بۇگىنگى تاڭدا، 1920 جىلى قۇرىلىپ، 1925 جىلى بىرىگۋى اياقتالعان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 1925-1936 جىلدارداعى جەر كولەمى مەن قازاق حالقىنىڭ سانى تۋرالى ناقتى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى جوق.

ولاي دەۋگە، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى 2000 جىلداردىڭ ءبىرىنشى ونجىلدىعىندا شىعارعان «قازاقستان تاريحى» اتتى اكادەميالىق 5 تومدىقتا بەرىلگەن دەرەكتەر مەن سول حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا جارىق كورگەن رەسمي ەڭبەكتەردەگى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردىڭ مۇلدەم سايكەس كەلمەيتىنى نەگىز بولادى. ءبىز، اتالعان ينستيتۋت عالىمدارى شىعارعان اكادەميالىق 5 تومدىقتاعى مالىمەتتەردىڭ دۇرىستىعىنا ۇلكەن كۇمان كەلتىرەمىز جانە وندا حالىق سانىنىڭ دا، جەر كولەمىنىڭ دە كەمىتىلىپ بەرىلگەنى تۋرالى مالىمدەيمىز.

بۇگىن وسى ماقالامىزدا حالىق سانىنا قاتىستى ەمەس، جەرىمىزدىڭ كولەمى مەن ونى جىرىمداۋ تاريحىنا قاتىستى توقتالاتىن بولامىز. 1924 جىلدىڭ سوڭىندا ورتا ازيا مەن قازاقستاندا بولعان ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ ساياساتىنان كەيىن بارلىق قازاق جەرى ءبىر رەسپۋبليكا قۇرامىنا بىرىكتىرىلدى. قازاق اكسر اۋماعى كسرو-نىڭ 13,3%-ىن، ركفسر-دىڭ 15%-ىن قۇراپ، ءوزىنىڭ اۋماعى بويىنشا ءسىبىر ولكەسى مەن ياكۋت (ساحا) اكسر-ىنەن كەيىن 3-ورىندى يەلەندى. ەندى، سول كەزدەگى رەسپۋبليكا جەرىنىڭ كولەمى تۋرالى دەرەككوزدەرى نە دەيدى؟

ءبىرىنشى كەزەكتە ركفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ 1927 جىلى شىققان «قازاقستان» اتتى ەڭبەگىنە توقتالايىق. وندا ول: «قازاق جەرىنىڭ اۋدانى، ماسكەۋدەگى مەملەكەت باسپاسىنىڭ 1926 جىلى شىعارعان «ءبۇتىن كەڭەستەر وداعى» دەگەن كىتاپتا 2 ميلليون 800 مىڭ شارشى شاقىرىم، ءبۇتىن كەڭەستەر ورتالىق ساناق باسقارماسىنىڭ ەسەبىنشە 3 ميلليون 039 مىڭ شارشى شاقىرىم. بۇل ەسەپتى قازاقستان ۇكىمەتى دە دۇرىس دەپ بەكىتىپ وتىر»، – دەپ كورسەتەدى. ال 1928 جىلى جارىق كورگەن «قازاق اۆتونوميالىق سوتسياليستىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 13-سايلانعان بواك-ءتىڭ 3-سەسسياسىنداعى ەسەبىنە ماتەريالدار» اتتى ەڭبەكتە قازاق اكسر تەرريتورياسى 2 995 482 شارشى كيلومەتردى قۇرايدى دەپ ناقتى كورسەتىلگەن. ال اكادەميالىق 5 تومدىقتىڭ 4- تومىندا مەجەلەۋ اياقتالعان كەزدە قازاقستان اۋماعى 2,7 ملن شارشى شاقىرىمدى قۇرادى دەپ، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تاڭداعى اۋماق كولەمىن كورسەتەدى. ياعني بۇل باسىلىمعا سەنسەك، قازاقستان 1925 جىلدان بەرى ەشقانداي جەرىنەن ايىرىلماعان سياقتى.

