءۇشىنشى سوزىنەن بيلىككە قاتىستى تۇجىرىمداردى اڭعارۋىمىزعا بولادى. ويلاردىڭ ساياسي تۇجىرىمدامالىق كورىنىسىنەن مىناداي ءۇش نەگىزگى ماسەلەلەردى انىقتايمىز: بىرىنشىدەن، كليەنتەليزم مەن فاۆوريتيزم. بۇل سايلاۋ مەن تاعايىنداۋ پروتسەسى بارىسىندا رۋ­تاپتىق بايلانىستار مەن وتباسى-قۇرىلىمدىق ىقپالىنىڭ باسىمدىعىنان كورىنەدى. باسىمدىق باسەكەلەستىك ورتادا «وزىمە دوس، جاقىن، تۋعاندارعا» كومەك ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەدى. ەكىنشىدەن، زاڭنىڭ السىزدىگى. زاڭ مەن ءتارتىپ قىسىمىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن ارام مەن قۋلاردىڭ «امان قالۋ» تاكتيكاسى ۇستەمدىك ەتەدى. سوندىقتان قوعامدا تۇسىنىكسىز كۇماندى ارىز-شاعىمدار كوبەيەدى. ۇشىنشىدەن، الەۋمەتتىك ءبولىنىستىڭ باسىمدىعى. ەل ىشىندەگى باي مەن كەدەي اراسىندا تۋىندايتىن ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك ساياسي شيەلەنىستەردى كۇشەيتەدى. سايكەسىنشە، ءار توپ «وزىنە عانا ءتيىمدى» شەشىمدەردى ىزدەيتىندىكتەن جالپىعا ورتاق يگىلىككە نازار اۋدارمايدى. بۇل پىكىرىمىز ابايدىڭ ايتقان «قىزمەتكە تالاسقىش» تيپىندەگى ادامدار بەينەسىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتەس.

ءۇشىنشى قارا سوزدە «... بيلىككە تالاستىق. ... بۇل بيلىك دەگەن ءبىزدىڭ قازاق ىشىندە ءاربىر سايلانعان كىسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى...» تۇجىرىمدارىمەن باسقارۋ بويىنشا ءوز پىكىرىن بىلدىرەدى. اباي بيلىككە ساي كەلۋ ءۇشىن تولىمدى-ءبىلىمدى قاسيەتتىڭ بولۋى قاجەتتىلىگىن ايتادى. دەمەك، كوپشىلىك داۋىسىمەن سايلانعان ادام پاراسات، ءبىلىم، تاجىريبە، ادىلەتتىلىكتىڭ قىر‑سىرىن بىلمەسە، بيلىكتى دۇرىس جۇرگىزە المايدى. سوندىقتان باسقارۋ ءىسى وڭاي شارۋا ەمەس، ول ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن رۋحاني كەمەلدىكتى تالاپ ەتەدى.

ۇلى اباي بيلىك كاتەگورياسىن تاعى ەكى قارا سوزىندە قولدانادى. جيىرما ەكىنشى سوزىندە «... بولىس پەن ءبيدى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن بولىستىق پەن بيلىك ەلدە جوق. ساتىپ العان، جالىنىپ، باس ۇرىپ العان بولىستىق پەنەن بيلىكتىڭ ەشبىر قاسيەتى جوق...». تۇجىرىمدا اقىن بيلىكتىڭ ەشبىر ىشكى ءمانى، قادىر-قاسيەتى جوق دەپ كەسىپ ايتادى جانە بيلىكتىڭ تۇپكى ماعىناسىن اشۋعا تىرىسادى. وسى وتكىر سىني باعا بيلىكتى ساتىپ العان ادامعا قوعام دا، تاريح تا قۇرمەت كورسەتپەيدىگىن بىلدىرەدى. بۇل ويدان شىعاتىن قورىتىندى، شىنايى بيلىك الەۋمەتتىك سەنىم مەن جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيدى، ال جاساندى بيلىكتىڭ بەدەلى جوق، تەك سىرتقى فورمالدىق تالاپتارعا عانا ساي كەلەتىن بوس لاۋازىم. وتىز توعىزىنشى سوزىندە «... ول ەكى مىنەزى قايسى دەسەڭ، اۋەلى - ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوش-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن...». اقىن بۇل سيپاتتاماسىندا «مىنەزدى» ءبىرىنشى ورىنعا قويادى، ناقتى تاريحي تاجىريبە نەگىزىندە بيلىكتى زاڭدى، ورنىقتى ليدەرلىكپەن ۇشتاستىرادى. دەمەك، اباي باسقارۋشىلاردىڭ قيىن ساتتە ەلدى باسقارۋ قابىلەتىن جوعارى باعالايدى.

