Qazaq jerining qily taghdyry

Býgingi tanda, 1920 jyly qúrylyp, 1925 jyly birigui ayaqtalghan Qazaq respublikasynyng 1925-1936 jyldardaghy jer kólemi men qazaq halqynyng sany turaly naqty ghylymy zertteu júmysy joq.
Olay deuge, Sh.Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty 2000 jyldardyng birinshi onjyldyghynda shygharghan «Qazaqstan tarihy» atty akademiyalyq 5 tomdyqta berilgen derekter men sol HH ghasyrdyng 20-30 jyldarynda jaryq kórgen resmy enbekterdegi statistikalyq mәlimetterding mýldem sәikes kelmeytini negiz bolady. Biz, atalghan institut ghalymdary shygharghan akademiyalyq 5 tomdyqtaghy mәlimetterding dúrystyghyna ýlken kýmәn keltiremiz jәne onda halyq sanynyng da, jer kólemining de kemitilip berilgeni turaly mәlimdeymiz.
Býgin osy maqalamyzda halyq sanyna qatysty emes, jerimizding kólemi men ony jyrymdau tarihyna qatysty toqtalatyn bolamyz. 1924 jyldyng sonynda Orta Aziya men Qazaqstanda bolghan últtyq-memlekettik mejeleu sayasatynan keyin barlyq qazaq jeri bir respublika qúramyna biriktirildi. Qazaq AKSR aumaghy KSRO-nyng 13,3%-yn, RKFSR-dyng 15%-yn qúrap, ózining aumaghy boyynsha Sibir ólkesi men Yakut (Saha) AKSR-inen keyin 3-oryndy iyelendi. Endi, sol kezdegi respublika jerining kólemi turaly derekkózderi ne deydi?
Birinshi kezekte RKFSR Halyq komissarlar kenesi tóraghasynyng orynbasary bolghan T.Rysqúlovtyng 1927 jyly shyqqan «Qazaqstan» atty enbegine toqtalayyq. Onda ol: «Qazaq jerining audany, Mәskeudegi memleket baspasynyng 1926 jyly shygharghan «Býtin Kenester Odaghy» degen kitapta 2 million 800 myng sharshy shaqyrym, býtin Kenester Ortalyq sanaq basqarmasynyng esebinshe 3 million 039 myng sharshy shaqyrym. Búl esepti Qazaqstan ýkimeti de dúrys dep bekitip otyr», – dep kórsetedi. Al 1928 jyly jaryq kórgen «Qazaq Avtonomiyalyq Sosialistik Kenestik Respublikasy Ortalyq Atqaru Komiytetining 13-saylanghan BOAK-ting 3-sessiyasyndaghy esebine materialdar» atty enbekte Qazaq AKSR territoriyasy 2 995 482 sharshy kilometrdi qúraydy dep naqty kórsetilgen. Al akademiyalyq 5 tomdyqtyng 4- tomynda mejeleu ayaqtalghan kezde Qazaqstan aumaghy 2,7 mln sharshy shaqyrymdy qúrady dep, Qazaqstannyng býgingi tandaghy aumaq kólemin kórsetedi. Yaghny búl basylymgha sensek, Qazaqstan 1925 jyldan beri eshqanday jerinen aiyrylmaghan siyaqty.
Endi, ótken ghasyrdyng 30-80 jyldarynda jaryq kórgen Qazaqstannyng әkimshilik-aumaqtyq bólinisi tarihyna qatysty enbekterge sýiene otyryp osy jyldardaghy Qazaqstannyng jer kólemindegi ózgeristerge sholu jasayyq: 1931 jyly – 2 814,6 myng sharshy km; 1938 jyly – 2 744,5 sharshy km; 1941 jyly – 2 434,7 myng sharshy km; 1951 jyly – 2 753,6 myng sharshy km; 1965 jyly – 2 715,1 sharshy km; 1978 jyly – 2 717 myng sharshy km; 1987 jyly – 2 717,3 myng sharshy km boldy. Býgingi tanda, internettegi ashyq derekkózderine sensek, Qazaqstan Respublikasynyng jer kólemi 2 724 902 sharshy kilometrdi (biz qaraghan basqa derekkózderi boyynsha 2 717,3 myng sharshy km) qúraydy. Yaghny 1925-1987 jyldar aralyghynda Qazaqstan shamamen 300 myng sharshy km jerinen aiyrylghany kórinip túr...