ەندى، وتكەن عاسىردىڭ 30-80 جىلدارىندا جارىق كورگەن قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى تاريحىنا قاتىستى ەڭبەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ وسى جىلدارداعى قازاقستاننىڭ جەر كولەمىندەگى وزگەرىستەرگە شولۋ جاسايىق: 1931 جىلى – 2 814,6 مىڭ شارشى كم; 1938 جىلى – 2 744,5 شارشى كم; 1941 جىلى – 2 434,7 مىڭ شارشى كم; 1951 جىلى – 2 753,6 مىڭ شارشى كم; 1965 جىلى – 2 715,1 شارشى كم; 1978 جىلى – 2 717 مىڭ شارشى كم; 1987 جىلى – 2 717,3 مىڭ شارشى كم بولدى. بۇگىنگى تاڭدا، ينتەرنەتتەگى اشىق دەرەككوزدەرىنە سەنسەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر كولەمى 2 724 902 شارشى كيلومەتردى ء(بىز قاراعان باسقا دەرەككوزدەرى بويىنشا 2 717,3 مىڭ شارشى كم) قۇرايدى. ياعني 1925-1987 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان شامامەن 300 مىڭ شارشى كم جەرىنەن ايىرىلعانى كورىنىپ تۇر...

قازاق جەرىنە كىم كوز تىكپەدى؟! جەرىمىزدى بولشەكتەپ، ونى جىرىمداۋعا بايلانىستى ەرىنبەگەننىڭ بارلىعى نەشە ءتۇرلى جوبالار جاسادى. مىسالى، 1926 جىلى 4 ماۋسىمدا بواك جانىنان قۇرىلعان قازاق اكسر-ى مەن قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىنداعى جەرگە ورنالاستىرۋدى زەرتتەۋ جونىندەگى ەرەكشە كوميسسيانىڭ توراعاسى م.سەرافيموۆ قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك گۋبەرنيالارى مەن قىرعىز او-نىڭ اۋماعىنداعى ورىس-كازاكتار مەن ۋكرايندار ءۇشىن جەكە اۆتونوميالى وبلىس قۇرىپ، ونى تىكەلەي ركفسر-عا باعىندىرايىق دەگەن ۇسىنىس جاسادى. بۇل سول كەزەڭدەگى ت.رىسقۇلوۆ، م.مىرزاعاليەۆ، ج.بارىباەۆ سياقتى جانە ت.ب. قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ قارسىلىعىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسپاي قالدى.

سوناۋ حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنىڭ وزىندە جەتىسۋ جەرىندە ۇيعىر اۆتونوميالى وبلىسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيا ەشبىر تاريحي نەگىزسىز ۇيعىرلاردىڭ تاراپىنان كوتەرىلىپ، ورتالىققا وسىنداي ۇسىنىسپەن حاتتار جازىلىپ وتىردى. بىراق از ۇلتتارعا قاتىستى بولشەۆيكتەردىڭ ناقتى ۇستانىمى مەن ساياساتى قالىپتاسقان ەلدە بۇل ۇسىنىستار قولداۋ تابا قويمادى. بىراق «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەمەكشى، ءبىراز ۋاقىت ۇمىتىلىپ قالعان وسى اڭگىمەنى 1947 جىلى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ قايتا كوتەرىپ، ورتالىعى پانفيلوۆ (قازىرگى جاركەنت) بولىپ وتىرعان سول كەزدەگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ پانفيلوۆ جانە وكتيابر اۋداندارىنان، الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك، ەڭبەكشىقازاق، ۇيعىر، نارىنقول جانە كەگەن اۋداندارىنان تۇراتىن ۇيعىر اۆتونوميالى وبلىسىن قازاق كسر-ءىنىڭ اۋماعىندا قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن ي.ۆ.ستالينگە 2 رەت، بك(ب)پ وك مۇشەلەرى ن.س.پاتوليچەۆكە، ا.ا.جدانوۆقا جەكە-جەكە قايتالاپ حات جولدادى.