بەسىنشى سوزىندە اباي «... قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن، بىراق ول مالدى قالايشا تابۋدى بىلمەيدى ەكەن، بار بىلگەنى مالدىلاردى الداپ الماق ياكي ماقتاپ الماق ەكەن، بەرمەسە ونىمەنەن جاۋلاسپاق ەكەن...»، - دەيدى. بۇل پىكىرى ادال جولمەن ەمەس، تەرىس پيعىلمەن جيعان بايلىقتى كورسەتەتىندەي. قازىرگى زامانعى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بەلگىلەرى دە وسى پىكىرگە كەلەدى. كەيبىرەۋلەر مەملەكەتتىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ دامۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەمەيدى، قالتاسىن سول مەملەكەتتىڭ بەرگەن اقشاسىن ارام جولمەن تولتىرۋدى كوزدەيدى. وزگەلەر دە وسى كاسىپپەن اينالىسىپ جاتىر، مەنىكى جۇرتتىكىنە قاراعاندا ەشتەڭە ەمەس قوي سەكىلدى الدامشى ومىرلەرى ءوتىپ جاتىر. وسىلايشا، ابايدىڭ تەرىس پيعىلمەن بايلىق جيۋدى سىنعا العان پىكىرى قازىرگى زامانعى سىبايلاس جەمقورلىق فەنومەنى مەن مەملەكەت قارجىسىن ءوز پايداسىنا جىمقىرۋدىڭ تۇپكى تامىرىن اشۋعا جاردەمدەسەدى جانە جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي مەكەمەلەردە ادالدىق پەن ەتيكانى قايتا تۇلەتۋ قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى.

سەگىزىنشى سوزىندە «...وسى اقىلدى كىم ۇيرەنەدى، ناسيحاتتى كىم تىڭدايدى؟» - دەگەن سۇراق قويادى. «بىرەۋ - بولىس، بىرەۋ – بي»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. اقىل حالىقتى تاربيەلەۋ، ءبىلىم مەن جاڭاشىلدىققا شاقىراتىن يدەيا. اقىن سۇراقتاردى ريتوريكالىق فورمادا بەرەدى: ۇسىنىلىپ جاتقان جاڭا يدەيالار مەن رەفورمالار كىمگە جەتەتىنى بەلگىسىز، ونى قابىلدايتىندار دا كومەسكى. وسى سۇراق-جاۋاپ قۇرىلىمى رەفورمالار مەن جاڭا يدەولوگيانى تاراتۋ جولىنداعى باسقارۋ تەتىكتەرىن سيپاتتايدى. ناسيحاتتىڭ ءساتتى بولۋى ءۇشىن ەسكى مەن جاڭانىڭ ۇيلەسىمدىلىگى قاجەت، ال ولاردىڭ نازارىن اۋدارتۋ كۇردەلى ساياسي ماسەلە ەكەنىن مەڭزەيدى. بۇل كوزقاراس ون ءبىرىنشى سوزدە جالعاساتىن سەكىلدى: «...اۋەلى - ۇرلىق، ۇرى ۇرلىقپەن مال تابام دەپ ءجۇر. مال يەسى ارتىلتىپ الىپ، تاعى دا بايمىن دەپ ءجۇر...». بۇل وي كەيىن بىلايشا داميدى: «...داۋىڭدى ايتايىن دەپ، قاي كوپ بەرگەنگە پارتيالاس بولامىن دەپ، قۇدايعا جازىپ، جاتپاي-تۇرماي سالىپ ءجۇرىپ باسىن، اۋىلىن، قاتىن-بالاسىن ساتىپ ءجۇر...». جالپى ۇلى اقىن پارتيا ۇعىمىن ءۇشىنشى سوزىندە ەكى رەت، ون ءبىرىنشى سوزىندە ءبىر رەت ايتقان ەكەن. وسى قۇرىلىمدى نەگىزگە الا وتىرىپ، ابايدىڭ «اۋەلى - ۇرلىق...» كەيىن «پارتيالاس بولامىن...» ويىنىڭ استارىندا قوعامنىڭ ساياسي كونيۋنكتۋراعا بەيىمدەلۋ ءۇردىسىن سىنعا الاتىنداي. سونىمەن قاتار، ءۇشىنشى سوزىندە «پارتيانىڭ» توپتىق ىس‑ارەكەتتىنىڭ الەۋەتىنە نازار اۋدارادى، ون ءبىرىنشى سوزىندە ۇرلىق تۇسىنىگىمەن سىنايدى. وسى ويلارىنان اقىننىڭ يدەيالاردى تاراتۋداعى باسقارۋشىلىق تەتىكتەر مەن قوعامدىق سانا تۋرالى تەرەڭ ساياسي تۇسىنىگىن كورەمىز. تاعى ەسكەرەر ءجايت، ءۇشىنشى سوزىندە سايلاۋ تۋرالى ەكى رەت باياندايدى.