Qazaq jerine kim kóz tikpedi?! Jerimizdi bólshektep, ony jyrymdaugha baylanysty erinbegenning barlyghy neshe týrli jobalar jasady. Mysaly, 1926 jyly 4 mausymda BOAK janynan qúrylghan Qazaq AKSR-y men Qyrghyz Avtonomiyaly oblysynyng ontýstik audandaryndaghy jerge ornalastyrudy zertteu jónindegi erekshe komissiyanyng tóraghasy M.Serafimov Qazaqstannyng ontýstik guberniyalary men Qyrghyz AO-nyng aumaghyndaghy orys-kazaktar men ukraindar ýshin jeke avtonomiyaly oblys qúryp, ony tikeley RKFSR-gha baghyndyrayyq degen úsynys jasady. Búl sol kezendegi T.Rysqúlov, M.Myrzaghaliyev, J.Bәribaev siyaqty jәne t.b. qazaq qayratkerlerining qarsylyghynyng nәtiyjesinde jýzege aspay qaldy.
Sonau HH ghasyrdyng 20-30 jyldarynyng ózinde Jetisu jerinde Úighyr avtonomiyaly oblysyn qúru turaly iydeya eshbir tarihy negizsiz úighyrlardyng tarapynan kóterilip, ortalyqqa osynday úsynyspen hattar jazylyp otyrdy. Biraq az últtargha qatysty bolishevikterding naqty ústanymy men sayasaty qalyptasqan elde búl úsynystar qoldau taba qoymady. Biraq «ishten shyqqan jau jaman» demekshi, biraz uaqyt úmytylyp qalghan osy әngimeni 1947 jyly Qazaqstan Kompartiyasynyng sol kezdegi birinshi hatshysy Júmabay Shayahmetov qayta kóterip, ortalyghy Panfilov (qazirgi Jarkent) bolyp otyrghan sol kezdegi Taldyqorghan oblysynyng Panfilov jәne Oktyabri audandarynan, Almaty oblysynyng Shelek, Enbekshiqazaq, Úighyr, Narynqol jәne Kegen audandarynan túratyn Úighyr avtonomiyaly oblysyn Qazaq KSR-ining aumaghynda qúru turaly úsynyspen IY.V.Stalinge 2 ret, BK(b)P OK mýsheleri N.S.Patolichevke, A.A.Jdanovqa jeke-jeke qaytalap hat joldady.
Sol kezende, J.Shayahmetov kartasyn syzyp Úighyr avtonomiyaly oblysyn qúrudy josparlaghan audandardaghy úighyrlardyng sany 20%-dan sәl ghana asatynyn eskersek, onyng múnday úsynys jasauyna qanday týlenning týrtki bolghanyn arnayy zertteu qajet! «Jobalanatyn Úighyr oblysy aumaghynda, – deydi J.Shayahmetov, – Shamamen 23 myng úighyr bar nemese olar halyqtyng jalpy sanynyng 20%-dan astamy bolady. Janadan qúrylghan oblys Qazaqstan men oghan irgeles respublikalargha shashylghan úighyr halqynyng tartylys ortalyghy bolady dep senimmen aitugha bolady, nәtiyjesinde onyng halqy qysqa merzimnen keyin edәuir artyp, úighyr payyzy anaghúrlym joghary bolady». Shyn mәnine kelgende, 1881-1884 jyldar aralyghynda patsha ýkimetining sheshimimen Qazaqstannyng Jetisu aumaghy men Soltýstik Qyrghyzstangha Shyghys Týrkistannan kóshirilip qonystandyrylghan 45 myng úighyr úrpaghynyng Qazaqstan jerinde avtonomiya súraugha eshqanday qúqyqtyq ta, moralidyq ta qaqysy joq bolatyn.