سول كەزەڭدە، ج.شاياحمەتوۆ كارتاسىن سىزىپ ۇيعىر اۆتونوميالى وبلىسىن قۇرۋدى جوسپارلاعان اۋداندارداعى ۇيعىرلاردىڭ سانى 20%-دان ءسال عانا اساتىنىن ەسكەرسەك، ونىڭ مۇنداي ۇسىنىس جاساۋىنا قانداي تۇلەننىڭ تۇرتكى بولعانىن ارنايى زەرتتەۋ قاجەت! «جوبالاناتىن ۇيعىر وبلىسى اۋماعىندا، – دەيدى ج.شاياحمەتوۆ، – شامامەن 23 مىڭ ۇيعىر بار نەمەسە ولار حالىقتىڭ جالپى سانىنىڭ 20%-دان استامى بولادى. جاڭادان قۇرىلعان وبلىس قازاقستان مەن وعان ىرگەلەس رەسپۋبليكالارعا شاشىلعان ۇيعىر حالقىنىڭ تارتىلىس ورتالىعى بولادى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى، ناتيجەسىندە ونىڭ حالقى قىسقا مەرزىمنەن كەيىن ەداۋىر ارتىپ، ۇيعىر پايىزى اناعۇرلىم جوعارى بولادى». شىن مانىنە كەلگەندە، 1881-1884 جىلدار ارالىعىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن قازاقستاننىڭ جەتىسۋ اۋماعى مەن سولتۇستىك قىرعىزستانعا شىعىس تۇركىستاننان كوشىرىلىپ قونىستاندىرىلعان 45 مىڭ ۇيعىر ۇرپاعىنىڭ قازاقستان جەرىندە اۆتونوميا سۇراۋعا ەشقانداي قۇقىقتىق تا، مورالدىق تا قاقىسى جوق بولاتىن.

1924 جىلعى ورتا ازيا مەن قازاقستاندا بولعان ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋدەن كەيىن قازاق اكسر قۇرامىنا قوسىلعان قاراقالپاق اۆتونوميالى وبلىسى (قاو) 1930 جىلى 15 ناۋرىزداعى بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى بيۋروسىنىڭ شەشىمىمەن رەسپۋبليكا قۇرامىنان شىعارىلىپ، ركفسر قۇرامىنا قوسىلۋى ءتيىس بولدى. ف.ي.گولوششەكيننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا اۋماعىندا قازاقتار باسىمدىققا يە بولىپ وتىرعان تامدى، تاقتاكوپىر جانە قوڭىرات اۋداندارى قازاق اكسر قۇرامىندا قالدىرىلۋى ءتيىس ەدى. بىراق قاو تۇگەلىمەن وزبەك كسر-ءى قۇرامىنا قوسىلدى. بۇل از بولعانداي، 1930 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانى مەن بىرقاتار جەرلەرىن وزبەكستانعا قوسۋ جونىندە قايتا-قايتا باستاما كوتەرىلدى. بىراق ەلتاي ەرنازاروۆتىڭ جانە باسقا دا كەڭەستىك قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ەرەكشە قارسىلىعى ناتيجەسىندە بۇل سۇمدىققا جول بەرىلمەدى. وكىنىشكە قاراي، 1930-1934 جىلدارداعى اشارشىلىق سالدارىنان وسى ايماقتارداعى حالىقتىڭ باسىم بولىگىن قۇراپ كەلگەن قازاق حالقى قىرعىنعا ۇشىراپ، باسىمدىق وزبەك حالقىنا كوشتى. بۇل جاعداي، وزبەك كسر باسشىلىعى ءۇشىن ەجەلدەن قازاق حالقىنىڭ جەرى بولىپ كەلگەن تابيعاتى تاماشا بوستاندىق اۋدانىن سۇراۋعا تاپتىرماس «نەگىز» بولدى. 1936-1937 جىلدارى قازاق كسر ۇكىمەتى وزبەك كسر-ىنە ۋاقىتشا پايدالانۋ ءۇشىن 329 مىڭ گا جەر بەردى.

ي.ۆ.ستالين قايتىس بولىپ، بيلىككە ن.س.حرۋششەۆ كەلگەننەن كەيىنگى جىلدارى قازاق جەرىنە كوز الارتۋ كورشىلەرىمىز بەن كوكپ وك تاراپىنان قايتا-قايتا ورىن الدى. ماسەلەنىڭ باسى قازاقستاندا «تىڭ جەرلەردى يگەرۋدەن» باستالدى. وبالى نە كەرەك، جەتىسۋدى جاتقا قيعانىمەن، ارقانى قيماي، قازاقستاندا «تىڭ جەرلەر جوق» دەۋدەن تانباعان ج.شاياحمەتوۆ 1954 جىلى 5-6 اقپاندا وتكەن قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءىح پلەنۋمىندا «قازاقستان كومپارتياسى وك-نە جەتەكشىلىك جاساۋىم جاڭا تالاپتارعا ساي كەلمەيدى» دەپ «مويىنداعان» بولاتىن. وسى «مويىنداۋدان» كەيىن ءسوز سويلەۋگە جازىلعان 39 ادامنىڭ 25-ءى ءسوز سويلەپ، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ج.شاياحمەتوۆ پەن ي.افونوۆتى سىناپ، ولاردى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. اسىرەسە ەكىنشى بولىپ ءسوز العان قكپ اقتوبە وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.تاشەنوۆ كۇنى كەشە عانا ءوزىن قىزمەت بابىمەن وسىرگەن ج.شاياحمەتوۆتى سىناۋدا وزگەلەردەن قاتتى ەرەكشەلەندى.