جيىرما ءتورتىنشى سوزىندە اقىن قازاق قوعامىنداعى بولىنىستەر مەن ءوزارا قاستىقتى سىناپ، ۇلتتىق بىرلىكتىڭ جوقتىعى، ساياسي ىنتىماقتاستىقتىڭ السىزدىگىن نازارعا الادى. ىشكى تارتىس پەن سەنىمسىزدىك سىرتقى ساياسي تاۋەلدىلىككە اپارىپ، ءوز جەرىمىزدى قورعاي الماي قالۋ قاۋپى دە ايتىلىپ تۇرعانداي. اقىننىڭ نەگىزگى يدەياسى ۇلتتىق ساياسي سانانى كوتەرۋ، ءوزارا سەنىم مەن تارتىپكە نەگىزدەلگەن قوعام قۇرۋعا ۇندەۋمەن بايلانىستى. رۋلىق بولىنىستەر، ىشكى كەك ساقتاۋ ساياسي السىزدىككە اكەلەدى، ۇلتتىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋعا بوگەت بولادى. وسى تۇجىرىمدارىمەن اباي قازاقتى بىرلىك، ءتارتىپ، ساياسي سانانىڭ جاڭعىرۋىنا جانە عىلىم، ءبىلىم مەن مادەنيەتتى دامىتۋعا شاقىرادى. دەمەك، بۇل پىكىرلەر قازاقتىڭ ۇلتتىق ساياسي بىرەگەيلىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋدىڭ، ءوز تاعدىرىن ءوز قولىنا الۋدىڭ ساياسي- فيلوسوفيالىق باعدارلاماسى ىسپەتتەس.

وسى ويلارىمىزدان اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «قارا سوزدەرىندەگى» ساياسي يدەيالار قازاق قوعامىنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك جانە مورالدىق كۇيىن تەرەڭ تالداۋعا باعىتتالعان ءارى بۇگىنگى كۇندە وزەكتىلىگى جويىلماعان تۇجىرىمداردى قامتيتىندىعىن بايقايمىز. اقىننىڭ باسقارۋ، ادىلەتتىلىك، زاڭ ۇستەمدىگى، ۇلتتىق بىرلىك پەن رۋحاني كەمەلدىككە قاتىستى ويلارى قازىرگى قازاقستان قوعامى ءۇشىن ءمانىن جويمايدى. اباي بيلىكتىڭ شىنايى تابيعاتىن، ونىڭ مورالدىق نەگىزىن اشىپ كورسەتىپ، جاساندى بيلىكتىڭ، كليەنتەليزم مەن ءفاۆوريتيزمنىڭ، جەمقورلىق پەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ زيانىن ايقىن سيپاتتايدى. سونىمەن قاتار، رەفورمالار مەن ناسيحات ماسەلەسىن، پارتيالىق قاتىناستاردىڭ ىشكى ءمانىن تالداپ، ساياسي سانانىڭ جاڭعىرۋىنا جانە ۇلتتىق تۇتاستىقتى نىعايتۋعا ۇندەيدى.

قورىتا ايتقاندا، ابايدىڭ ساياسي دۇنيەتانىمى ۇلتتىق ساياسات فيلوسوفياسىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالا بەرەدى. ۇلى اقىن كوزقاراستارى زاماناۋي ساياسي پروتسەستەرگە سىني كوزقاراس پەن پاراساتتى وي قوسۋدىڭ ۇلگىسى. اباي مۇراسى ەل باسقارۋدا ادىلەت پەن دانالىقتىڭ، ال حالىق تاراپىنان جاۋاپكەرشىلىك پەن بىرلىكتىڭ ماڭىزىن ەسكە سالادى. بۇل كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ساياسي مادەنيەتى مەن ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋدا تاپتىرماس رۋحاني-يدەيالىق نەگىز.

مۇرات ناسيموۆ،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا جانە الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق پاندەر سەكتسياسىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى

Abai.kz