1924 jylghy Orta Aziya men Qazaqstanda bolghan últtyq-memlekettik mejeleuden keyin Qazaq AKSR qúramyna qosylghan Qaraqalpaq avtonomiyaly oblysy (QAO) 1930 jyly 15 nauryzdaghy BK(b)P Qazaq ólkelik komiyteti burosynyng sheshimimen respublika qúramynan shygharylyp, RKFSR qúramyna qosyluy tiyis boldy. F.IY.Goloshekinning úsynysy boyynsha aumaghynda qazaqtar basymdyqqa ie bolyp otyrghan Tamdy, Taqtakópir jәne Qonyrat audandary Qazaq AKSR qúramynda qaldyryluy tiyis edi. Biraq QAO týgelimen Ózbek KSR-i qúramyna qosyldy. Búl az bolghanday, 1930 jyldardyng basynan bastap Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Bostandyq audany men birqatar jerlerin Ózbekstangha qosu jóninde qayta-qayta bastama kóterildi. Biraq Eltay Ernazarovtyng jәne basqa da kenestik qazaq qayratkerlerining erekshe qarsylyghy nәtiyjesinde búl súmdyqqa jol berilmedi. Ókinishke qaray, 1930-1934 jyldardaghy asharshylyq saldarynan osy aimaqtardaghy halyqtyng basym bóligin qúrap kelgen qazaq halqy qyrghyngha úshyrap, basymdyq ózbek halqyna kóshti. Búl jaghday, Ózbek KSR basshylyghy ýshin ejelden qazaq halqynyng jeri bolyp kelgen tabighaty tamasha Bostandyq audanyn súraugha taptyrmas «negiz» boldy. 1936-1937 jyldary Qazaq KSR ýkimeti Ózbek KSR-ine uaqytsha paydalanu ýshin 329 myng ga jer berdi.
IY.V.Stalin qaytys bolyp, biylikke N.S.Hrushev kelgennen keyingi jyldary qazaq jerine kóz alartu kórshilerimiz ben KOKP OK tarapynan qayta-qayta oryn aldy. Mәselening basy Qazaqstanda «tyng jerlerdi iygeruden» bastaldy. Obaly ne kerek, Jetisudy jatqa qighanymen, Arqany qimay, Qazaqstanda «tyng jerler joq» deuden tanbaghan J.Shayahmetov 1954 jyly 5-6 aqpanda ótken Qazaqstan Kompartiyasy OK-ning IH plenumynda «Qazaqstan Kompartiyasy OK-ne jetekshilik jasauym jana talaptargha say kelmeydi» dep «moyyndaghan» bolatyn. Osy «moyyndaudan» keyin sóz sóileuge jazylghan 39 adamnyng 25-i sóz sóilep, olardyng basym kópshiligi J.Shayahmetov pen I.Afonovty synap, olardy jerden alyp, jerge saldy. Ásirese ekinshi bolyp sóz alghan QKP Aqtóbe obkomynyng birinshi hatshysy J.Tәshenov kýni keshe ghana ózin qyzmet babymen ósirgen J.Shayahmetovti synauda ózgelerden qatty erekshelendi.
Mine, osydan keyin kóp úzamay 1955 jyly 12 sәuirde QKP OK-ning IV plenumynda J.Tәshenov QKSR Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng tóraghasy bolyp saylandy.
Dәl sol E.B.Taybekov pen N.D.Ondasynovty ornynan bosatyp, J.Tәshenovti QKSR Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng tóraghasy etip saylaghan QKP OK-ning 1955 jylghy sәuir plenumy Dinmúhamed Qonaevty QKSR Ministrler Kenesining tóraghasy etip saylaghan bolatyn.
Ókinishke qaray, 1956 jyly 21 qantarda QazKSR Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng tóraghasy Júmabek Tәshenov pen Ábdighaly Ámriyev qol qoyghan «Bostandyq audanyn jәne Betpaq dalanyng bir bóligin Qazaq SSR-i qúramynan Ózbek SSR-i qúramyna beru turaly qaulysy» boyynsha atalghan jerler Ózbek KSR-ne berildi.