مىنە، وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي 1955 جىلى 12 ساۋىردە قكپ وك-ءنىڭ IV پلەنۋمىندا ج.تاشەنوۆ قكسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى.

ءدال سول ە.ب.تايبەكوۆ پەن ن.د.وڭداسىنوۆتى ورنىنان بوساتىپ، ج.تاشەنوۆتى قكسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلاعان قكپ وك-ءنىڭ 1955 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمى دىنمۇحامەد قوناەۆتى قكسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلاعان بولاتىن.

وكىنىشكە قاراي، 1956 جىلى 21 قاڭتاردا قازكسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆ پەن ابدىعالي امريەۆ قول قويعان «بوستاندىق اۋدانىن جانە بەتپاق دالانىڭ ءبىر بولىگىن قازاق سسر-ءى قۇرامىنان وزبەك سسر-ءى قۇرامىنا بەرۋ تۋرالى قاۋلىسى» بويىنشا اتالعان جەرلەر وزبەك كسر-نە بەرىلدى.

1956 جىلى 13 اقپاندا وتكەن كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ماجىلىسىندە ءسوز سويلەگەن ج.تاشەنوۆ ءوزىنىڭ بۇل ارەكەتىن «بۇل شەشىم قازاق حالقىنىڭ وزبەك حالقىنا دەگەن شەكسىز سەنىمى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ، ەلىمىزدىڭ حالىقتارى اراسىندا قالىپتاسقان باۋىرلاستىق قاتىناستاردىڭ ايقىن دالەلى بولىپ تابىلادى» دەپ، ءوزىن اقتاۋعا تىرىستى.

ال تاريحي دەرەكتەر نە دەيدى؟

1956 جىلى 21 قاڭتاردا جالپى اۋماعى 5 000 شارشى كيلومەترگە جۋىق بوستاندىق اۋدانى; وڭتۇستىك بەتپاق دالا كانالى ايماعىنداعى كولەمى 95 مىڭ گەكتار جەر; ورتالىق بەتپاق دالا كانالىنىڭ سول جاق تارماعى ايماعىندا ورنالاسقان كولەمى 75 مىڭ گەكتار جەر; قازاق كسر ۇكىمەتى 1936-1937 جىلداردا وزبەك كسر-ءىنىڭ ۋاقىتشا پايدالانۋىنا بەرگەن كولەمى 329 مىڭ گەكتار جەر كورشىمىزگە بەرىلدى. سول كەزدە بوستاندىق اۋدانىندا 17 كولحوز، 2 ماشينا-تراكتور ستانتسياسى، 49 628 ادام (ونىڭ ىشىندە وزبەكتەر – 25,4%، قازاقتار – 17,5%، ورىستار مەن ۋكرايندار – 23%، تاجىكتەر 16,3%، قىرعىزدار – 7%، باسقا ۇلتتار – 10,8 %) بولاتىن. ياعني جالپى اۋماعى 10 000 شارشى كم (شامامەن 1 ملن گا جەر) بولاتىن قازاق جەرىنەن ءوز ەركىمىزبەن ماڭگىگە ايىرىلدىق...

كسرو-داعى تىڭ يگەرۋ ناۋقانى اياسىندا 1960 جىلعا قاراي ن.حرۋششەۆتىڭ قازاقستانعا قاتىستى ۆوليۋنتاريستىك جاڭا ساياساتى قالىپتاستى. قازاق حالقىنىڭ ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالىپ، ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ كوكپ وك الدىنداعى دارمەنسىزدىگىن سەزىنگەن ول قازاقستاندا تىڭ ولكەسىن قۇرىپ، ونى تىكەلەي موسكۆادان باسقارۋدى جوسپارلاي باستادى.