1956 jyly 13 aqpanda ótken KSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng mәjilisinde sóz sóilegen J.Tәshenov ózining búl әreketin «Búl sheshim qazaq halqynyng ózbek halqyna degen sheksiz senimi men sýiispenshiliginin, elimizding halyqtary arasynda qalyptasqan bauyrlastyq qatynastardyng aiqyn dәleli bolyp tabylady» dep, ózin aqtaugha tyrysty.
Al tarihy derekter ne deydi?
1956 jyly 21 qantarda jalpy aumaghy 5 000 sharshy kilometrge juyq Bostandyq audany; Ontýstik Betpaq dala kanaly aimaghyndaghy kólemi 95 myng gektar jer; Ortalyq Betpaq dala kanalynyng sol jaq tarmaghy aimaghynda ornalasqan kólemi 75 myng gektar jer; Qazaq KSR ýkimeti 1936-1937 jyldarda Ózbek KSR-ining uaqytsha paydalanuyna bergen kólemi 329 myng gektar jer kórshimizge berildi. Sol kezde Bostandyq audanynda 17 kolhoz, 2 mashina-traktor stansiyasy, 49 628 adam (onyng ishinde ózbekter – 25,4%, qazaqtar – 17,5%, orystar men ukraindar – 23%, tәjikter 16,3%, qyrghyzdar – 7%, basqa últtar – 10,8 %) bolatyn. Yaghny jalpy aumaghy 10 000 sharshy km (shamamen 1 mln ga jer) bolatyn qazaq jerinen óz erkimizben mәngige aiyryldyq...
KSRO-daghy tyng iygeru nauqany ayasynda 1960 jylgha qaray N.Hrushevting Qazaqstangha qatysty voluntaristik jana sayasaty qalyptasty. Qazaq halqynyng óz jerinde azshylyqqa ainalyp, últ qayratkerlerining KOKP OK aldyndaghy dәrmensizdigin sezingen ol Qazaqstanda Tyng ólkesin qúryp, ony tikeley Moskvadan basqarudy josparlay bastady.
1960 jyly 19 qantarda ótken Qazaqstan Kompartiyasy OK-ning HVII plenumynda D.Qonaev QKP OK-ning birinshi hatshysy bolyp saylanyp, Qazaq KSR-indegi eng jogharghy sayasy biylikke qol jetkizdi. Al 1960 jyly 26 qantarda QKP OK burosy J.Tәshenovti Qazaq KSR Ministrler Kenesining tóraghasy etip bekitti. Bir qyzyghy, J.Tәshenovti Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng tóraghasy qyzmetinen bosatyp, Qazaq KSR Ministrler Kabiynetining tóraghasy etip bekitu turaly QKP OK-ning 12 aqpandaghy úsynysy da, D.Qonaevty QKP OK-ning birinshi hatshysy etip bekitu turaly 19 qantardaghy sheshimi de KOKP OK Prezidiumy tarapynan taghy da bir kýnde – 19 aqpanda maqúldandy.
1960 jyly 25 qantarda QKSR Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng «Qazaq SSR Sovhozdar ministrligin qúru turaly» jarlyghy shyghyp, ministrlik Aqmola qalasyna ornalastyryldy. QKSR Sovhozdar ministrligine Qostanay, Aqmola, Kókshetau, Pavlodar, Soltýstik Qazaqstan jәne Qaraghandy oblystarynyng auyl sharuashylyghyna basshylyq etu mindeti jýkteldi. Sovhozdar ministri bolyp búryn eshqashan Qazaqstanda júmys istemegen, 1953-1955 jyldary KSRO sovhozdarynyng ministri bolghan A.IY.Kozlov taghayyndaldy. 26 qantarda QKP OK hatshylarynyng mindetteri bólinip, bekitildi. D.Qonaev birinshi hatshy әri OK burosyna jetekshilik jasauy tiyis bolsa, Qazaqstangha eshqashan qatysy bolmaghan, 1960 jylgha deyin Reseyding Novgorod, Permi obkomdarynyng birinshi hatshysy bolghan T.Sokolov QKP OK-ning Soltýstik oblystaryndaghy júmys jónindegi burosynyng tóraghasy bolyp bekitildi.
1960 jyly 26 jeltoqsanda «Respublikanyng soltýstik oblystarynda sharuashylyq jәne mәdeniyet qúrylysyn basqarudy onan әri jaqsartu jәne olardyng orasan mol resurstaryn neghúrlym tolyq paydalanu» degen jeleumen QKSR JK Prezidiumy tóraghasynyng orynbasary K.Krukova men Prezidium hatshysy ýshin S.Múqanov qol qoyghan «Qazaq SSR qúramynda Tyng ólkesin qúru turaly» jarlyq shyqty. Ol boyynsha QKSR qúramynda Tyng ólkesi qúrylyp, Aqmola, Kókshetau, Qostanay, Pavlodar jәne Soltýstik Qazaqstan oblystarynyng jeri osy ólkege engizilip, ólkening әkimshilik ortalyghy Aqmola qalasy bolyp belgilendi. Osy jarlyqpen Aqmola oblysy taratylyp, onyng audandary tikeley Tyng ólkesining qaramaghyna berildi. 28 jeltoqsanda ótken Tyng ólkekomynyng Plenumynda T.IY.Sokolov birinshi hatshy, S.B.Niyazbekov ekinshi hatshy bolyp saylandy. Al 29 jeltoqsanda shyqqan QKSR JK Prezidiumynyng «Tyng ekonomikalyq әkimshilik audanyn qúru turaly» jarlyghy boyynsha ortalyghy Aqmola qalasy bolghan Kókshetau, Qostanay, Pavlodar, Soltýstik Qazaqstan jәne taratylghan Aqmola oblysynyng Aqmola, Atbasar, Balkashiyn, Barankól, Vishnev, Esil, Kaliniyn, Qima, Qorghaljyn, Makiyn, Novocherkas, Staliyn, Shortandy, Erkinshilik audandaryn biriktiretin Tyng ekonomikalyq әkimshilik audany qúrylyp, 1957 jyly qúrylghan Qostanay jәne Soltýstik Qazaqstan ekonomikalyq әkimshilik audany taratyldy. Tyng ólkelik kenesi atkomynyng qúramy bekitilip, búryn eshqashan Qazaqstangha qatysy bolmaghan, KSRO Memjoskomy tóraghasynyng orynbasary bolyp istegen V.V.Maskevich atkom tóraghasy bolyp bekitildi. Osylaysha, Hrushev ýy ishinen ýy tigip, Tyng ólkesin tikeley Moskvagha baghyndyrdy. Kóp úzamay, Ontýstik Qazaqstan jәne Batys Qazaqstan ólkeleri qúrylyp, Shyghys Qazaqstan ólkesin qúru josparlana bastady. Biraq búl aimaqtardy Qazaqstannan bólip alyp, ony Resey qúramyna qosu turaly mәsele kóterilgen joq.
Shyndyghynda, N.Hrushevting kómekshisi A.S.Shevchenkomen samolet ýshin shekisip qalghannan keyin, onyng ýstine respublika sharuashylyghynyng toqsan týrli salasyna dúrys basshylyq jasay almaghan J.Tәshenovti 1961 jyly 6 qantarda QKP OK burosy «júmysyn dúrys atqara almaghany ýshin» degen negizdememen Qazaq KSR Minkenesi tóraghasy qyzmetinen bosatty. Qyzmetinen alynghany az bolghanday, 1961 jyly 1 aqpanda J.Tәshenov QKP OK burosynyng mýshesi mindetinen de bosatyldy. Qyzmetinen alynghan J.Tәshenov 1961 jyldyng 19 sәuirine deyin júmyssyz jýrdi.
1961 jyldyng 19 sәuirinde ótken QKP OK burosynyng mәjilisinde ol Ontýstik Qazaqstan oblatkomy tóraghasynyng orynbasary qyzmetine jiberildi. J.Tәshenov 1961 jyly 25 sәuirde QKP Ontýstik Qazaqstan obkomynyng qarauyna kelip, 3 ay 20 kýngi júmyssyzdyqtan keyin 26 sәuirden bastap oblatkom tóraghasynyng orynbasary qyzmetine kiristi. QKP Ontýstik Qazaqstan obkomynyng búl sheshimi arada birneshe ay ótken song baryp, 1961 jyly 11 qazanda QKP OK hatshylyghy tarapynan bekitildi...