1960 جىلى 19 قاڭتاردا وتكەن قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءحVىى پلەنۋمىندا د.قوناەۆ قكپ وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانىپ، قازاق كسر-ىندەگى ەڭ جوعارعى ساياسي بيلىككە قول جەتكىزدى. ال 1960 جىلى 26 قاڭتاردا قكپ وك بيۋروسى ج.تاشەنوۆتى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەتىپ بەكىتتى. ءبىر قىزىعى، ج.تاشەنوۆتى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن بوساتىپ، قازاق كسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ توراعاسى ەتىپ بەكىتۋ تۋرالى قكپ وك-ءنىڭ 12 اقپانداعى ۇسىنىسى دا، د.قوناەۆتى قكپ وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ بەكىتۋ تۋرالى 19 قاڭتارداعى شەشىمى دە كوكپ وك پرەزيديۋمى تاراپىنان تاعى دا ءبىر كۇندە – 19 اقپاندا ماقۇلداندى.

1960 جىلى 25 قاڭتاردا قكسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ «قازاق سسر سوۆحوزدار مينيسترلىگىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىعى شىعىپ، مينيسترلىك اقمولا قالاسىنا ورنالاستىرىلدى. قكسر سوۆحوزدار مينيسترلىگىنە قوستاناي، اقمولا، كوكشەتاۋ، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسشىلىق ەتۋ مىندەتى جۇكتەلدى. سوۆحوزدار ءمينيسترى بولىپ بۇرىن ەشقاشان قازاقستاندا جۇمىس ىستەمەگەن، 1953-1955 جىلدارى كسرو سوۆحوزدارىنىڭ ءمينيسترى بولعان ا.ي.كوزلوۆ تاعايىندالدى. 26 قاڭتاردا قكپ وك حاتشىلارىنىڭ مىندەتتەرى ءبولىنىپ، بەكىتىلدى. د.قوناەۆ ءبىرىنشى حاتشى ءارى وك بيۋروسىنا جەتەكشىلىك جاساۋى ءتيىس بولسا، قازاقستانعا ەشقاشان قاتىسى بولماعان، 1960 جىلعا دەيىن رەسەيدىڭ نوۆگورود، پەرم وبكومدارىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان ت.سوكولوۆ قكپ وك-ءنىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنداعى جۇمىس جونىندەگى بيۋروسىنىڭ توراعاسى بولىپ بەكىتىلدى.

1960 جىلى 26 جەلتوقساندا «رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا شارۋاشىلىق جانە مادەنيەت قۇرىلىسىن باسقارۋدى ونان ءارى جاقسارتۋ جانە ولاردىڭ وراسان مول رەسۋرستارىن نەعۇرلىم تولىق پايدالانۋ» دەگەن جەلەۋمەن قكسر جك پرەزيديۋمى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ك.كريۋكوۆا مەن پرەزيديۋم حاتشىسى ءۇشىن س.مۇقانوۆ قول قويعان «قازاق سسر قۇرامىندا تىڭ ولكەسىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىق شىقتى. ول بويىنشا قكسر قۇرامىندا تىڭ ولكەسى قۇرىلىپ، اقمولا، كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ جەرى وسى ولكەگە ەنگىزىلىپ، ولكەنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى اقمولا قالاسى بولىپ بەلگىلەندى. وسى جارلىقپەن اقمولا وبلىسى تاراتىلىپ، ونىڭ اۋداندارى تىكەلەي تىڭ ولكەسىنىڭ قاراماعىنا بەرىلدى. 28 جەلتوقساندا وتكەن تىڭ ولكەكومىنىڭ پلەنۋمىندا ت.ي.سوكولوۆ ءبىرىنشى حاتشى، س.ب.نيازبەكوۆ ەكىنشى حاتشى بولىپ سايلاندى. ال 29 جەلتوقساندا شىققان قكسر جك پرەزيديۋمىنىڭ «تىڭ ەكونوميكالىق اكىمشىلىك اۋدانىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىعى بويىنشا ورتالىعى اقمولا قالاسى بولعان كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان جانە تاراتىلعان اقمولا وبلىسىنىڭ اقمولا، اتباسار، بالكاشين، بارانكول، ۆيشنەۆ، ەسىل، كالينين، قيما، قورعالجىن، ماكين، نوۆوچەركاس، ستالين، شورتاندى، ەركىنشىلىك اۋداندارىن بىرىكتىرەتىن تىڭ ەكونوميكالىق اكىمشىلىك اۋدانى قۇرىلىپ، 1957 جىلى قۇرىلعان قوستاناي جانە سولتۇستىك قازاقستان ەكونوميكالىق اكىمشىلىك اۋدانى تاراتىلدى. تىڭ ولكەلىك كەڭەسى اتكومىنىڭ قۇرامى بەكىتىلىپ، بۇرىن ەشقاشان قازاقستانعا قاتىسى بولماعان، كسرو مەمجوسكومى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن ۆ.ۆ.ماتسكەۆيچ اتكوم توراعاسى بولىپ بەكىتىلدى. وسىلايشا، حرۋششەۆ ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ، تىڭ ولكەسىن تىكەلەي موسكۆاعا باعىندىردى. كوپ ۇزاماي، وڭتۇستىك قازاقستان جانە باتىس قازاقستان ولكەلەرى قۇرىلىپ، شىعىس قازاقستان ولكەسىن قۇرۋ جوسپارلانا باستادى. بىراق بۇل ايماقتاردى قازاقستاننان ءبولىپ الىپ، ونى رەسەي قۇرامىنا قوسۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن جوق.