Qazaq jerinde tyng iygeretin jer joq degen J.Shayahmetovti jamandap, tyng iygerudi belsene qoldaghan, Tyng ólkesi qúrylghan kezde Qazaq KSR Ministrler Kenesining tóraghasy bolyp otyrghan, tek qana 1961 jyldyng basynda júmyssyz qalyp, qyzmeti tómendep, Shymkent oblysynda júmys istegen J.Tәshenov qay kezde jәne qay jerde qazaq jerlerin qorghaghany týsiniksiz?!
N.Hrushevting Tyng ólkesine Qaraghandy oblysyn qosu әreketi «kómir óndirisin tómendetip alamyz» degen QKP OK-ning birinshi hatshysy D.Qonaevtyng qasarysa qarsy túruy jәne KSRO Minkenesining tóraghasy Hrushevting orynbasary A.IY.Mikoyannyng qoldauy barysynda jýzege aspay qaldy. Tyng ólkesin Qazaqstannan bólip alu baghyty odan ary jalghasty: 1961 jyly 3 aqpanda Tyng ólkelik soty úiymdastyryldy; 1961 jyly 11 nauryzda QKSR JK Prezidiumynyng «Qazaq SSR Dayyndau ministrligin jәne Qazaq SSR Ministrler Sovetining Tyng ólkesi jónindegi Dayyndau bas basqarmasyn qúru turaly» jarlyghy boyynsha qúrylghan basqarma tikeley Tyng ólkesine baghynatyn boldy. 1961 jyly 21 nauryzda QKSR JK Prezidiumynyng tóraghasy IY.Shәripovting jarlyghy boyynsha Hrushev «Tyng jerlerdi iygergeni ýshin» medalimen marapattaldy. 1961 j. 20 nauryzda QKSR Sovhozdar ministrligi taratylyp, osy ministrlik negizinde enbekshiler deputattarynyng Tyng ólkelik Kenesi atkomynyng sovhozdar basqarmasy qúryldy jәne Aqmola qalasyn Selinograd qalasy dep atau turaly QKSR JK Prezidiumynyng jarlyghy jariyalandy. 1961 jyly 21 sәuirde QKSR Tyng ólkesining qúramynda Selinograd oblysy qúrylyp, oblys qúramyna engen Aqmola audanynyng aty Selinograd audany bolyp ózgertildi.
1962 jyly 20 qyrkýiekte taghy da 421 myng ga jer Ózbekstangha berildi. 1962 jyldyng qarashasynda RKFSR-dyng Chelyabi oblysy men QazKSR-nyng Qostanay oblysy arasynda birinshining paydasyn kózdegen territoriyalyq auys-týiister oryn aldy. 1965 jyldyng jeltoqsanynda búl sheshim qayta qaraldy. Bir sózben aitqanda, «Hrushev jylymyghy» QazKSR-nyng territoriyalyq tútastyghyna orasan zor qauip tóndirip, qazaq jerin orystandyru erekshe jýrgizildi. Qazaq halqy óz jerinde azshylyqqa ainalyp, 1962 jyly 29%-dy qúrady. N.Hrushev S.Kenjebaev, J.Tәshenov, D.Qonaev siyaqty jәne t.b. qazaq qayratkerlerin ornynan alyp, qyzmetin tómendetuge tikeley sebepker boldy.
Qazaqstandy birneshe ólkege bólip, júlma-júlmasyn shygharyp, әrbir ólkeni Moskvadan kelgen T.Sokolov siyaqty emissarlargha baghyndyrghan N.Hrushev 1962 jyldyng sonyna qaray Manghyshlaq týbegin Týrikmenstangha beru turaly bastama kóterdi. Biraq onyng búl әreketine D.Qonaev taghy da qarsylyq bildirip, nәtiyjesinde búl bastama ayaqsyz qaldy. Al 1962 jylghy jeltoqsan aiynyng basynda N.Hrushev Ontýstik Qazaqstannyng maqta ósiretin audandaryn Ózbekstangha beru turaly aldyn ala bekitilgen josparyn Ontýstik Qazaqstan ólkelik partiya komiytetining hatshysy I.Isupovtyng úsynysy arqyly KOKP OK Prezidiumynda bekitip, búl sheshimdi oryndaudy D.Qonaevqa tabystady. Biraq D.Qonaev búl sheshimdi oryndaugha kelise qoymady.
Osydan keyin birinshi hatshy D.Qonaev 1962 jyly 26 jeltoqsanda ótken QKP OK-ning plenumynda ornynan alynyp, búl oryngha 1914 jyly tughan I.Isupov «saylandy». QKP OK-ning sheshimi 1963 jyly 19 qantarda ótken KOKP OK Prezidiumynyng mәjilisinde maqúldandy. I.Isupovtyng QKP OK-ning birinshi hatshysy bolyp «saylanuyna» tek qana ontýstiktegi maqta ósiretin qazaqtyng jerlerin Ózbekstangha beru ýshin ghana emes, Qytay Halyq Respublikasy men KSRO arasyndaghy shiyelenisken sayasat ta әser etkeni týsinikti. Búl endi óz aldyna bólek әngime.
Al 1962 jyly 30 jeltoqsanda qyzmetine kiriser-kirispesten búryn, QKP OK-ning birinshi hatshysy I.Isupov Maqtaaral jәne Kirov audandaryn Ózbekstangha berudi úsynyp, Ortalyq komiytetke hat joldady. Osy hattyng negizinde, 1963 jyly 17 qantarda KOKP OK men KSRO Ministrler Kenesining qaulysy boyynsha Shymkent jәne Qyzylorda oblystarynyng 171,7 myng adamy, 27 auyl kenesi, 2 poselkelik kenesi, 208 eldi mekennen túratyn 3663 myng ga jerleri Ózbekstangha berilip, 1963 jyly 19 qyrkýiekte KSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng «Qazaq KSR jәne Ózbek KSR arasyndaghy shekarany ishinara ózgertu turaly» Jarlyghymen búl alys-beris zandastyryldy.
Arada eki jylday uaqyt ótkende, 1964 jylghy qazan plenumynda N.Hrushev taghynan tayyp, ol oryngha L.Brejnev keldi. Osydan kóp úzamay, 1964 jyly 7 jeltoqsanda ótken QKP OK-ning plenumynda D.Qonaev qaytadan QKP OK birinshi hatshysy bolyp saylanyp, búl sheshim 1965 jyly 4 qantarda ótken KOKP OK Prezidiumynyng mәjilisinde tolyqtay maqúldandy.
1963 jyly 17 qantarda Ózbekstangha berilgen qazaq jerlerin qaytaru onaygha soqqan joq. Arada 8 jyl ótkennen keyin, 1971 jyly 22 aqpanda Ózbekstan KP OK hatshysy Sh.Rashidov pen Qazaqstan KP OK hatshysy D.Qonaev birlese otyryp, L.Brejnevting atyna Kirov, Maqtaaral jәne Jetisay (1965 jyly qúryldy) audandaryn Qazaqstangha qaytarudy súraghan hat joldady. Osynday hattyng jazyluy jay ghana formalizm bolatyn. Osy hattyng negizinde 1971 jyly 23 sәuirde KOKP OK Sayasy burosy atalghan jerlerdi Qazaqstangha qaytaru turaly sheshim qabyldady. 1971 jyly 28 mausymda KSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng Jarlyghy boyynsha eki respublika shekarasyndaghy ishinara ózgerister zandastyryldy. Al osynday jaghdaygha qol jetkizu ýshin D.Qonaevtyng qanshama ter tókkeni әzirge bir ózi men bir Allagha ghana belgili bolar. Búl mәsele de aldaghy uaqytta keshendi zertteudi talap etedi. Sondyqtan D.Qonaev Qazaqstannyng jerlerin Ózbekstangha beruge qarsy bolmady dep aitu (Tәshenov Sayan Júmabekúlynyng sózi) tariyhqa da, aqiqatqa da qiyanat bolmaq.
Sәbit Shildebaiy̆,
Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettik arhiyvining diyrektory, tarih ghylymdarynyng kandidaty
Abai.kz