شىندىعىندا، ن.حرۋششەۆتىڭ كومەكشىسى ا.س.شەۆچەنكومەن سامولەت ءۇشىن شەكىسىپ قالعاننان كەيىن، ونىڭ ۇستىنە رەسپۋبليكا شارۋاشىلىعىنىڭ توقسان ءتۇرلى سالاسىنا دۇرىس باسشىلىق جاساي الماعان ج.تاشەنوۆتى 1961 جىلى 6 قاڭتاردا قكپ وك بيۋروسى «جۇمىسىن دۇرىس اتقارا الماعانى ءۇشىن» دەگەن نەگىزدەمەمەن قازاق كسر مينكەڭەسى توراعاسى قىزمەتىنەن بوساتتى. قىزمەتىنەن الىنعانى از بولعانداي، 1961 جىلى 1 اقپاندا ج.تاشەنوۆ قكپ وك بيۋروسىنىڭ مۇشەسى مىندەتىنەن دە بوساتىلدى. قىزمەتىنەن الىنعان ج.تاشەنوۆ 1961 جىلدىڭ 19 ساۋىرىنە دەيىن جۇمىسسىز ءجۇردى.

1961 جىلدىڭ 19 ساۋىرىندە وتكەن قكپ وك بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە ول وڭتۇستىك قازاقستان وبلاتكومى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە جىبەرىلدى. ج.تاشەنوۆ 1961 جىلى 25 ساۋىردە قكپ وڭتۇستىك قازاقستان وبكومىنىڭ قاراۋىنا كەلىپ، 3 اي 20 كۇنگى جۇمىسسىزدىقتان كەيىن 26 ساۋىردەن باستاپ وبلاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە كىرىستى. قكپ وڭتۇستىك قازاقستان وبكومىنىڭ بۇل شەشىمى ارادا بىرنەشە اي وتكەن سوڭ بارىپ، 1961 جىلى 11 قازاندا قكپ وك حاتشىلىعى تاراپىنان بەكىتىلدى...

قازاق جەرىندە تىڭ يگەرەتىن جەر جوق دەگەن ج.شاياحمەتوۆتى جامانداپ، تىڭ يگەرۋدى بەلسەنە قولداعان، تىڭ ولكەسى قۇرىلعان كەزدە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ وتىرعان، تەك قانا 1961 جىلدىڭ باسىندا جۇمىسسىز قالىپ، قىزمەتى تومەندەپ، شىمكەنت وبلىسىندا جۇمىس ىستەگەن ج.تاشەنوۆ قاي كەزدە جانە قاي جەردە قازاق جەرلەرىن قورعاعانى تۇسىنىكسىز؟!

ن.حرۋششەۆتىڭ تىڭ ولكەسىنە قاراعاندى وبلىسىن قوسۋ ارەكەتى «كومىر ءوندىرىسىن تومەندەتىپ الامىز» دەگەن قكپ وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.قوناەۆتىڭ قاسارىسا قارسى تۇرۋى جانە كسرو مينكەڭەسىنىڭ توراعاسى حرۋششەۆتىڭ ورىنباسارى ا.ي.ميكوياننىڭ قولداۋى بارىسىندا جۇزەگە اسپاي قالدى. تىڭ ولكەسىن قازاقستاننان ءبولىپ الۋ باعىتى ودان ارى جالعاستى: 1961 جىلى 3 اقپاندا تىڭ ولكەلىك سوتى ۇيىمداستىرىلدى; 1961 جىلى 11 ناۋرىزدا قكسر جك پرەزيديۋمىنىڭ «قازاق سسر دايىنداۋ مينيسترلىگىن جانە قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ تىڭ ولكەسى جونىندەگى دايىنداۋ باس باسقارماسىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىعى بويىنشا قۇرىلعان باسقارما تىكەلەي تىڭ ولكەسىنە باعىناتىن بولدى. 1961 جىلى 21 ناۋرىزدا قكسر جك پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى ي.ءشارىپوۆتىڭ جارلىعى بويىنشا حرۋششەۆ «تىڭ جەرلەردى يگەرگەنى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالدى. 1961 ج. 20 ناۋرىزدا قكسر سوۆحوزدار مينيسترلىگى تاراتىلىپ، وسى مينيسترلىك نەگىزىندە ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ تىڭ ولكەلىك كەڭەسى اتكومىنىڭ سوۆحوزدار باسقارماسى قۇرىلدى جانە اقمولا قالاسىن تسەلينوگراد قالاسى دەپ اتاۋ تۋرالى قكسر جك پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعى جاريالاندى. 1961 جىلى 21 ساۋىردە قكسر تىڭ ولكەسىنىڭ قۇرامىندا تسەلينوگراد وبلىسى قۇرىلىپ، وبلىس قۇرامىنا ەنگەن اقمولا اۋدانىنىڭ اتى تسەلينوگراد اۋدانى بولىپ وزگەرتىلدى.

1962 جىلى 20 قىركۇيەكتە تاعى دا 421 مىڭ گا جەر وزبەكستانعا بەرىلدى. 1962 جىلدىڭ قاراشاسىندا ركفسر-دىڭ چەليابى وبلىسى مەن قازكسر-نىڭ قوستاناي وبلىسى اراسىندا ءبىرىنشىنىڭ پايداسىن كوزدەگەن تەرريتوريالىق اۋىس-تۇيىستەر ورىن الدى. 1965 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بۇل شەشىم قايتا قارالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «حرۋششەۆ جىلىمىعى» قازكسر-نىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا وراسان زور قاۋىپ ءتوندىرىپ، قازاق جەرىن ورىستاندىرۋ ەرەكشە جۇرگىزىلدى. قازاق حالقى ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالىپ، 1962 جىلى 29%-دى قۇرادى. ن.حرۋششەۆ س.كەنجەباەۆ، ج.تاشەنوۆ، د.قوناەۆ سياقتى جانە ت.ب. قازاق قايراتكەرلەرىن ورنىنان الىپ، قىزمەتىن تومەندەتۋگە تىكەلەي سەبەپكەر بولدى.

قازاقستاندى بىرنەشە ولكەگە ءبولىپ، جۇلما-جۇلماسىن شىعارىپ، ءاربىر ولكەنى موسكۆادان كەلگەن ت.سوكولوۆ سياقتى ەميسسارلارعا باعىندىرعان ن.حرۋششەۆ 1962 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ماڭعىشلاق تۇبەگىن تۇرىكمەنستانعا بەرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. بىراق ونىڭ بۇل ارەكەتىنە د.قوناەۆ تاعى دا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ناتيجەسىندە بۇل باستاما اياقسىز قالدى. ال 1962 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا ن.حرۋششەۆ وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتا وسىرەتىن اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋ تۋرالى الدىن الا بەكىتىلگەن جوسپارىن وڭتۇستىك قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ي.يۋسۋپوۆتىڭ ۇسىنىسى ارقىلى كوكپ وك پرەزيديۋمىندا بەكىتىپ، بۇل شەشىمدى ورىنداۋدى د.قوناەۆقا تابىستادى. بىراق د.قوناەۆ بۇل شەشىمدى ورىنداۋعا كەلىسە قويمادى.

وسىدان كەيىن ءبىرىنشى حاتشى د.قوناەۆ 1962 جىلى 26 جەلتوقساندا وتكەن قكپ وك-ءنىڭ پلەنۋمىندا ورنىنان الىنىپ، بۇل ورىنعا 1914 جىلى تۋعان ي.يۋسۋپوۆ «سايلاندى». قكپ وك-ءنىڭ شەشىمى 1963 جىلى 19 قاڭتاردا وتكەن كوكپ وك پرەزيديۋمىنىڭ ماجىلىسىندە ماقۇلداندى. ي.يۋسۋپوۆتىڭ قكپ وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ «سايلانۋىنا» تەك قانا وڭتۇستىكتەگى ماقتا وسىرەتىن قازاقتىڭ جەرلەرىن وزبەكستانعا بەرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن كسرو اراسىنداعى شيەلەنىسكەن ساياسات تا اسەر ەتكەنى تۇسىنىكتى. بۇل ەندى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

ال 1962 جىلى 30 جەلتوقساندا قىزمەتىنە كىرىسەر-كىرىسپەستەن بۇرىن، قكپ وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ي.يۋسۋپوۆ ماقتاارال جانە كيروۆ اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋدى ۇسىنىپ، ورتالىق كوميتەتكە حات جولدادى. وسى حاتتىڭ نەگىزىندە، 1963 جىلى 17 قاڭتاردا كوكپ وك مەن كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا شىمكەنت جانە قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ 171,7 مىڭ ادامى، 27 اۋىل كەڭەسى، 2 پوسەلكەلىك كەڭەسى، 208 ەلدى مەكەننەن تۇراتىن 3663 مىڭ گا جەرلەرى وزبەكستانعا بەرىلىپ، 1963 جىلى 19 قىركۇيەكتە كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ «قازاق كسر جانە وزبەك كسر اراسىنداعى شەكارانى ءىشىنارا وزگەرتۋ تۋرالى» جارلىعىمەن بۇل الىس-بەرىس زاڭداستىرىلدى.

ارادا ەكى جىلداي ۋاقىت وتكەندە، 1964 جىلعى قازان پلەنۋمىندا ن.حرۋششەۆ تاعىنان تايىپ، ول ورىنعا ل.برەجنەۆ كەلدى. وسىدان كوپ ۇزاماي، 1964 جىلى 7 جەلتوقساندا وتكەن قكپ وك-ءنىڭ پلەنۋمىندا د.قوناەۆ قايتادان قكپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانىپ، بۇل شەشىم 1965 جىلى 4 قاڭتاردا وتكەن كوكپ وك پرەزيديۋمىنىڭ ماجىلىسىندە تولىقتاي ماقۇلداندى.

1963 جىلى 17 قاڭتاردا وزبەكستانعا بەرىلگەن قازاق جەرلەرىن قايتارۋ وڭايعا سوققان جوق. ارادا 8 جىل وتكەننەن كەيىن، 1971 جىلى 22 اقپاندا وزبەكستان كپ وك حاتشىسى ش.راشيدوۆ پەن قازاقستان كپ وك حاتشىسى د.قوناەۆ بىرلەسە وتىرىپ، ل.برەجنەۆتىڭ اتىنا كيروۆ، ماقتاارال جانە جەتىساي (1965 جىلى قۇرىلدى) اۋداندارىن قازاقستانعا قايتارۋدى سۇراعان حات جولدادى. وسىنداي حاتتىڭ جازىلۋى جاي عانا فورماليزم بولاتىن. وسى حاتتىڭ نەگىزىندە 1971 جىلى 23 ساۋىردە كوكپ وك ساياسي بيۋروسى اتالعان جەرلەردى قازاقستانعا قايتارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 1971 جىلى 28 ماۋسىمدا كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعى بويىنشا ەكى رەسپۋبليكا شەكاراسىنداعى ءىشىنارا وزگەرىستەر زاڭداستىرىلدى. ال وسىنداي جاعدايعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن د.قوناەۆتىڭ قانشاما تەر توككەنى ازىرگە ءبىر ءوزى مەن ءبىر اللاعا عانا بەلگىلى بولار. بۇل ماسەلە دە الداعى ۋاقىتتا كەشەندى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان د.قوناەۆ قازاقستاننىڭ جەرلەرىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسى بولمادى دەپ ايتۋ (تاشەنوۆ سايان جۇمابەكۇلىنىڭ ءسوزى) تاريحقا دا، اقيقاتقا دا قيانات بولماق.

ءسابيت شىلدەباي̆،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz